Wystawa plenerowa przygotowana w ramach XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2016).

1. Panny i krokodyl,
czyli Zwierzyniec w kalejdoskopie
Damsels and a crocodile – Zwierzyniec highlights
Wystawa powstała w ramach XVIII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego Wszystko płynie
The exhibition is held as part of the 18th Małopolska Days
of Cultural Heritage Everything Flows
Parafia pw.
Najświętszego
Salwatora
w Krakowie
Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy /
Texts and exhibition concept by: Joanna Nowostawska-Gyalókay
Tłumaczenie / translation: Anna Mirosławska-Olszewska
Opracowanie graficzne / graphic design by: Marcin Hernas
Korekta / proofreading by: Marcin Hernas & Agnieszka Szewczyk
dnidziedzictwa.pl
Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarz:
Kościół i klasztor PP. Norbertanek
na Zwierzyńcu, ok. 1860,
rysunek Aleksandra Płonczyńskiego.
Muzeum Historyczne miasta krakowa
Norbertine church and convent
in Zwierzyniec, c. 1860,
drawing by Aleksander Płonczyński.
historical museum of the city of kraków

2. Zwierzyniec jest jedną z najstarszych podkrakowskich wsi. Przed wiekami obszar ten
podporządkowany był kapryśnej rzece Wiśle, która nieustannie, to zmieniając bieg,
to znów obficie wylewając, zagrażała mieszkańcom tych okolic. Mnóstwo tu było
również stawów, bagien i nadbrzeżnych szuwarów. W tej plątaninie wód ludzie budowali
początkowo tylko na wynioślejszych miejscach, stopniowo jednak przesuwali się coraz niżej,
ku rzece, znajdując kolejne sposoby na jej ujarzmienie. W podobnej sytuacji był też sam Kraków.
Klasztor sióstr Norbertanek.
Muzeum Historyczne miasta krakowa
The Norbertine convent.
historical museum of the city of kraków
Zwierzyniec is one of the oldest villages in the environs of Krakow. Centuries ago the Vistula
river posed a threat to local residents when it changed its course or flooded its banks.
The area of Zwierzyniec was peppered with ponds, marshes and reeds.
Initially, people settled only on high ground, but with time they moved closer
to the river and invented ways to tame it. The same happened in Krakow.

3. Usytuowany nad urwistymi brzegami Wisły i Rudawy klasztor Panien Norbertanek – otoczony częściowo dawnym murem, wyposażony
w attyki, baszty, okienka strzelnicze – przypomina fortecę. Nie ma on jednak funkcji obronnych – odgrywa jedynie rolę duchowej twierdzy.
Pozostaje jednym z dwu istniejących w Polsce domów norbertańskich. Ufundował go w XII wieku prawdopodobnie Jaksa Gryfita z Miechowa,
możnowładca i uczestnik wypraw krzyżowych. Na jego zaproszenie przybyły tu z klasztoru w czeskich Doksanach pierwsze norbertanki,
które dały początek bodaj pierwszej żeńskiej wspólnocie kontemplacyjnej na ziemiach polskich. Na Zwierzyńcu początkowo osiedli
też mnisi męskiej gałęzi zakonu norbertańskiego, w tym czasie bowiem częsta była praktyka zakładania klasztorów parzystych.
Situated on the precipitous banks of the Vistula and the Rudawa, the Norbertine convent, partly walled
and featuring attics, bastilles and arrowslits, is a symbol of a spiritual fortress. It is one of the two still extant
Norbertine houses in Poland. It was probably founded in the 12th century by Jaxa Gryfita of Miechow, a magnate
and crusader, who invited Norbertine nuns from the convent of Doksany in Bohemia. The nuns set up what may
have been the first female contemplative community in Poland. Initially, there was also a Norbertine community
of monks in Zwierzyniec, as it was common practice at the time to establish double monasteries.
Klejnoty miasta Krakowa. Dwadzieścia cztery widoków
w chromolitografiach podług oryginalnych akwarel
Juliusza Kossaka i Stanisława Tondosa, Kraków 1886.
domena publiczna
[Jewels of the City of Krakow: Twenty Four Views
in Chromolithographs from Original Watercolours
by Juliusz Kossak and Stanisław Tondos], Kraków 1886.
public domain

