Materiał przygotowany w ramach XXI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2019).

1. BELUARD W ROŻNOWIE –
RENESANSOWA TWIERDZA
NAD DUNAJCEM
Przewodnik

2. XXI MAŁOPOLSKIE
DNI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
18–19 i 25–26 maja 2019

3. Zapraszamy na kolejną edycję Dni Dziedzictwa. Jak co
roku będziemy eksplorować, poszukiwać, odkrywać oraz
wchodzić do miejsc nieznanych i niedostępnych na co
dzień. Zachęcamy do wspólnego poznawania małopol-
skich tajemnic, tropienia śladów i rozwiązywania zagadek.
18–19 maja 2019
KRAKÓW
• Pałac Pusłowskich
• Pałac Potockich
MAŁOPOLSKA
• Kościół pw. Nawiedzenia NMP w Iwkowej
• Kościół pw. Narodzenia NMP i zamek w Czchowie
• Beluard w Rożnowie
25–26 maja 2019
KRAKÓW
• Klasztor Duchaczek z kościołem pw. św. Tomasza
i kościół pw. Świętego Krzyża
• Dom Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego
MAŁOPOLSKA
• Wieś Kacwin na Spiszu
• Kościół pw. św. Bartłomieja w Niedzicy
• Organy Władysława Hasiora na Przełęczy Snozka
Więcej na dnidziedzictwa.pl

4. W
ieś Rożnów została założona w XIV wieku
przez rodzinę Rożenów herbu Gryf. Leży
w malowniczej okolicy, w sąsiedztwie
Dunajca. Nim w latach 40. XX wieku
stanęła na nim zapora tworząca Jezioro Rożnowskie,
dolina Dunajca nękana była powodziami, które pusto-
szyły okolicę.
W odleglejszych czasach przebiegał tamtędy szlak
handlowy na Węgry, czyniąc z doliny ważny korytarz
komunikacyjny. By zapewnić bezpieczeństwo podróżu-
jącym kupcom, rzemieślnikom i mieszczanom, wzdłuż
linii brzegowej Dunajca wzniesiono system obronny
zamków i strażnic. Rożnów posiadał aż dwa takie
obiekty. Do naszych czasów zachowały się w postaci
malowniczych ruin zamku górnego i zagadkowego
beluardu wraz z budynkiem bramnym (pozostałości po
zamku dolnym).
—
Zamek górny zbudowany w XIV wieku przez Piotra
Rożena zakupił w roku 1426 Zawisza Czarny. Jego
wnuczka wniosła go w posagu do małżeństwa z Janem
Amorem Tarnowskim – ojcem hetmana wielkiego ko-
ronnego Jana Tarnowskiego, przyszłego budowniczego
zamku dolnego.
—
Obecnie w pobliżu beluardu stoi klasycystyczny
dwór zbudowany w XIX wieku. We wnętrzu zachowa-
ła się dekoracja malarska pochodząca z czasów budo-
wy. Do 1946 roku dwór należał do rodziny Stadnickich,
potem przeszedł na rzecz Skarbu Państwa, teraz znowu
znajduje się w rękach prywatnych.
1

5. Jan Amor Tarnowski
(1488 –1561), syn Jana
Amora i Barbary z Roż-
nowa (wnuczki Zawiszy
Czarnego), zapisał się
w dziejach wojskowości
nie tylko jako znakomity
dowódca, ale także jako
wybitny teoretyk myśli
wojskowej. Jest autorem m.in. dzieła Consilium rationis
bellicae (Rada sprawy wojennej) z 1558 roku, które było
wykładnią ówczesnej polskiej techniki wojskowej. Jako
hetman wielki koronny prowadził także szeroką działal-
a dwór
b beluard
c brama
d stajnia
e budynek z XX w.
f dozorcówka 2

6. ność polityczną i społeczną. W 1926 roku wydany został
szkic biograficzny autorstwa Michała Marczaka, z które-
go dowiadujemy się, że: „Hetman Tarnowski był wielkim
panem, znakomitym wodzem, dużej miary uczonym
i hojnym mecenasem nauk i sztuk, tudzież świetnym
administratorem”.
Przykładem jego wiedzy i nowatorskiej myśli w ob-
szarze obronności jest budowa renesansowej twierdzy
w Rożnowie. Średniowieczne zamczysko okazało się
bowiem niewystarczające do realizacji jego fortyfikacyj-
nych planów.
—
Rożnów pod względem gospodarczym i strategicznym
zajmował ważne miejsce wśród licznych ziem należą-
cych do Jana Tarnowskiego. Być może właśnie z tego
powodu zdecydował się on na budowę nowej twierdzy
właśnie tutaj. Rozpoczął ją na kilka lat przed śmiercią
i prawdopodobnie nigdy jej nie ukończył.
Do naszych czasów przetrwał beluard (forma
bastionu) połączony z budynkiem bramnym za pomocą
muru kurtynowego.
Beluard zbudowany jest na planie pięcioboku,
a jego wnętrze tworzy przestrzenna sala z otworami
strzelniczymi pod sklepieniem. Kiedyś prowadziły do
nich drewniane ganki. Do wnętrza prowadzi tzw. szyja.
Stosunkowo niska budowla ma solidne mury o grubości
od 2,5 do 3 metrów. Wszystko to pozwalało na znakomi-
tą ochronę przed ostrzałem artyleryjskim.
W zewnętrznych zwieńczeniach fasady budowla ma
wydatny gzyms, który chronił strzelnice. W narożnikach
czoła beluardu widnieje kartusz z herbem Leliwa, należą-
cym do rodziny Tarnowskich, oraz płaskorzeźba brodate-
go mężczyzny trzymającego w rękach głowę Turka.
3

