2. En Galiza a pedra está ligada á cultura e á tradición. Nela gravaron
os petroglifos os habitantes do Neolítico, nos dolmes e mámoas
enterraban aos mortos, con ela santificaban lugares (cruceiros e
cruces), era e segue a ser o material de construción dos santuarios
e motivo de lendas, remedios e tradicións. Pola súa forma natural,
polas propiedades que se lle atribúen, pola relación con fenómenos
sobrenaturais as pedras están asociadas a multitude de ritos e
crenzas, algúns moi primitivos e posteriormente cristianizados.
4. O traballo erosivo dos axentes xeolóxicos durante milleiros de
anos puxo ao descuberto e modelou as masas rochosas que
forman o cerne das montañas creando, en moitas delas,
formas monumentais ou curiosas merecentes de ser coñecidas
e conservadas. Moitas delas teñen nomes propios que fan
referencia á súa forma ou a algún rito ou lenda.
Pena dos Tres Pés (Forgoselo)
5. PENEDOS DE TRABA E PASARELA
A maioría dos nomes das pedras teñen relación con diferentes lendas.
Na Moa había mouros, e hai un túnel que desde este monte chega á igrexa parroquial.
14. Detalle da illa de Sagres. Arredor desta illa hai unha lenda que conta que nos tempos
antigos en que vivían aquí os Oestrymnios chegou un home chamado Saepes ao mando dun
poderoso exército. Para facerse co dominio das illas casou coa filla do xefe da tribo
chamada Forcadiña. Como nin así conseguiu o dominio matou á súa dona e parteuna en
moitos anacos que deron lugar a numerosos illotes espallados pola zona. O pai de
Forecadiña anoxado botoulle unha maldición a Saepes e convertiuno tamén nunha pedra, o
Home de Sagres, ao igual que a todos os seus seguidores. Contan que todas as pedras que
rodean á illa de Sagres son os homes do exército de Saepes e os animais da súa facenda
convertidos en pedras.
16. Penedo dos Tres Reinos (Nos antigos lindes dos reinos de Portugal, Galiza e León)
17. Penedo das Fatigas (Os Blancos). Contan que aquía facían os seus ritos os antigos
habitantes da zona.
Por toda a xeografía galega podemos atopar pedras
asociadas con diferentes ritos e tradicións
18. PEDRAS ABALADOIRAS
(pedras do embale, de abalo, abaneantes,
baladas, bambeantes, do equilibrio, cabaleiras,
cabalgantes, moventes, vacilantes…)
Son pedras adiviñatorias que manifestan
as súas virtudes por medio do
movemento. Segundo abalen ou non
responden ás preguntas que se lles
fagan.
Téñense empregado para probar a
fidelidade das mulleres, a virxinidade
das mozas, e a culpabilidade ou
inocencia dos reos (Monte Bastelo en
Culleredo, O Xistral en Alfoz...) e dos
pecadores… Pena do Equilibrio.
Ponteareas.
20. Pedra Abaladoira de Muxía (pedra da Barca): din que foi a vela da barca na que a Virxe
chegou ata alí. Se se move a Virxe concede os desexos aos ofrecidos. Os pecadores non
conseguen movela, os nenos e os libres de pecado conségueno facilmente.
Veño da Virxe da Barca
veño de abalar a pedra
tamén veño de vos ver
Santo Cristo de Fisterra.
25. Pena Abaladoira da Serra do Xistral. Cóntase que se deitaban nela as parellas con
problemas de fertilidade, as nais con pouco leite, as mulleres que procuraban noivo ou as
que desexaban saír con ben do parto. A auga que apoza nas pías é boa para curar as
espullas. Quen consegue pasar por baixo dela e abaneala cunha soa man cura da reuma.
26. Lagoa de Doniños
BERCES
-Xunto á lagoa de Doniños hai unha pedra cunha pía que din que
foi o berce no que aboiaron e se salvaron os nenos cando foi
asolagada a cidade.
-Na Pastoriza (Arteixo) está o Berce da Virxe.
27. Cama ou Berce da Virxe
(A lanzada)
CAMAS
Son pedras que combaten a infertilidade tendo relacións nelas;
noutras déitanse as mulleres a tomar o luar para ter bos partos:
cama ou berce da Virxe da Lanzada, Monte Pindo, San Guillerme
de Fisterra, Taboadelo, Teixido…
-Camas do Santo:
nelas suponse que
estivo deitado algún
santo: Santiago en
Padrón, Santo Amede
en Tállara, San Lourenzo
no monte Aloia,…
28. O Crismón de Quiroga ou Crismón da Ermida
é unha peza circular de mármore cunha
inscrición en latín e iniciais en grego. Ata
1887 fixo de ara na igrexa do século XII de
Santa María da Ermida e desde 1925 está
exposto no Museo Diocesano e Catedralicio
de Lugo. As mulleres fregábanse no Crismón
de Quiroga para teren descendencia.
PEDRAS FERTILIZANTES
Utilizábanse para ritos de fertilidade (as parellas deitábanse nelas
para ter fillos, as mulleres para dar leite ou lograr un embararazo),
ou para pedir a chuvia.