4. Piętnastowieczny kronikarz Jan Długosz w dziele Liber beneficiorum opisał średniowieczny wygląd zwierzynieckiego
konwentu. Klasztor był wówczas drewniany, a jego zabudowania okalał warowny mur. Niestety w 1494 roku założenie
strawił pierwszy poważny pożar; kolejne w 1527 i 1587 – ten drugi był wynikiem oblężenia Krakowa przez wojska
arcyksięcia Maksymiliana Habsburga – doprowadziły zabudowania do całkowitej ruiny. Ze zniszczeń i tarapatów
finansowych podźwignęła klasztor na początku XVII wieku rzutka ksieni Dorota Kątska, najmłodsza z sześciu ocalałych
z oblężenia mniszek. Odbudowę w duchu baroku przeprowadzono według projektu architekta Giovanniego Trevano.
In his book Liber beneficiorum, Johannes Longinus (Dlugossius), 15th century Polish chronicler, describes
the medieval Zwierzyniec convent as a fortified, walled complex of a wooden convent and outbuildings.
Unluckily, in 1494 it burned down in the first great fire, and was completely destroyed by two other fires:
in 1527 and 1587, the latter during the siege of Kraków by the army of Maximilian Habsburg, Archduke of Austria.
Owing to the efforts of Abbess Dorota Kątska, the youngest of six nuns who survived the siege, at the beginning
of the 17th century it was rebuilt in the Baroque style to a design by architect Giovanni Trevano.
Widok klasztoru ze Zwierzyńca pod Krakowem. W tle widać także Bielany,
Mogiłę Kościuszki i lipę Zamojską, litografia 1823–1850.
Biblioteka Narodowa, domena publiczna
View of the Zwierzyniec convent near Kraków and of Bielany Monastery,
Kościuszko Mound and Zamoyska Lime Tree, lithograph, 1823–1850.
National Library, public domain

5. Starodawny spichlerz drewniany, który stał niegdyś na podwórzu klasztornym.
Według encyklopedii Zygmunta Glogera budynek w 1878 roku miał zostać rozebrany
i przeniesiony do wsi Luborzyca w Królestwie Polskim.
The old wooden granary which once stood in the convent courtyard.
According to the Zygmunt Gloger encyclopaedia, it was relocated
to the village of Luborzyca in the Kingdom of Poland.
Los nie oszczędzał Panien Norbertanek
również w następnych latach.
Po zniszczeniach wojennych, pożarach
i powodziach klasztor był pieczołowicie
odrestaurowywany pod rządami
kolejnych ksień. Żadna z dawnych budowli
zwierzynieckich należących do klasztoru
nie dotrwała jednak do naszych czasów.
Nie ma już młynów, cegielni, browaru,
karczmy, tartaku, szpitala, spichlerzy
ani szkoły. Pierwszy młyn na Zwierzyńcu
istniał według wspomnień już w 1254
roku, ostatni zaś stał na dziedzińcu
klasztornym opodal dzisiejszego mostu
na Rudawie do 1908 roku – zburzono
go w związku z regulacją koryta rzeki.
Zasypano też częściowo Młynówkę,
nie ma już stawów rybnych.
Plan historyczny ­Zwierzyńca,
Bronisław ­Schönborn, Zwierzyniec. Historia, zabytki,
tradycje, legendy, Kraków 1953 (Kraków Dawniej i Dziś)
Plan of historical Zwierzyniec,
Bronisław Schönborn, [Zwierzyniec: History, Historic ­Sights,
Traditions and Legends], Kraków 1953 (Kraków Then and Now)
Dziedziniec w klasztorze Panien Norbertanek
na Zwierzyńcu, rysunek Jana Matejki,
„Kłosy” 1883, nr 406, t. XVI
View of the Norbertine convent courtyard
in Zwierzyniec, drawing by Jan Matejko,
‘Kłosy’ 1883, No. 406, Vol. XVI
The Norbertine convent underwent
periods of damage by fires and
floods but was carefully restored
under the leadership of successive
abbesses. Unfortunately, none of
the convent outbuildings have
been preserved till our time: the
mills, brickworks, brewery, inn,
sawmill, hospital, granaries and
school are no longer there. The first
mill in Zwierzyniec was mentioned
in 1254, and the last could be seen
in the convent courtyard near the
present day bridge on the Rudawa
until 1908, when it was demolished
to enable river regulation.
The Młynówka was partly filled in,
and the fish ponds are gone.

