Materiał przygotowany w ramach XXII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2020).

1. dnidziedzictwa.pl
Plansze powstały w ramach
XXII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego.
Brzmi Dobrze
Organizator:
Założenie klasztorne
oo. Paulinów
Na Skałce
w Krakowie
Gospodarz: Partnerzy:
Opracowanie tekstów i koncepcja wystawy:
Joanna Nowostawska-Gyalókay
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot
Korekta: Agnieszka Stęplewska
Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae, czyli Zakon Świętego Pawła Pierw­
szego Pustelnika (OSPPE), to pełna nazwa zgromadzenia, popularnie
nazywanego paulinami. Została zaczerpnięta od imienia św. Pawła
­Pustelnika z Teb żyjącego w Egipcie w latach 228–341, którego pau­
lini wybrali na swojego patrona.
Bracia w bieli
Widok na Skałkę, w dali widoczny komin prawdopodobnie dawnej cegielni, na kolejnym planie fort
św. Benedykta, fot. A. Szubert, ok. 1890 r. Muzeum Krakowa
800 lat historii zakonu paulinów
Partner honorowy:

2. 1 2
3
4
Według żywotu spisanego przez św. Hieronima w latach
375–377, Paweł, osierocony w wieku kilkunastu lat, stał
się posiadaczem dużego majątku po rodzicach. Wówczas
w Tebach, pozostających pod rządami cesarza Diokle­
cjana, dochodziło do prześladowań chrześcijan. Paweł,
jako że zaliczał się do nich, udał się wtedy na pustynię,
by przetrwać ten trudny czas niczym św. Eliasz. Po dwóch
latach, mimo że prześladowania ustały, nie powrócił jed­
nak do domu. Zamieszkał w jaskini, żywił się owocami
i półbochenkami chleba, które przynosił mu kruk posła­
ny od Boga, oraz odziewał się w ubranie z liści palmo­
wych. Gdy osiągnął wiek 113 lat, odwiedził go w eremie
Antoni, później uznany za kolejnego świętego pustelnika.
W dniu odwiedzin kruk przyniósł podwójną porcję jedze­
nia przeznaczoną też dla gościa – cały bochenek chleba.
Gdy ­Paweł zmarł, Antoni pochował jego ciało na pustyni
w dole wykopanym przez lwy. Ta historia zawarta jest
między innymi w symbolice herbu paulińskiego.
1 Święci Paweł z Teb i Antoni Wielki, Diego Velázquez,
ok. 1634 r., Museo Nacional del Prado, Madryt.
Wikipedia, domena publiczna
2 Święty Paweł, z którego w sposób symboliczny
wyrasta palma z wypisanymi na liściach imonami
świętych pustelników, pierwsza połowa XIX w. (?).
Zbiory Paulinów w Krakowie
3 Duszę Pawła aniołowie unoszą do nieba,
strona tytułowa Missale novum ordinis fratrum
Eremitarum Divi Pauli primi Eremitae, 1537 r.,
Wenecja. Országos Széchényi Könyvtár, Budapeszt
4 Herb pauliński. Wikipedia, domena publiczna

