Presented at a London meeting in September 2017.

1. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության
համակարգի բարեփոխումները Հայաստանում
Նվաճումները և մարտահրավերները
Սոնա Հարությունյան, ՀՀ աշխատանքի և
սոցիալական հարցերի նախարարի
տեղակալ
Հայաստանի երկրի հիմնական թիմ
Լոնդոն
11 սեպտեմբերի, 2017թ

2. Հայաստանի քարտեզը
2
• Տարածքը՝ 29,000 կմ2,
դեպի ծով ելք չունեցող երկիր
• Բնակչությունը՝ 2,8 մլն
• Տնտեսության հիմնական ճյուղերը՝
հանքարդյունաբերություն, ՏՏ, թեթև արդյունաբերություն, քիմիական
արդյունաբերություն, էներգետիկա, սննդի վերամշակում,
շինարարություն և գյուղատնտեսություն
• Հարուստ պատմություն, բացառիկ բուսական և կենդանական աշխարհ
• Հայաստանի մայրաքաղաքը՝ Երևան
• Ժամային գոտի՝ GMT+4

3. Հիմնական ժողովրդագրական և սոցիալ-
տնտեսական ցուցանիշները
3
2016թ
դրությամբ Միտումը 2000–2016թթ
Բնակչությունը (մլն մարդ) 2.99
այդ թվում երեխաները (%) 20.8
Բնակչության տարեկան հավելաճը ( %) -0.4
Կյանքի սպասվող տև ողությունը ծննդից (տարի) 75.00
Մանկամահացության գործակիցը ( 1000 երեխայի
հաշվով) 8.8
Մինչև 5 տարեկան երեխաների մահացության
գործակիցը ( 1000 երեխայի հաշվով) 10.1
ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով (ԱՄՆ դոլար) 3606.2
Զբաղվածության մակարդակ ( %) 50.0
Միգրացիայի հաշվեկշիռը (մարդ) -25,900
Սղաճը (%) 3.7
Մարդկային զարգացման համաթիվ 0.743
Համախառն ընդգրկվածության ցուցանիշը 1–12
դասարան (%) 86.4
Սովորելու միջին տև ողությունը (տարի) 10.4
Աղքատության մակարդակ (%) 29.8

4. Հիմնական ժողովրդագրական և սոցիալ-
տնտեսական ցուցանիշները
4
Երեխաների աղքատություն և չբավարարված կարիքներ
• Հայաստանում երեխաների 33,7%-ը ապրում է աղքատության մեջ
• Երեխաների աղքատության մակարդակը զգալիորեն տարբերվում
է ըստ մարզերի
• Գյուղում ապրող երեխաները ունեն աղքատության ավելի մեծ
ռիսկ՝ 36% համեմատած քաղաքում ապրողների 32,2%-ի հետ
• Մեծ ընտանիքներում ապրող երեխաների աղքատ լինելու
հավանականությունն ավելի մեծ է՝ 18-ից ցածր տարիքի 3 և ավելի
երեխա ունեցող ընտանիքներում ապրող երեխաների 46,7%-ը
աղքատ է
• 18-ից ցածր տարիքի երեխաներ ունեցող ընտանիքների 23,4%-ը
ստանում է ընտանեկան նպաստ
• Նպաստառու ընտանիքների 80%-ը երեխաներ ունեցող
ընտանիքներն են
Աղբյուրը․ ՀՀ ԱՎԾ, տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված
հետազոտություն

5. Հիմնական ժողովրդագրական և սոցիալ-
տնտեսական ցուցանիշները
5
Երեխաների աղքատություն և չբավարարված կարիքները
• Գրեթե ամեն չորրորդ երեխան (25.8%) աղքատ է և
ունի չբավարարված կարիքներ
• 2015թ․ տվյալներով երեխաների 64,5%-ը ունի
չբավարարված կարիքներ ըստ 2 կամ ավելի
ցուցանիշի
• Երեխաների 82%-ը գյուղական
բնակավայրերում
• Երեխաների 53%-ը քաղաքային
բնակավայրերում
Աղբյուրը: ՅՈՒՆԻՍԵՖ Հայաստան, Ազգային բազմաչափ աղքատության
վերլուծություն (N-MODA), 2016թ

6. Պատմական իրադարձությունների
ազդեցությունը
6
• Մանկատներ և գիշերօթիկ հաստատություններ
o Սկսել են գործել 1915թ․ հայոց ցեղասպանությունից հետո
o Զգալի դեր են խաղացել Երկրորդ համաշխարհային
պատերազմի ընթացքում և բռնաճնշումների հետագա
տարիներին
• 1988թ․ ավերիչ երկրաշարժը
• ԽՍՀՄ փլուզումը
o 1999թ․ բնակչության 54%-ը ապրում էր աղքատության մեջ
• Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը,
փախստականների հոսքը Ադրբեջանից
• Տնտեսական ճգնաժամը և շրջափակումը

7. Մշակութային առանձնա-
հատկությունների ազդեցությունը
7
• Ընդունված մոտեցում խորհրդային դարաշրջանում՝
հաշմանդամություն և հակասոցիալական վարք ունեցող
երեխաներին տեղավորում էին հատուկ դպրոցներում
• Ծնվելուց հետո բուժաշխատողների խորհրդով ընտանիքները
հրաժարվում էին հաշմանդամություն ունեցող երեխաներից
(ՀՈՒԵ)
• Ավանդական ընտանիքներ՝ մեծապես ապավինում են ոչ
ֆորմալ աջակցությանն ու խնամակալությանը, սակայն ունեն
մեծ կախվածություն նաև պետական աջակցությունից
• Համայնքային և ընտանեկան աջակցության
ծառայությունների բացակայությունը
• Հաշմանդամության վերաբերյալ կարծրատիպային ընկալում
և խարան
• Ծնողների ավտորիտար և չափից դուրս հովանավորող
պահվածքի վնասները