6. W 1874 roku Władysław Łuszczkiewicz, malarz, konserwator i historyk sztuki, odkrył w północnej
kruchcie klasztoru romański portal. Takie ozdobne wejścia w sztuce średniowiecza miały
funkcję symboliczną: przejście przez ozdobną, składającą się z kilku arkad kolumnowych portę
było niczym przekroczenie bramy niebios. Aby tego dokonać, należało się poddać obrzędowi
oczyszczenia. Służyła do tego woda w kropielnicy ustawionej w kruchcie tuż przed portalem.
In 1874 Władysław Łuszczkiewicz, painter, restorer and art historian, discovered a Romanesque portal
in the northern porch. Such ornamental entrances carried a symbolic function in medieval art: walking
through an ornate colonnaded portico was perceived as passing the gate to heaven. To do so, it was
necessary to go through a purification ritual, using water from the font in the porch in front of the portal.
Aleksander Napierkowski,
Najnowszy ilustrowany przewodnik
po Krakowie i okolicach, Kraków 1883.
Biblioteka Narodowa,
domena publiczna
Aleksander Napierkowski, [The Latest
Illustrated Guide to Kraków and
Environs], Kraków 1883.
National Library, public domain
Władysław Łuszczkiewicz, Portal romański z XIII w. w kościele
klasztornym na Zwierzyńcu, w: Sprawozdania Komisji do Badania
Historii Sztuki w Polsce, t. 4, z. 2, Kraków 1891
Władysław Łuszczkiewicz, [13th century Romanesque portal
in the convent church in Zwierzyniec], in: [Reports of Poland’s
Art History Commission], vol. 4, l. 2, Kraków 1891

7. Przystań Akademickiego Związku Sportowego i klasztor Norbertanek
na Zwierzyńcu, ok. 1920. Fot. A. Wisłocki, ze zbiorów M. Orłowskiego.
Biblioteka Narodowa, domena publiczna
The Academic Sports Association port and the Norbertine convent
in Zwierzyniec, c. 1920. photo A. Wisłocki, M. Orłowski’s collection.
National Library, public domain

8. W 1930 roku krakowski oddział Towarzystwa
Uniwersytetu Robotniczego (TUR) utworzył
dla swoich członków plażę u stóp starego klasztoru
Panien Norbertanek, czyli u dzisiejszego ujścia
Rudawy do Wisły, na wyłaniającym się z wody cyplu,
pamiętającym jeszcze czasy, kiedy wszystko
wkoło oblewało ciepłe morze okresu jurajskiego.
TUR liczył wówczas siedemdziesięcioro kilkoro
członków, którzy latem korzystali z plaży gromadnie.
Dysponowała ona niezbędną infrastrukturą: były
tam punkty gastronomiczne, boisko do siatkówki,
sprzęt gimnastyczny, kajaki, a nawet radiowęzeł.
W latach trzydziestych nazywano ją żartobliwie
„Krokodylem”. Była to być może aluzja do historii
polowania na aligatora, którego udało się ustrzelić
we wsi Mogiła nad Wisłą Władysławowi Ludwikowi
Anczycowi – krakowskiemu pisarzowi, wydawcy,
a przy tym członkowi Towarzystwa Kurkowego
(epitafium poświęcone zmarłemu pisarzowi znajduje
się na murze przy kościele Najświętszego Salwatora).
Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
National Digital Archives Collections
In 1930 the Kraków branch of the
Workers’ University Society opened
to its members a beach at the
foot of the Norbertine convent,
on a promontory situated at the
presentday Rudawa river mouth.
At that time WUS had over seventy
members who flocked the beach
in summer since it boasted all sorts
of facilities: eating establishments,
a volleyball court, gym equipment,
kayaks, and even a radio broadcasting
centre. In the 1930s the beach was
playfully referred to as ‘The Crocodile’.
Nowadays it is hard to say if the name
was in any way associated with the
story of a hunt in which an alligator was
shot in the village of Mogiła upon the
Vistula by Władysław Ludwik Anczyc,
a Krakow-based writer and publisher,
member of the Shooting Society
(the writer’s epitaph is on the wall
by the church of the Holy Saviour).

9. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
National Digital Archives Collections

10. Panny i krokodyl,
czyli Zwierzyniec w kalejdoskopie
Damsels and a crocodile – Zwierzyniec highlights
Wystawa powstała w ramach XVIII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego Wszystko płynie
The exhibition is held as part of the 18th Małopolska Days
of Cultural Heritage Everything Flows
Parafia pw.
Najświętszego
Salwatora
w Krakowie
Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy /
Texts and exhibition concept by: Joanna Nowostawska-Gyalókay
Tłumaczenie / translation: Anna Mirosławska-Olszewska
Opracowanie graficzne / graphic design by: Marcin Hernas
Korekta / proofreading by: Marcin Hernas & Agnieszka Szewczyk
dnidziedzictwa.pl
Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarz:
Kraków od strony Mogiły Kościuszki.
Litografia „Czasu” na podstawie rysunku Henryka Waltera.
Biblioteka Narodowa, domena publiczna
Kraków from the area of Mound Kościuszko.
Lithograph in ‘Czas’, after an original drawing by Henryk Walter.
National Library, PUBLIC DOMAIN