3. Zakon pauliński powstał na ziemiach węgierskich. Według
legend już za czasów pierwszego króla Węgier, Stefana
I Świętego (975–1038), w Królestwie Węgierskim mieli żyć
rozproszeni po eremach naśladowcy św. ­Pawła z Teb. Jed­
nym z ważnych ośrodków pustelniczych na początku XIII
wieku były okolice miasta Pecz (węg. Pécs), gdzie powstał
pierwszy klasztor skupiający tamtejszych eremitów, za­
łożony przez biskupa Bartłomieja (węg. Bertalan). Pustel­
nicy żyli też jednak w okolicach innego dużego wówczas
ośrodka miejskiego, jakim był Ostrzyhom (Esztergom),
ówczesna siedziba królewska.
Proces zjednoczenia pustelni w jedną organizację
miał rozpocząć się ok. 1225 roku, kiedy to biskup Bartło­
miej utworzył pierwszy konwent i nadał mu regułę ży­
cia zakonnego. Za założyciela zakonu uważa się jednak
bł. ­Euzebiusza z Ostrzyhomia (węg. Esztergomi Boldog
­Özséb, żył w latach ok. 1200–1270). Euzebiusz pod wpły­
wem objawienia założył na górze Pilis około 1250 roku
klasztor św. ­Krzyża (Pilisszentkereszt), gdzie wraz ze
współbraćmi zaczął żyć według wzoru wyznaczonego
przez pustelnika Pawła z Teb.
1 Fragment malowidła przedstawiającego Euzebiusza z kościoła w Tőketerebes
(dziś Trebišov na Słowacji), fot. L. Legeza. Za: Pálosaink, a fehér barátok,
katalog wystawy, 2015 Pécs
2 Przedstawienie modlącego się paulina w Missale Paulinorum (tzw. Mszale
Olbrachta), 1506–1507. Biblioteka Klasztoru na Jasnej Górze
3 Odbitka drzeworytu autorstwa Hoffmanna w dziele Gábora Hevenesiego
Régi Magyar Szentség. Pázmány Péter Elektronikus Könyvtár,
domena publiczna
1
2
3

4. Żywot Euzebiusza spisał generał zakonu, utalen­
towany kaznodzieja z Węgier Gergely Gyöngyösi
(absolwent uniwersytetu w Krakowie z 1495 roku).
Podaje w nim, że pewnej nocy Euzebiusz modlił
się, kiedy nagle ciemności rozświetliły płomyki
ognia, które wkrótce rozpierzchły się po okolicy.
Wówczas Euzebiusz zrozumiał, że owe płomienie
to nikt inny tylko rozproszeni pustelnicy żyjący
oddzielnie w samotności swoich eremów. Przy­
niosą w przyszłości więcej dobra, ­jeśli zgromadzą
się w jedną społeczność klasztorną. W 2020 roku
zakon paulinów obchodzi 750. rocznicę śmierci
błogosławionego Euzebiusza.
Wkrótce w pobliżu pierwotnego klasztoru za­
łożonego przez Euzebiusza zaczęły wyrastać ko­
lejne paulińskie ośrodki. W 1300 roku zapocząt­
kowano budowę klasztoru w Budaszentlőrinc
(dziś część Budapesztu), a następnie w 1352 roku
– klasztoruw Nosztre(dziśMárianosztra)z fundacji
węgierskiego, a zarazem polskiego króla Ludwika
Andegaweńskiego. Tych paulińskich ośrodków
powstało później więcej, a zakonnicy żyli w nich
zgodnie z regułą św. Augustyna. To jednak wła­
śnie z Nosztre, centrum monastycznego średnio­
wiecznych Węgier, przybyło do Polski w 1382 roku
szesnastu Paulinów, by założyć klasztor na Jasnej
Górze. Stało się to na prośbę księcia opolskiego
Władysława, palatyna króla Ludwika.
1 Węgierski zabytek językowy i muzyczny z przełomu XV i XVI wieku (?),
Cantionale ecclesiasticum. Biblioteka Klasztoru na Jasnej Górze
2 Ruiny pierwotnego klasztoru paulińskiego w górach Pilis, okolice wsi
Kesztölc, fot. T. Galuska, 2019. Ze zbiorów Tünde Galuska
3 W Budaszentlőrinc w 1381 roku król Ludwik Andegaweński złożył
szczątki św. Pawła Pustelnika. Zwornik z tamtejszego klasztoru
ze św. Pawłem, XV w., fot. B. Tihanyi. Budapesti Történeti Múzeum
4 Ruiny klasztoru w Budaszentlőrinc, fot. Civertan.
Wikipedia, domena publiczna
1
2
3
4