8. Պատմա-մշակութային իրադարձությունների
ազդեցությունը
8
• ՄԱԿ-ի կոնվենցիաների վավերացումը և ՄԱԿ-ի երեխայի
իրավունքների մասին կոնվենցիայի հանձնակատարին
ներկայացրած հաշվետվությունները
• Կատարելագործված օրենսդրական դաշտ, 2015թ․ ընդունված
նոր Սահմանադրության մեջ ներառված է «երեխայի
իրավունք» հասկացությունը
• Կայացած ամուր քաղաքացիական հասարակություն և
սոցիալական գործընկերություն
• Դոնորների կողմից ֆինանսավորվող ծրագրեր և գիտելիքի
փոխանակում
• Օմբուդսմենի գրասենյակ – ուշադրությունը երեխայի
իրավունքների վրա
• Տվյալների օգտագործում (ԱՎԾ, ՏՏԿԱՀ, ԺԱՀ) որոշումների
կայացման համար
• Ներառական կրթության մշակույթի և պրակտիկայի ներդրում

9. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության
համակարգի բարեփոխումների գլխավոր
դերակատարները
9
ԱՍՀՆ
ԿԳՆ
ՏԿԶՆ
Ան
Արդ․Ն
Ոստիկանություն
Դոնորներ:
• ԱՄՆՄԶԳ
• ՅՈՒՆԻՍԵՖ
• ԵՄ
• Համաշխարհային
Բանկ
• Բաց հասարակու-
թյուն հիմնադրամ
ՀԿ-ներ:
• Հույսի կամուրջ
• ՀՕՖ ԵԱԿ
• Առավոտ
• Լիարժեք կյանք
• Օրրան
Այլ կազմակերպություններ, հաստատություններ,
միություններ:
• Օմբուդսմենի գրասենյակ
• Երեխաների պաշտպանության ազգային հանձնաժողով
• «Երեխաների պաշտպանության ցանց» ՀԿ-ների միություն
• Եկեղեցի, կրոնական միություններ
• Մարդասիրական ծրագրերի հանձնաժողով
• Ազգային
վիճակագրական
ծառայություն
• ՄԳ բաժիններ
• ՏՏ կենտրոն
• ԵՊ տարածքային
բաժիններ
• Խնամակալու-
թյան և
հոգաբարձու-
թյան մարմիններ
• Փրկեք երեխաներին
• Վորլդ Վիժն
• ՀՄՀ/COAF
• SOAR
• ՍՕՍ մանկական
գյուղեր
• Կարիտաս
• Ազգային ժողով
• Կառավարություն
• Ֆիննախ
ԱՍՀՆ: Աշխատանքի և սոցիալական
հարցերի նախարարություն
ԿԳՆ: Կրթության և գիտության նախարարություն
ՏԿԶՆ: Տարածքային կառավարման և զարգացման
նախարարություն
Ան: Առողջապահության
նախարարություն
Արդ․Ն: Արդարադատության
նախարարություն

10. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգի
բարեփոխումների գլխավոր դերակատարները
10
Դերակատար Դերը
ՀՀ աշխատանքի և
սոցիալական
հարցերի
նախարարություն
(ԱՍՀՆ)
• Վերահսկում է ԵԽՊ համակարգի բարեփոխումների ընթացքը՝
Ազգային հանձնաժողով, իրավական շրջանակ, ռազմավարություններ
• Իրականացնում է ԵԽՊ 11 ծրագիր և անցկացնում դրանց
մշտադիտարկում և գնահատում (ՄԳ)
• Համակարգում է պետական ռազմավարության և գործողությունների
ծրագրի մշակումը, իրականացումն ու գնահատումը
• Վարում է կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված երեխաների,
որդեգրման ազգային տեղեկատվական բազաները
• ՀՈՒԵ հատկացնում է անվճար օժանդակ սարքեր և
պրոթեզներ/օրթեզներ
• Վերապատրաստում է սոցիալական աշխատողներին
• Հավատարմագրում է սոց ծառայություններ մատուցողներին
• Խթանում է սոցիալական համաձայնագրի գաղափարը
Կրթության և
գիտության
նախարարություն
(ԿԳՆ)
• Վերահսկում է հատուկ դպրոցների և 4 տարածքային
մանկավարժահոգեբանական աջակցության կենտրոնների
աշխատանքը
• Վերակազմավորում է հատուկ դպրոցները և իրականացնում
երեխաների դուրս բերումը
• Մշակում և խթանում է ներառական կրթության ռազմավարությունը,
դրա իրականացումն ու մշտադիտարկումը
• Վերահսկում է դպրոցների միասնական ՏԲ և օգտվում դրանից
վերլուծության նպատակով

11. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության
համակարգի բարեփոխումների գլխավոր
դերակատարները
11
Դերակատար Դերը
ՀՀ տարածքային
կառավարման և
զարգացման
նախարարություն
(ՏԿԶՆ)
• Վերահսկում է մարզպետարանների երեխաների
պաշտպանության բաժինների (ԵՊԲ) աշխատանքը
• Խթանում է սոց աշխատողների դերը համայնքային
մակարդակում
• Վերահսկում է, ԵՊԲ-ների միջոցով, խնամակալության և
հոգաբարձության մարմինների/հանձնաժողովների
և քննարկման է հանձնում հայտնաբերված դեպքերը
• Երեխաների ուղեգրումը հատուկ դպրոցներ կամ
ապաինստիտուցիոնալացումը
• Տվյալների մուտքագրում ԿԴԻՀ երեխաների մասին
տեղեկատվական բազա
Առողջապահության
նախարարություն
(ԱՆ)
• Խթանում է երեխաների զննումը վաղ տարիքում
հաշմանդամության հայտնաբերման և բուժման նպատակով
• Տրամադրում է անվճար վերականգնողական ծառայություններ
հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին՝ 0-7 տարիքի և
անապահով երեխաներին՝ 7+
• Հիմնում է համայնքային վերականգնողական կենտրոններ, նաև՝
կրթական հաստատություններում
• Առաջ է տանում հասարակությանը կրթելուն ուղղված
աշխատանքները երեխաների թերսնման հարցը լուծելու
նպատակով

12. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության
համակարգի բարեփոխումների գլխավոր
դերակատարները
12
Դերակատար Դերը
Արդարադատու-
թյան
նախարարություն
(ԱրդՆ)
• Կանոնակարգում է որդեգրման հարցերը
• Վերահսկում է տարբեր ոլորտների և պետական միջազգային
պարտավորությունների իրավական շրջանակների
համապատասխանությունը
• Կանոնակարգում է անչափահասների նկատմամբ
արդարադատության մոտեցումներն ու պրակտիկան, ընտանեկան
բռնության և Ընտանեկան օրենսգրքին առնչվող հարցերը
ՀՀ ոստիկանություն • Համագործակցում է ԵՊԲ-ների հետ թափառաշրջիկ երեխաներին
խնամքի ժամանակավոր կենտրոններում տեղավորելու
նպատակով
• Իրականացնում է այն ընտանիքների վերահսկողությունը, որտեղ
գրանցվել են երեխայի հանդեպ բռնության դեպքեր, և պայքարում է
անչափահասների կողմից կատարվող հանցագործության դեմ
Ֆինանսների
նախարարություն
• Կանոնակարգում է բյուջետային հատկացումները երեխաների
խնամքի և պաշտպանության բարեփոխումների
նախաձեռնությունների համար
ՀՀ ԱՎԾ • Տրամադրում է հաստատություններում գտնվող, ծնողազուրկ
երեխաների թվաքանակի, որդեգրման դեպքերի և
հաշմանդամություն ունեցող երեխաների մասին տվյալներ ըստ
տարբեր բաշխվածության
• Պատրաստում է պետական հաշվետվություններ՝ Հայաստանի
սոցիալական պատկերը և աղքատությունը

13. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության
համակարգի բարեփոխումների գլխավոր
դերակատարները
13
Դերակատար Դերը
ՅՈՒՆԻՍԵՖ • Ջատագովում է երեխաների իրավունքներն ու երեխաների
պաշտպանությունը (ԵՊ)
• Համակարգում է բազմաթիվ գործընկերների հետ երկրում,
երեխաների խնամքի և պաշտպանության բարեփոխումների
իրականացումը
ԱՄՆ ՄԶԳ • Աջակցում է երեխաների խնամքի և պաշտպանության
բարեփոխումների իրականացմանը երկրում՝ տրամադրելով
ա) մասնագիտական աջակցություն ԱՍՀՆ-ին և ԿԳՆ-ին
ՅՈՒՆԻՍԵՖ, Վորլդ Վիժն, Փրկեք երեխաներին, Հույսի կամուրջ և
ՀՕՖ ԵԱԿ կազմակերպությունների միջոցով և
(բ) ուղղակի ֆինանսական աջակցություն բարեփոխումներն
իրականացնող նախարարություններին՝ անցումային ծախսերը
հոգալու համար
ԵՄ • Իրականացնում է բյուջեի աջակցման ծրագրեր
ՀԲ • Աջակցում է վերանորոգման և ցերեկային խնամքի կենտրոնների
հիմնման աշխատանքներին, իրականացնում է կարողությունների
զարգացում
Վորլդ Վիժն, Փրկեք երեխաներին, Հայաստանի մանուկներ հիմնադրամ, ՍՕՍ մանկական գյուղեր,
Հայ որբերի օգնության ընկերակցություն (SOAR); Հույսի կամուրջ, ՀՕՖ երեխաների աջակցման
կենտրոն, ԵՊ ՀԿ-ների ցանց, Օմբուդսմենի գրասենյակ, եկեղեցի

14. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգի
բարեփոխումների հիմնական առանձնահատկությունները
14
Վաղ շրջան՝ համակարգված
բարեփոխումներ դեռ չեն ընթանում
Փուլ 1 1991–
1995
• ՄԱԿ-ի երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի (UNCRC) վավերացումը
• Որոշ լուծումներ կապված հղիության և ծննդաբերության արձակուրդի հետ
• Հատուկ ստորաբաժանում ԱՍՀՆ-ում` ընտանիքի և երեխաների հարցերով
• Անապահով սոցիալական խմբերին և կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված
երեխաներին սահմանելու առաջին փորձերը

15. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգի
բարեփոխումների հիմնական առանձնահատկությունները
15
Հստակ պետական
ռազմավարություն՝ ԵԽՊ
բարեփոխումներ
Փուլ 2
1996–2003
• Վարչություն ԱՍՀՆ-ի կազմում՝ կանոնակարգելու և համակարգելու ԿԴԻՀ
երեխաների հետ կապված բոլոր հարցերը (թափառաշրջիկ երեխաներ,
մուրացիկ երեխաներ, աշխատող երեխաներ, երեխաների շահագործում
(թրաֆիկինգ) և այլն)
• Երեխաների իրավունքների մասին օրենք, առողջապահական աջակցություն և
ծառայություններ բնակչությանը, սոցիալական նպաստներ երեխաների համար
• Քաղաքացիական օրենսգիրք, կրթության մասին օրենք, կյանքի դժվարին
իրավիճակում հայտնված երեխաների պաշտպանության մասին օրենք,
որդեգրման կանոնակարգ, "Մանուկ" ՏԲ
• "Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք" հասկացության
ներմուծում և ներառական կրթության փորձնական ծրագիր
• Երեխաների զարգացման համայնքային ներառական կենտրոնների առաջին
փորձնական ծրագիրը

16. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգի
բարեփոխումների հիմնական առանձնահատկությունները
16
Կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված
երեխաները գտնվում են պետության
պաշտպանության ներքո
Փուլ 3 2004–
2013
• Առաջին պետական ռազմավարությունը ԿԴԻԳ երեխաների սոցիալական պաշտպանության
ուղղությամբ 2004-2015 թթ․
• Եռաստիճան ԵՊ համակարգ
• Երեխաների աշխատանքի կանոնակարգում
• Խնամատար ընտանիք ծառայության ներդրումը
• Մայրության և երեխայի ծննդյան, խնամքի նպաստներ, Մայրության և երեխայի առողջության
վկայագրման ծրագրի ներդրումը
• Խնամքի հաստատությունների նոր իրավական կարգավիճակը, ընդունելության կանոնակարգ
• Հատուկ դպրոցների վերակազմավորման առաջին հոսքը (16-ը 51-ից)
• Պետական աջակցությամբ ստեղծված առաջին ցերեկային խնամքի կենտրոնները
• Ներառական կրթության պետական ֆինանսավորում և ներառական դպրոցների ընդլայնված
ցանց, կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցողների գնահատում,

17. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգի
բարեփոխումների հիմնական առանձնահատկությունները
17
Կյանքի որակ" հասկացության գերակայությունը կյանքի դժվարին
իրավիճակում հայտնված երեխաներին մատուցվող ծառայությունների
մեջ
Փուլ 4: 2013–
2016
• Ռազմավարական ծրագիր և գործողությունների ծրագիր - 2013-2016թթ․
• 2014թ․ փոփոխություններ հանրակրթության մասին օրենքում – բոլոր երեխաները պետք է սովորեն
հանրակրթական դպրոցներում
•2015թ․ երեխաներին խնամքի հաստատություններ տեղավորելու վերանայված չափանիշներ և
կանոնակարգեր, ցերեկային խնամքի ծառայությունների տրամադրում, իրավունակության
պահանջներ
•2015թ․ հաստատություններում գտնվող երեխաներին առողջապահական ծառայություններ
մատուցելու նոր կանոնակարգ
•Որակի ստանդարտներ խնամքի հաստատություններում ծառայություններ մատուցելու համար,
ներառյալ՝ ծանր հաշմանդամություն ունեցող և առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներին
•2016թ․ԿԴԻՀ երեխաների համար այլընտրանքային խնամքի տեսակները, իրավունակությունը և
որակի ստանդարտները, խնամատար ընտանիքներում խնամքի տրամադրման վերանայված
կանոնակարգերը
•Խնամքի հաստատությունների և հատուկ դպրոցների վերակազմավորման նոր փուլ

18. Երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգի
բարեփոխումների հիմնական առանձնահատկությունները
18
Բոլոր երեխաների լիակատար զարգացման համար պատշաճ
միջավայրի ապահովում, ներառյալ՝ հաշմանդամություն ունեցող
երեխաները և կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված
երեխաները
Փուլ 5 2017–
2021
• Երեխայակենտրոն մոտեցում ծառայությունների տրամադրման գործում
• Համայնքային ծառայությունների ցանցում բոլոր երեխաների ներառում
• Զարգացնել համայնքային սոցիալական աշխատողների կարողությունները
• Բոլոր երեխաները պետք է ապրեն իրենց ընտանիքներում կամ ընտանեկանին
մոտ միջավայրում
• Եռաստիճան աջակցություն ԿԱՊԿ ունեցող երեխաներին
• Որդեգրման կատարելագործված կանոնակարգ
• Խթանել երեխաների մասնակցությունը որոշումների կայացմանը
• Կառավարության 2017-2022թթ․ ծրագիր - խնամքի հաստատություններից
երեխաների դուրսբերման կարգավորում

19. Հիմնական արդյունքները
երեխաների համար
19
Մանկատներում գտնվող երեխաներ
0
500
1000
1500
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Երեխաների թիվը մանկատներում Կրճատվել է մանկատներում
գտնվող երեխաների
թվաքանակը․ ավելի մեծ թվով
երեխաներ են որդեգրվել կամ
վերամիավորվել իրենց
կենսաբանական
ընտանիքների հետ, ի
տարբերություն նախկինում
ընդունված պրակտիկայի, երբ
երեխաները մանկատանը
մնում էին մինչև 18
տարեկանը լրանալը
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Որդեգրվել են Խնամատար
ընտանիք
Խնամակալության Վերադարձել են
կենսաբանական
ընտանիք
Լրացել է 18
տարեկանը
Տեղափոխվել է այլ
հաստատություն
Երեխաների շարժը պետական մանկատներում
2011 2012 2013 2014 2015 2016

20. Հիմնական արդյունքները
երեխաների համար
20
Որդեգրում․
0
50
100
150
200
250
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Որդեգրված երեխաների թիվը
• Կատարելագործվել է որդեգրման ռազմավարությունը՝ 2016 թվականից հետո
երեխաներին տրվել են որդեգրման որոշումների վրա ներազդելու լրացուցիչ
հնարավորություններ
• Տարեկան որդեգրվում է որդեգրման ենթակա երեխաների 56%-ը
• Որդեգրման համար հաշվառված ընտանիքների 55%-ը Հայաստանի
Հանրապետության քաղաքացիներ են, սակայն, երեխաների 67%-ը որդեգրվում է
արտասահմանյան քաղաքացիների կողմից՝ հիմնականում սփյուռքահայերի
0
20
40
60
80
100
120
2012 2013 2014 2015 2016
Երեխաների որդեգրումը
Որդեգրված երեխաների թիվը ՀՀ քաղաքացիների կողմից
Ոչ ՀՀ քաղաքացիների կողմից