7. —
Warto pamiętać, że w pierwszej połowie XVI wieku
zagrożenie turecką inwazją było w Polce bardzo silne
– ślady tamtych niepokojów zostały wyobrażone na
fasadzie beluardu.
4

8. W obrębie budowanej twierdzy prawdopodobnie
znalazł się renesansowy dwór, zbudowany jeszcze przez
rodziców Jana Tarnowskiego. Po śmierci Tarnowskiego
całe założenie zaczęło stopniowo popadać w ruinę.
W późniejszym okresie budowla pełniła inne funk-
cje. Według przekazów wnuk Fausta Socyna, Andrzej Wi-
szowaty (1608–1678), znany filozof i teo­log braci polskich,
urządził tu zbór ariański. W XVII wieku beluard zamienio-
no w ludwisarnię, następnie w spichlerz zbożowy. W XIX
wieku mieściła się w nim gorzelnia i dworskie magazyny.
Obecnie beluard wraz z budynkiem bramnym powrócił
do rodziny Stadnickich.
5

9. —
Bryła beluardu w Rożno-
wie formalnie nawiązuje do
włoskich budowli i ówcześnie
była w Europie Środkowej
wyjątkowa i nowatorska.
Obecnie jest to jeden z unika-
tów architektury fortecznej
w skali europejskiej.
6

10. Spis Ilustracji:
— Na okładce: Widok Rożnowa z zamkiem górnym i dolnym, pocz.
XIX w., za: E. Kronbach, Darstellungen aus dem königreiche Galizien
insbesondere der Karpathen im Sandecer Kreise, Wien 1823.
Ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej
— s. 2: Plan sytuacyjny założenia dworskiego w Rożnowie,
fot. P. Kasprzycka, MIK 2018. Dokumentacja konserwatorska, oddział
WUOZ w Nowym Sączu
— s. 2: Jan Amor Tarnowski, rys. Franciszek K. Prek wg obrazu Marcello
Bacciarellego. Za: Wizerunki znakomitych ludzi w Polszcze, Kraków
1829, z. 1. POLONA, domena publiczna
— s. 4: Beluard wraz z budynkiem bramnym i murem kurtynowym,
1935. Narodowe Archiwum Cyfrowe
— s. 5–6: Rzuty poziome, przekroje i detale architektoniczne beluardu
w Rożnowie, rys. W. Łuszczkiewicz, litografia E. Baudisch (Zakład
Litografii „Czasu” W. Kirchmayera), 1865. Ze zbiorów Muzeum
Krakowa
Teksty opracowano na podstawie:
— Bogdanowski J., Zagadka beluardu w Rożnowie, „Sprawozdania
z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddz. Kraków” 1969, t. 12.
— Dokumentacja konserwatorska, oddział WUOZ w Nowym Sączu.
— Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa
Małopolskiego, Warszawa 1985.
— Jan Tarnowski – hetman wielki koronny: sesja historyczno-
-promocyjna, 7.11.1997, oprac. R. Żok, Tarnów 1999.
— Marczak M., Hetman Jan Tarnowski. Szkic biograficzny,
Tarnobrzeg 1926.
— Tomkowicz S., Stanisława Tomkowicza inwentarz zabytków powiatu
sądeckiego, t. 1, oprac. P. i T. Łopatkiewicz, Kraków 2017.

11. Przewodnik powstał w ramach
XXI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego
Z dreszczykiem
Opracowanie tekstów i koncepcja przewodnika:
Paulina Kasprzycka
Redakcja i korekta: Ewelina Korostyńska,
Agnieszka Szewczyk
Projekt graficzny: Anna Zabdyrska
—
Małopolski Instytut Kultury w Krakowie
ul. 28 Lipca 1943 17c
30-233 Kraków
www.mik.krakow.pl

12. Organizator:
Partnerzy przewodnika:
• Muzeum Krakowa
• Narodowe Archiwum Cyfrowe
Współorganizator:
• Gminny Ośrodek Kultury w Gródku nad Dunajcem
Partner:
• Gmina Gródek nad Dunajcem