5. Krakowska Skałka należy do tych miejsc na mapie
Polski, które zawsze mocno oddziaływały na dzieje
całego narodu. Wynika to z jej pradawnego rodo­
wodu – pierwsze osadnictwo na tym terenie datuje
się na dwa tysiące lat przed narodzeniem Chrystu­
sa, a badania archeologiczne wskazują na istnienie
tu obronnego grodziska już około V wieku, a póź­
niej, około XI wieku, romańskiej świątyni. Przyczy­
ną jest także nadzwyczajność tego miejsca: miało
tu przecież dojść do męczeńskiej śmierci biskupa
krakowskiegoStanisławazeSzczepanowaz rąkkró­
la Bolesława Śmiałego w 1079 roku, o czym wspo­
minają już pierwsi kronikarze. Zajście to stało się
początkiem kultu jednego z pierwszych patronów
chrześcijańskiej Polski. W późniejszych stuleciach
kult ten był podtrzymywany przez pielgrzymowa­
nie na Skałkę, do św. Stanisława, kolejnych królów,
możnowładców i duchownych wraz z ludem.
1 Widok na Skałkę w drugiej połowie XIX w., A. Kozarski.
Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
2 Skałka, grafika H. Waltera, ok. 1863. Muzeum Krakowa
3 Skałka, grafika A. Giziński, ok. 1830. Muzeum Krakowa
1
2 3

6. Kanonik krakowski Jan Długosz, autor żywotu św. Stanisława, w trosce o podupadające
w XV wieku sanktuarium św. Stanisława postanowił powierzyć to miejsce opiece bra­
ci paulinów. Sprowadził ich z Częstochowy do Krakowa w 1472 roku. Na Skałce stał już
wówczas wcześniejszy gotycki kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła i Stani­
sława Biskupa, wzniesiony prawdopodobnie z fundacji królewskiej Kazimierza Wielkie­
go albo też na zlecenie króla gruntownie wyremontowany. Gotycka budowla mo­gła tu
już istnieć dużo wcześniej.
Pierwszym przeorem został o. Jakub z Bogumiłowic, który wraz z dwunastoma brać­
mi utworzył wspólnotę zakonną. Gotycki kościół przetrwał do 1733 roku, kiedy świąty­
nię rozebrano. Budowę nowego kościoła pod tym samym wezwaniem rozpoczęto na
podstawie planów Antoniego Gerharda Müntzera z Brzegu, a dokończono pod kierun­
kiem królewskiego architekta Antoniego Solariego, który częściowo zmienił pierwotny
projekt.
1 2
3
1 Widok Skałki z II poł. XVII w., według
R. Michalskiego, Diva aequitatis…,
Cracovia 1672. Polona, domena
publiczna
2 Drzeworyt z gotyckim kościołem
na Skałce w Historyi o S[więtym]
Stanisławie... spisanej przez Jana
Długosza, przetłumaczonej przez
Mikołaja z Wilkowiecka, wybitnego
paulińskiego kaznodzieję, który
w latach 1563–1566 przebywał na
Skałce, 1585 r. Dolnośląska Biblioteka
Cyfrowa, domena publiczna
3 Oryginalne projekty ołtarzy
sporządzone dla kościoła na Skałce
przez Antoniego Solariego, ok. 1733 r.
Archiwum Paulinów w Krakowie