21. Հիմնական արդյունքները
երեխաների համար
21
0
50
100
150
2002 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Թափառաշրջիկ և մուրացիկ
երեխաների թիվը
Թափառաշրջիկ և մուրացիկ երեխաներ
• Տարեկան գրեթե 200 երեխա
ստանում է աջակցություն
արտակարգ իրավիճակներում
և ժամանակավոր խնամք ՀՕՖ-
ի Երեխաների աջակցության
կենտրոնի միջոցով, որը
համագործակցում է ՀՀ
ոստիկանության հետ
մուրացիկությունն ու
թափառաշրջիկությունը
կանխելու ուղղությամբ
• Ընտանեկան տիպի խնամքի
հանձնվում է միայն 50%-ը
0
20
40
60
80
100
2013 2014 2015 2016 2017
20
92
82
60
50
Ժամանակավոր ապաստաններից ընտանիքի տիպի
խնամքի հանձնված երեխաները
Վերադարձել են կենսաբանական ընտանիք
Հանձնվել են խնամակալության
Խնամատարության

22. Հիմնական արդյունքները
երեխաների համար
22
• 2016թ․ փակվել է 2 գիշերային խնամքի հաստատություն և 4 հատուկ դպրոց
վերակազմավորվել են Երեխայի և ընտանիքի աջակցության կենտրոնների (ԱՍՀՆ)
և Հոգեբանամանկավարժական աջակցության կենտրոնների (ԿԳՆ)
• Ավելի քան 300 երեխա հանձնվել է ընտանեկան խնամքի - 2016 և 2017թթ․
• Դեպք վարողներն ու համայնքային սոցիալական աշխատողները
վերապատրաստվել են արդյունավետ ծառայություններ մատուցելու համար
• Հաստատություններից դուրս բերված երեխաների ընտանիքների աջակցությունը,
այդ թվում և բնաիրային աջակցությունը պատվիրակվել է ՀԿ-ներին
• Ընդլայնվել է ցերեկային կենտրոնների ցանը՝ ՀԿ-ներին պատվիրակելու
սկզբունքով
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2005 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
ՀՀ ԱՍՀՆ համակարգում խնամքի հաստատությունների թիվն ու խնամվող
երեխաների թվաքանակը
Խնամքի հաստատությունների թիվը Խնամվող երեխաների թիվը

23. Հիմնական արդյունքները երեխաների
համար
23
• Հատուկ դպրոցների թիվը կրճատվեց, և երեխաները տեղափոխվեցին ներառական
դպրոցներ
• 148 հանրակրթական դպրոց ձեռք բերեց համապատասխան կարողություններ
2016թ. ներառական ճանաչվելու համար
• 2016թ․ դրությամբ ներառական դպրոցների ընդհանուր թիվը կազմել է 226
2016թ․ դրությամբ կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ուենցող
երեխաների թվաքանակը դպրոցներում կազմել է 6700 երեխա
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0
2000
4000
6000
8000
2005 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Հատուկ դպրոցները և երեխաների թիվը
Հատուկ դպրոցների թիվը Երեխաների թիվը հատուկ դպրոցներում

24. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները․
Կանխարգելել ընտանիքներից առանց անհրաժեշտության բաժանումը
24
1) Ինչ է արվել և 2) Ինչն է ընթացքում
Առողջապահո
ւթյան ոլորտ
• Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների վաղ հայտնաբերում և այդպիսի
երեխաներ ունեցող ընտանիքներին աջակցություն, պետության կողմից
ֆինանսավորվող զննում հղիության ընթացքում և երեխայի ծնվելուց հետո՝
հաշմանդամությունը կանխելու նպատակով
• Անվճար առողջապահական ծառայություններ 0-7 տարեկան երեխաների
համար; ներառյալ թանկարժեք վիրահատություններ
• Համայնքային վերականգնողական կենտրոնների խթանում
Կրթություն • Ներառական կրթության ապահովում բոլոր հանրակրթական դպրոցներում,
ֆինանսավորման ավելացում կրթության առանձնահատուկ պայմանների
կարիք ունեցող երեխաների կրթության համար
• Հատուկ դպրոցների աստիճանական վերակազմավորում աջակցության
կենտրոնների
• ԿԱՊԿ ունեցող երեխաներին եռաստիճան մանկավարժահոգեբանական
աջակցության տրամադրման համակարգի ներդրում դպրոցներում
• Դպրոցում մտցվեց ուսուցչի օգնականի նոր հաստիք
Սոցիալական
պաշտպանությ
ուն
• Դեպք վարողի ինստիտուտի ներդրում՝ սոցիալական աշխատողների
վերապատրաստում, սարքավորում, տեղեկատվական բազա և տնային այցեր
• Ծառայությունների քարտեզագրում, համայնքային ցերեկային խնամքի
կենտրոնների հիմնում և ծառայությունների մատուցման համար արտաքին
ռեսուրսների ներգրավում

25. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Կանխարգելել ընտանիքներից առանց անհրաժեշտության բաժանումը
25
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• ՄԱԿ-ի երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի ընդհանուր
դիտողությունները 2013թ․
• Սոցիալական աջակցության մասին օրենքը 2014թ․
• Օրենք հանրակրթության մասին օրենքում փոփոխություններ
կատարելու մասին 2014թ․, դրան հետևած կանոնակարգերը
• Սահմանադրության մեջ փոփոխությունները 2015թ․
• ԱՄՆ ՄԶԳ-ի և ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի համատեղ ջանքերը
• Համայնքային ծառայությունների մատուցումը ՀԿ-ներին պատվիրակելը
Հիմնական արդյունքը
• 2016թ․ կանխվեց 100 երեխայի տեղավորումը հաստատություններում
• Անցած 10 տարիների ընթացքում ետծննդյան զննման արդյունքում
իրականացված վաղ միջամտությունների շնորհիվ 700 երեխայի մոտ
վերացել է հաշմանդամություն ունենալու և հաստատությունում
տեղավորվելու վտանգը

26. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Խնամքը հաստատություններում
26
Առողջապահու
թյան ոլորտ
• 2015 թ-ից սկսած կանոնակարգվում է երեխաներին խնամքի
հաստատություններում առողջապահական ծառայությունների տրամադրումը
Կրթություն • Բոլոր հատուկ դպրոցներում գիշերակացն այլևս պարտադիր չէ, երեխան
ընդունվում է միայն ծնողի գրավոր դիմումի հիման վրա, կրթությունը
կազմակերպվում է ըստ ԱՈՒՊ-ների
• Մինչև 2025թ․ հատուկ դպրոցները կվերակազմավորվեն
մանկավարժահոգեբանական աջակցության կենտրոնների, որոնց
վերապատրաստված աշխատողները կտրամադրեն աջակցման
ծառայություններ ԿԱՊԿ ունեցող երեխաներին դպրոցներում և
մանկապարտեզներում
Սոցիալական
պաշտպանությ
ուն
• Ընդունելության խիստ կանոնակարգում, խնամքի հաստատությունների
կանոնադրությունների փոփոխություն ընտանիքների վերամիավորմանն
աջակցելու սահմանված մանդատով, դեպք վարողի հմտություններ և
աշխատողների վերապատրաստում, կրթությունն ու խնամքն առանձնացված
են մանկատներում կամ գիշերային խնամքի հաստատություններում գտնվող
երեխաների համար, մինչև 2019 թ․ գիշերային խնամքի վեց հաստատություն
կվերակազմավորվի երեխաների և ընտանիքների աջակցության համայնքային
կենտրոնների
• Պետական մանկատներում կներդրվեն պալիատիվ խնամքի ծառայություններ
1) Ինչ է արվել և 2) Ինչն է ընթացքում

27. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Խնամքը հաստատություններում
27
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• ՔՀԿ անկախ մշտադիտարկում խնամքի
հաստատություններում՝ Բաց Հասարակություն հիմնադրամի
աջակցությամբ, 2012-2014թթ․
• Երեխաների իրավունքների պաշտպանության ուժեղ
ջատագովություն ՅՈՒՆԻԵՍԵՖ-ի, ԱՄՆ ՄԶԳ-ի և ՔՀԿ կողմից
• ՄԱԿ-ի հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների
մասին կոնվենցիայի վավերացում 2010թ․
• Առաջարկություններ ՄԱԿ-ի երեխայի իրավունքների մասին
կոնվենցիայի շրջանակներում
• Կրթության զարգացման ռազմավարություն 2011-2015թթ․
• Գործողությունների ծրագիր և ժամանակացույց
համընդհանուր ներառական կրթության համակարգի
ներդրման համար - 2016թ․ փետրվար

28. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Խնամք խնամատար ընտանիքներում
28
1) Ինչն է արվել
• Մեկնարկը 2004թ․՝ փորձնական ծրագրով ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի և ՀՕՖ-ի հետ
• 25 ընտանիք անցավ վերապատրաստում –խնամվում էր 30 երեխա
• Սակայն պատշաճ կանոնակարգեր չկային նախաձեռնությունը
սատարելու համար
2) Ինչն է ընթացքում
• Նոր փոփոխություններ օրենսդրության մեջ 2016 թ․, խնամատար
ընտանիքներին վերապատրաստելու նոր մոդել սկսած 2016 թ․, շահերի
պաշտպանության նոր արշավ 2017 թ․ընթացքում, նոր ֆինանսավորում
կհատկացվի 132 խնամատար ընտանիքների համար 2018 թվականից
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• Պետական քաղաքականությունը և քաղաքական կամքը,
• Լուրջ ջատագովություն ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի, ԱՄՆ ՄԶԳ-ի և ՀՕՖ-ի կողմից,
ՄԳ արդյունքներ
• Ծառայությունների ՄԳ արդյունքները

29. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Ուղեկցվող անկախ ապրելակերպ
29
1) Ինչ է արվել և 2) Ինչն է ընթացքում
• 2014 թ․-ից սկսած մանկատան 31 շրջանավարտ ստանում է պետական
աջակցություն անկախ ապրելակերպի համար
• Միանվագ աջակցություն ավարտելիս՝ $100 դոլարի չափով
• Իրավական աջակցություն քաղաքացիական իրավունքների
պաշտպանության համար, խորհուրդներ անկախ ապրելակերպի
կարգավորման համար
• Զբաղվածության աջակցության ծառայություններ՝ վերապատրաստում և
աշխատանքի տեղավորում
• Ժամանակավոր ապաստարան և աջակցություն բնակարանի վարձի
հարցում 23 տարեկանում
• Անվճար բժշկական աջակցություն
• Սկսած 2003թ․, մանկատան՝ բնակարանի կարիք ունեցող շրջանավարտների 49%-ը ստացել է
պետական բնակարաններ, 2015թ․ ընդունված նոր կանոնակարգով սոցիալական
բնակարաններ տրամադրվում են գրանցման հերթի հիման վրա
• ՍՕՍ մանկական գյուղերն աջակցում են տարեկան 50 երիտասարդի՝ ապահովելու օթևանով ի
հաշիվ իրենց երիտասարդների համար կառուցված տների
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• Հանցագործությունների բարձր տոկոսը մանկատան շրջանավարտների
շրջանում
• Մանկատան սերնդի վերարտադրությունը՝ շրջանավարտները սեփական
երեխաներին թողնում են մանկատանը

30. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Հարազատների կողմից խնամք
30
1) Ինչ է արվել և 2) Ինչն է ընթացքում
• Խնամակալությունը երեխաների խնամքի առավել ընդունված և կիրառվող
ձևն է
• Հարազատների կողմից խնամքը կազմակերպվում է համայնքի
մակարդակում խնամակալության և հոգաբարձության մարմինների
կողմից
• Հիմնական հարցը հարազատներին սոցիալական աջակցություն
տրամադրելու և ուղղություն ցույց տալու մեխանիզմների
բացակայությունն է, բացառությամբ ընտանեկան նպաստի համակարգում
ներառվելու հնարավորությունից
• Հարազատների ընտանիքներին աջակցության նոր ծրագրերը գտնվում են
մշակման փուլում
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• Ազգային և մշակութային առանձնահատկությունները, այդ թվում ամուր
ընտանեկան կապերը
• Հասարակության դրական վերաբերմունքը հարազատների կողմից
տարվող խնամքին

31. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Որդեգրում
31
1) Ինչ է արվել և 2) Ինչն է ընթացքում
• Առաջին անգամ կարգավորվեց 2000 թ․ որդեգրման մասին
հատուկ օրենքով
• Արդարադատության նախարարությունը համակարգում է
միջպետական որդեգրումները սկսած 2006 թվականից
• 2014 թվականից ի վեր միջգերատեսչական աշխատանքային
խումբը բարեփոխում է որդեգրման կանոնակարգերը
միջազգային առաջավոր փորձին համահունչ՝ երեխային
տալով ընտրության հնարավորություն որոշումների
կայացման ժամանակ, փոփոխություններ Ընտանեկան
օրենսգրքում
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• Նույնը, ինչ որ նշվեց ավելի վաղ

32. Բարեփոխումների հիմնական ձեռքբերումները
Ընտանիքների վերամիավորում և միասնության վերականգնում
32
1) Ինչ է արվել և 2) Ինչն է ընթացքում
• Օրենք կյանքի դժվարին իրավիճակներում հայտնված երեխաների մասին –
ընտանիքների վերամիավորման կանոնակարգեր
• Վերապատրաստված սոցիալական աշխատողները կկիրառեն նոր
մեթոդաբանություն և մոտեցում վերամիավորված ընտանիքների համար
կարիքի գնահատման և նպատակային աջակցության հարցում (Վորլդ Վիժն
Հայաստան, ՀՕՖ, ԵԱԿ)
• Սկսած 2014թ․-ից ամեն տարի մոտ 170 երեխա վերադառնում են իրենց
կենսաբանական ընտանիք խնամքի պետական հաստատություններից
• Ցերեկային խնամքի կենտրոններ՝ 544 երեխա գտնվում է պետության կողմից
ֆինանսավորվող ցերեկային խնամքի կենտրոններում
• Մինչև 2025թ․ ավելի քան 20 խնամքի հաստատություն կվերակազմավորվեն
ցերեկային խնամքի և հոգեբանամանկավարժական աջակցության
կենտրոնների.
3) Ինչ գործոններ ապահովեցին փոփոխությունները
• ՀՀ կառավարության 2016թ․ հայեցակարգային փաստաթուղթը կյանքի
դժվարին իրավիճակում հայտնված երեխաներին այլընտրանքային խնամք
տրամադրելու մասին
• ԱՄՆ ՄԶԳ կողմից ֆինանսավորվող ծրագրեր, որոնք իրականացվում են
ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի և գործընկեր ՔՀԿ-ների կողմից
• Պետական քաղականություն և կամք

33. Հիմնական մարտահրավերներ և
հնարավորություններ
33
Ոլորտ Մարտահրավերներ Հնարավորություններ
Առաջնորդում
և ղեկավարում
• Ամուր համագործակցու-
թյան և ռեսուրսների
համակարգման
բացակայություն
• Որոշումները միշտ չէ, որ
հիմնավորված են լինում
փաստերով, այլ կապված
են լինում քաղաքական
զարգացումների կամ
դոնորների պահանջների
հետ
• Անհրաժեշտ է գործուն
իրավական շրջանակ
• Խնդիրներին օպերատիվ
արձագանքնման
համակարգ
• Ուժեղ քաղաքական կամք
կյանքի դժվարին
իրավիճակում գտնվող
երեխաների կյանքում
դրական
փոփոխություններ
կատարելու համար
• Ծրագրերի և
ծառայությունների ՄԳ
համակարգի ներդրումը

34. Հիմնական մարտահրավերներ և
հնարավորություններ
34
Ոլորտ Մարտահրավերներ Հնարավորություններ
Ֆինանսավո
րում
• Բավարար չեն
հիմնարար
բարեփոխումները
ֆինանսավորելու
համար, միջոցները
հատկացվում են ոչ թե
ըստ կարիքի, այլ ըստ
առկա ռեսուրսների,
ռեսուրսների իրական
կարիքի հստակ
գնահատման
բացակայություն
• Խնամքի
հաստատությունների
բեռնաթափումից և
վերակազմավորու-
մից ազատված
միջոցների
առկայություն