11. Na Zwierzyńcu niemal co krok można się natknąć na dawne zabytki,
co niewątpliwie przydaje dzielnicy aury tajemniczości. Do snucia
domysłów, jak to było z początkami tutejszego osadnictwa,
skłaniają miejscowe legendy. Niemal wszystkie w jakiś sposób łączą
się z murowanym kościołem Najświętszego Salwatora. Już samo jego
wezwanie wskazuje na wczesnośredniowieczne początki, wówczas
bowiem często czyniono patronem świątyń samego Zbawiciela.
Fascynująca jest też historia krucyfiksu z tutejszego kościoła,
który na przełomie XVI i XVII wieku miał trafić do miejscowości Sirolo
we Włoszech, a następnie do pobliskiej Numany. Według tradycji ustnej
krucyfiks dotarł na Zwierzyniec z Moraw jako dar dla księcia Mieszka I.
Dziś w kościele możemy obejrzeć pomniejszoną kopię tego krucyfiksu,
a także dwa wizerunki Chrystusa: veraikon, czyli odbicie na chuście
Weroniki twarzy Chrystusa prowadzonego na śmierć, oraz obraz
namalowany w 1605 roku przez krakowskiego malarza Kaspra Kurcza,
który także łączy się z legendą o prawdziwym obliczu Chrystusa.
Uwagę zwracają dwa malowidła na ścianie prezbiterium pochodzące
z początku XVI wieku: Ukrzyżowanie i Cudowne rozmnożenie chleba oraz
romańskie bliźniacze okienka, tak zwane biforia, w jego bocznej ścianie.
The multitude of historical relics in Zwierzyniec gives it an aura of mystery.
Local legends inspire imagination. Almost all of them are associated with
the brick and stone church of the Holy Saviour. The dedication suggests
that it was founded in the early Middle Ages as it was common practice
then to dedicate churches to the Saviour. Of considerable interest is
the history of the church’s crucifix, which was supposedly taken to
Sirolo in Italy at the turn of the 16th and 17th centuries, and then was
moved to Numana. According to oral tradition, it had been brought to
Zwierzyniec from Moravia as a gift to Prince Mieszko I. Today the visitor
can see a smaller copy of the crucifix and two images of Christ: the Vera
Icon, the likeness of Jesus’s face on Veronica’s veil, and a 1605 painting
by Krakow’s painter Kasper Kurcz, associated with the legend of Christ’s
face. Also notable are two paintings on a chancel wall, which date back
to the early 16th century: [Crucifixion] and [Miraculous multiplication
of bread], as well as Romanesque paired arched windows in the side wall.
Kasper Kurcz, Ukrzyżowanie, 1605.
Biblioteka Narodowa,
domena publiczna
Kasper Kurcz, [Image of Christ
on the cross], 1605.
National Library, public domain
Przedmieście zwierzynieckie, „Kłosy” 1877,
nr 634, t. XXV. domena publiczna
[Zwierzyniec suburb], ‘Kłosy’ 1877,
No. 634, vol. XXV. public domain
Ul. św. Bronisławy, przed 1925.
Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Św. Bronisławy street, before 1925.
National Digital Archives Collection

12. Kaplica pw. św. Małgorzaty i św. Judyty potocznie nazywana
gontyną – co miałoby wskazywać na istnienie w tym
miejscu ośrodka kultu już w czasach przedchrześcijańskich –
jest najmłodszą z trzech zwierzynieckich świątyń. Została wzniesiona staraniem
ksieni Justyny Oraczowskiej w latach 1689–1690 jako drewniana kaplica na cmentarzu
morowym. Według zapisków klasztornych w wyniku epidemii cholery szalejącej
w Krakowie na początku XVIII wieku pochowano tu aż 8 tysięcy ludzi. Wcześniej
w miejscu kaplicy znajdowały się dwa obiekty, które uległy pożarom kolejno
w 1587 i 1604 roku. Obecny wystrój kaplicy został ukształtowany w latach 1986–1992.
The chapel of Sts. Margaret and Judith, commonly known
as gontyna (ancient pagan temple) – which implies that it
was a pre-Christian cult site – is the most recent of the three
temples in Zwierzyniec. It was founded by abbess Justyna
Oraczowska in 1689-90 as a wooden chapel in the bubonic
plague graveyard. According to convent records, buried there
were 8,000 victims of a cholera epidemic raging in Kraków
in the early 18th century. Two other buildings which predated
the chapel had been burned in the fires of 1587 and 1604.
The present interior of the chapel dates to 1986–1992.
Wnętrze
kaplicy.
Zdjęcie
pochodzi
z 1930 roku
Interior of the
chapel. Photo
from 1930
Uroczystość poświęcenia
kaplicy harcerskiej
pw. św. Małgorzaty i św. Judyty
Ceremony of the consecration
of the scout chapel
of Sts. Margaret and Judith
Kaplica z zewnątrz podczas święta
Emaus, 1932
External view of the chapel during
Emaus festivities, 1932
Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
National Digital Archives Collections