7. 1
2 3
Budowę samego klasztoru, nawiązującego formą do włos­
kiego typu renesansowych pałaców, rozpoczęto wcześ­
niej, bo w 1633 roku, na zrębach wcześniejszej gotyckiej
budowli, a zakończono w 1723 roku. Jednym z budowni­
czych był Jan Zaor, kazimierski architekt.
Wiadomo, że już wówczas w obrębie murów klasztor­
nych znajdowały się cmentarz, drewniana dzwonnica i sa­
dzawka. Z kolei w latach 1683–1684 wykonano kamienne
ogrodzenie sadzawki i statuę św. Stanisława.
W 1937 roku rozpoczęto z kolei w budynku klasztornym
nadbudowę trzeciego piętra – przeznaczonego na miesz­
kania dla zakonników – która zakończyła się dopiero w la­
tach 50. XX wieku.
Założenie klasztorne malowniczo otaczają ogrody, nie­
gdyś bogate w drzewa owocowe i warzywniki.
1 Widok na sadzawkę z figurą św. Stanisława. W oddali widoczny kościół
św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Małgorzaty, 1927 r.
Narodowe Archiwum Cyfrowe
1 Widok klasztoru i kościoła od strony Wisły, fot. M. Wisłocki.
Polona, domena publiczna
1 Plan klasztoru z ogrodem z XIX w.
Archiwum Paulinów w Krakowie

8. 2
1
3 4
W latach 1889–1890, dzięki zabiegom ów­
czesnego przeora o. Ambrożego Federowi­
cza, dokonano gruntownej restauracji ko­
ścioła. Pracami konserwatorskimi kierował
architekt Karol Knaus. To on był autorem
projektu neobarokowej bramy wejściowej
z ozdobnymi kratami, herbami i godłem
paulinów. Projekt zrealizowano w fabryce
Józefa Goreckiego. W tym czasie także do­
konano przebudowy dwubiegowych scho­
dów wiodących do kościoła.
1 Pastorał dla figury św. Stanisława stojącej
przy sadzawce przed klasztorem, projekt K. Knaus, 1895 r.
Archiwum Paulinów w Krakowie
2 Projekt renowacji sadzawki, K. Knaus.
Archiwum Paulinów w Krakowie
3 Ojciec Ambroży Federowicz i Karol Knaus na tle
wyremontowanej sadzawki, 1899 r. Muzeum Krakowa
4 Brama wejściowa do klasztoru, fot. J. Sebald, ok. 1895 r.
Muzeum Krakowa

9. W latach 1933–1935 jeden z najbardziej znanych
krakowskich architektów, Adolf Szyszko-Bohusz,
na zlecenie zakonu oo. paulinów zaprojektował
budynek tak zwanego juwenatu – niższego semi­
narium duchownego, czyli gimnazjum dla mło­
dzieży męskiej. Architekt już wcześniej pracował
przy konserwacji kościoła na Skałce, a także był
autorem wielu ciekawych budowli dla klasztoru
w Częstochowie. Jednak o ile w przypadku projek­
tu jasnogórskiego wieczernika sięgnął po bardziej
klasyczne, neorokokowe formy, o tyle projektując
juwenat, posłużył się nowoczesną formą moderni­
styczną. Wprowadzenie takiej odważnej estetyki
w malowniczy kompleks zabytkowych budowli
ulicy Skałecznej z pewnością do dziś oddziałuje
na odbiór tego miejsca. Płaski dach, pasma prze­
szkleń wzdłuż bryły budynku, oculusy nawiązują­
ce kształtem do otworów okiennych okrętów czy
zastosowanie konstrukcji żelbetowej stawiają ten
budynek pośród najciekawszych realizacji archi­
tektonicznych Adolfa Szyszko-Bohusza i stanowią
jeden z najwcześniejszych przykładów zastoso­
wania w Krakowie wzorów modernistycznych.
Dziś w budynku mieści się Wyższe Seminarium
Duchowne Zakonu Paulinów.
Kaplica, jadalnia i sala gimnastyczna seminarium, lata 30. XX w.
Muzeum Krakowa

10. 1 Widok frontowy juwenatu, lata 30. XX w. Muzeum Krakowa
2 Elewacja północna budynku, lata 30. XX w. Muzeum Krakowa
1
2
W klasztornym archiwum znajdują się rysunki autorstwa Szyszko-Bohusza różniące się
od zrealizowanego projektu juwenatu: boczne elewacje, widok od ogrodu, lata 30. XX wieku.
Archiwum Paulinów w Krakowie