35. Հիմնական մարտահրավերներ և
հնարավորություններ
35
Ոլորտ Մարտահրավերներ Հնարավորություններ
Աշխատուժ • Մասնագետների և հոգեբանների
բացակայություն ծննդատներում և
վերականգնողական կենտրոններում
՝ ծնողների հետ աշխատելու և
երեխային հաստատություն
հանձնելը կանխելու համար, հմուտ
մասնագետների բացակայություն
հանրակրթական դպրոցներում
հաշմանդամություն ունեցող
երեխաների հետ աշխատելու համար
• Հմուտ մասնագետների
բացակայություն համայնքի
մակարդակում երեխային
հաստատություն հանձնելու ռիսկի
վաղ բացահայտման համար
• Իրականացնողների կողմից
բարեփոխումների
անհրաժեշտության գիտակցման
ցածր մակարդակ
• Համագործակցության
բացակայություն ծառայությունների
մատուցման մակարդակում
• Վերապատրաստման նոր
մոդուլներ սոցիալական
աշախտողների համար,
Սոցիալական
աշխատողների միություն
• Նորավարտ մասնագետներ՝
սոցիալական աշխատանքի
և երեխայի շահերի մասին
նոր հայացքներով
• Դպրոցում մտցվել է
ուսուցչի օգնականի
հաստիք
• Յուրաքանչյուր համայնք
կունենա վարձատրվող
սոցիալական աշխատող
վտանգի տակ գտնվող
երեխաներին
հայտնաբերելու համար

36. Հիմնական մարտահրավերներ և
հնարավորություններ
36
Ոլորտ Մարտահրավերներ Հնարավորություններ
Տեղեկատվություն • Արդիական և ըստ
տարբեր
բաշխվածության
տվյալների
բացակայություն
• Հիմնական
նախարարություններ
ի ՏԲ-ները համադրելի
չեն
• Անբավարար ՄԳ
• Ինտեգրված
սոցիալական
ծառայությունների
համակարգի
ներդրում՝ IBM CURAM
• ԱՍՀՆ-ի կողմից
երեխաների խնամքի
և պաշտպանության
ոլորտում
իրականացվող
ծրագրերի ՄԳ
• SMIS և էլեկտրոնային
առողջապահություն
(ehealth)
• «MEASURE»
Evaluation!!

37. Հիմնական մարտահրավերներ և
հնարավորություններ
37
Ոլորտ Մարտահրավերներ Հնարավորություննե
ր
Ծառայություն-
ների մատուցում
• Ծառայությունների
որակն ու արդյունքները
բարձր չեն
(սոցիալական,
կրթական,
վերականգնողական,
իրավաբանական)
• Մարզերում չկան
ցերեկային խնամքի և
ընտանեկան տիպի
ծառայություններ
• Անվճար
առողջապահական
ծառայությունների
բացակայություն կյանքի
դժվարին
իրավիճակներում
• Ծառայությունների
որակի ստանդարտների
ընդունում պետության
կողմից
ֆինանսավորվող
խնամքի
հաստատություններում
/ծառայությունների
համար
• Ծառայություններ
մատուցողների
հավատարմագրման
նոր ընթացակարգեր

38. Հիմնական մարտահրավերներ և
հնարավորություններ
38
Ոլորտ Մարտահրավերներ Հնարավորություններ
Սոցիալական
նորմեր և
պրակտիկա
Հաստատություններից
երեխաներին դուրս բերելու
գաղափարի հասարակական
գիտակցումը դեռևս ցածր է․ կա
սխալ ընկալում, որ
• ավելի լավ է, որ երեխան
կուշտ լինի ու տաք
պայմաններում քնի
հաստատությունում, քան թե
ապրի աղքատ ընտանիքում
• ավելի լավ է, որ
հաշմանդամություն ունեցող
երեխաները մնան հատուկ
դպրոցներում, քան թե գնան
չհարմարեցված
հանրակրթական դպրոց
հասակակիցների հետ և
ենթարկվեն հալածանքի
Քայլերի ճիշտ
հաջորդականության
սահմանումը՝ ընտանիքի
կարիքների գնահատում
նախքան երեխայի վերադարձը
ընտանիք
• Ուժեղ քաղաքացիական
հասարակություն, որ
աջակցում է
երեխաների խնամքի և
պաշտպանության
համակարգի
բարեփոխումներին

39. Հիմնական արդյունքները
երեխաների համար
39
«Դպրոցում վատ չէր։ Խաղում էինք։ Ընկերներ ունեի։ Բայց, իհարկե, տանը
լինելն ավելի լավ է։ Մենք մայրիկի հետ ենք։ Այստեղ ավելի տաք է։»
Հռիփսիմե, 16 տարեկան, ընտանիք է վերադարձել խնամքի
հաստատությունից Գյումրիում։
«Դժվար կլինի, երբ «Առավոտի» օգնությունը վերջանա, ու ստիպված լինենք
ավելի շատ մտածել, թե ինչպես ենք մթերք գնելու», ասաց Գոհարը։ «Բայց
ինչքան էլ վատ լինի, նրանց նորից գիշերօթիկ չեմ ուղարկի»։ («Human Rights
Watch» («Մարդու իրավունքների պահնակ»), հարցազրույց Գոհարի հետ,
Գյումրի, 27 մայիսի, 2016 թ․)
«Ամենադժվարն ինձ համար [մանկատանը] այն էր, որ մայրիկիս հետ չէի։
Անցյալ տարի Ծննդյան տոներին հարցրեցին «Ի՞նչ ցանկություն ես պահելու
Նոր տարվա համար» ես էլ ասացի «Կուզենամ մայրիկս գա՝ ինձ տանի»։ Եվ
ինձ ասացին «Վաղը մայրիկդ կգա»։ (Human Rights Watch, հարցազրույց Հեղինեի
հետ, Գյումրի, 27 մայիսի, 2016 թ.

40. Կապվեք մեզ հետ, եթե ցանկանում եք կիսվել
փորձով, հարցեր ունեք կամ նոր
գաղափարներ․․․․
www.mlsa.am
www.edu.am
www.moh.am
www.moj.am
www.mtad.am
40
Շնորհակալություն
Photo: UNICEF Armenia, all rights reserved