13. Z norbertańskim klasztorem związana jest postać Lajkonika,
zwanego inaczej Lejkonikiem i Konikiem Zwierzynieckim.
Harcuje on rokrocznie w Krakowie w oktawę Bożego Ciała.
Legenda wiąże początki obchodu Lajkonika z najazdami
tatarskimi na Kraków w XIII wieku, ale najstarsza
wzmianka na jego temat pochodzi dopiero z roku 1738.
Associated with the Norbertine convent, Lajkonik, also called
Zwierzyniec Hobby-Horse, prances along Krakow’s streets in the
Octave of Corpus Christi every year. Although legend links the
origins of the Lajkonik parade to the 13th century Tatar invasions
of Krakow, the first recorded reference to it goes back to 1738.
Pochód Lajkonika, w tle widoczna wieża
i mury klasztoru Panien Norbertanek, rysu-
nek Andrzeja Zajkowskiego, „Kłosy” 1872,
nr 361, t. XIV, . domena publiczna
Lajkonik parade, in the background the
tower and walls of the Norbertine convent,
drawing by Andrzej Zajkowski, ‘Kłosy’, 1872,
No. 361, Vol. XIV, . public domain

14. Zaprojektowany przez Stanisława Wyspiańskiego w 1904 roku
strój Lajkonika można było oglądać na ulicach Krakowa
do 1963 roku. Obecnie używany kostium jest jego wierną
kopią. Autorami projektu zrealizowanego w 1901 roku byli
historyk sztuki Leonard Lepszy i etnograf Stanisław Cercha.
Zdjęcie wykonano w 1934 roku podczas obchodów Dni Krakowa.
The original Lajkonik costume, designed by Stanisław
Wyspiański in 1904, could be seen in Krakow’s streets until
1963. The present day costume is a faithful copy. The wooden
horse was made in 1901 to the design of art historian Leonard
Lepszy and ethnographer Stanisław Cercha. The photo
was taken in 1934 during the Kraków Days festival.
Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
National Digital Archives Collections

15. W drugie święto Wielkanocy, tak zwany lany
poniedziałek, na Zwierzyńcu obchodzi się święto
Emaus. Nazwa ta pochodzi od czytanej w tym dniu
ewangelii opisującej spotkanie zmartwychwstałego
Chrystusa z uczniami udającymi się do miasta
Emaus. Uroczystości niegdyś miały miejsce
przy kościele Najświętszego Salwatora i stojącej
naprzeciw drewnianej kaplicy, jednak od czasu,
gdy na początku XX wieku Zwierzyniec włączono
do Krakowa, uregulowano rzekę i wybudowano
willowe osiedle Salwator, odpustowe kramy
z emausowymi upominkami przeniesiono na ulicę
Kościuszki. Wtedy też zmienił się znacząco charakter
tego święta, niegdyś żywiołowej zabawy ludowej.
Barwnie opisał ją bawiący w Krakowie w latach
1596–1597 Włoch Giovanni Paolo Mucanti.
Widział, jak żacy krakowscy uderzali gałązkami
wierzbowymi dziewczęta, wołając przy tym:
„Czemu nie rychło na Emaus?”.
The Emaus festival is held in Zwierzyniec on Easter
Monday. The name derives from the Gospel read
on that day, which describes Christ’s meeting
with his disciples on the way to the town of Emaus.
The celebrations were once held by the church
of the Holy Saviour and the wooden chapel opposite,
but Emaus souvenirs stalls were moved to Kościuszki
street in the early 20th century when Zwierzyniec
was incorporated into Krakow, theźriver was regulated
and the Salwator housing estate was built. Since
then, festivities have changed greatly from lively folk
merrymaking of the past. Giovanni Paolo Mucanti, who
visited Kraków in 1596–1597, described it picturesquely
as a day when university students flapped girls with
withies, shouting, ‘Not making haste to Emaus?’.
Na zdjęciu wykonanym w 1932 roku fotografowi
udało się uchwycić scenkę rodzajową podczas
obchodów święta Emaus.
The photo, taken in 1932, shows a genre scene
captured during Emaus festivities.
Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
National Digital Archives Collections

16. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
National Digital Archives Collections