San Guillerme de Fisterra, Cama do Home de Taboadelo, Monte
Pindo, Xalo (Culleredo)...
Foto: Wikipedia
29. PEDRAS CURADORAS
As máis comúns son as PEDRAS FURADAS, asociadas a ritos de
paso.
-No Penedo Vigón de San Bieito da Cova da Loba cúrase o tangaraño. Tres Marías pasan
ao neno polo burato da pedra decindo a ladaíña. Despois quítanlle a roupa e fan un
atado que colocan nunha xesta. Se a xesta seca o neno morre, se a xesta medra, o neno
cura.
-Para curar a nenos choróns é boa a
pedra furada de San Bartolomeu de
Queirugás, en Verín.
-Na procesión da Ascensión en
Santa Mariña de Augas Santas os
reumáticos levan grandes pedras
ao lombo para curarse.
30. -Pedra do Arangaño, en Perrelos (Sarreaus). Segundo a tradición os nenos
entarangañados facíanse pasar polo burato da pedra para que curasen e despois
deixábase alí a roupa.
31. -Pedra dos Cadrís de Muxía, á que
se lle atribúe a curación do reuma,
os riles e o lumbago.
-Pedra en Muxía, á que se lle atribúe a
curación de males da cabeza.
32. ANTAS: son casas ou mesas das bruxas e das mouras. Tamén se di
que son os fornos dos mouros.
PEDRAS FUNERARIAS
Asociadas a tumbos, menhires e dolmes, moradas provisionais das
almas dos mortos. Abondan por toda Galiza.
Dolme de Axeitos, ou
Pedra do Mouro, en
Oleiros (Ribeira).
Contan os vellos que entre
este dolmen e a peneda
natural coñecida como a
Pía do Frade hai unha trabe
de ouro.
33. Monte Facho (Fisterra) onde
se cree que había una Ara
Solis relacionadas con cultos
de fecundidade.
ARAS
En Arbo as sacamandeiras curan as doenzas dos nenos pasándoos
varias veces, espidos e lavados con auga bendita, por debaixo e
por riba do altar da igrexa.
Dalgúns altares sácanse areas chamadas pedras da ara que se
levan para as casas para curar meigallos.
34. PICO SACRO
Estrabón (100 a. de C.) fala de ritos relacionados coas pedras no Mons Sacer
(Pico Sacro), adicado ao Sol e a Xúpiter, no que, segundo un antigo costume, as
pedras son voltas do revés e, despois de ofrecerlles unha libación devólvense
ao xeito primitivo. Non se poden facer sacrificios nin ficar pola noite, porque é
cando os deuses visitan o lugar. Aínda na actualidade seguen a facerse romerías
no Pico Sacro con fins curativos.
35. Contan no século VI neste monte da Paradanta (Coto da Vella, a 924
m de altitude) apareceu a Virxe debaixo dunha rochas o que deu
lugar á devoción á virxe da Franqueira.
36. Pegada do cabalo de
Santiago na Pena das
Ferraduras de Santo Estevo
do Ermo-Barreiros
PENEDOS DAS FERRADURAS
Son pegadas visibles na pedra de cabalgaduras de santos, heroes ou
demos.
A burriña da Virxe cando fuxían a Exipto (Cortegada do Miño, Verín) ou cando
venceu nunha aposta ao cabalo do demo (Castro Caldelas); a burra de Xesús
cando fuxía dos xudeos; o cabalo de Santiago cando pelexaba contra os mouros
(Santo Estevo do Ermo-Barreiros, O Incio, Verín...); do cabalo de Roldán
(Carregal, Valdeorras, castro da Cidá-Ribeira...).
37. Cruz do Seixo
(Cerdedo)
PEDRAS DOS MOUROS ou DAS MOURAS
Agochan tesouros, altares, santos de ouroe, persoaxes míticos...
Hai penedos que se abren petando neles, rañando cun coitelo ou
dicindo unhas verbas máxicas. Estas crenzas tamén están
relacionadas con antas e mámoas.
En moitos penedos hai un culebrón que vixía os tesouros. Tamén
abondan as pedras de sacrificio, con covas, pías, altares...
38. -Pedra Longa (Tordoia): segundo a
lenda, a pedra tróuxoa a Nosa
Señora (a Virxe María). Tamén se
di que no lugar repousaban os
cabaleiros da Orde de Santiago e,
na Noite de Fin de Ano, fala: quen
a toca coas mans nota as súas
vibracións.
39. Pena da Moura (serra do Bocelo-Toques). Conta a lenda que estando un sacerdote rezando
no lugar viu que a Pedra se abría amosando un fermoso altar de ouro. O crego quedou
abraiado mirando para o tesouro e decidiuse a entrar na peneda, mais ao deixar o breviario
no chan un golpe de aire remexeu as páxinas por onde estaba aberto facendo que a Pena da
Moura se pechase. Outra lenda conta que a Pena da Moura foi traída ata alí por unha moura
que a levaba na cabeza. Pousouna no chan para descansar e veu como a pedra ía medrando
cada vez máis ata converterse no enorme penedo que é hoxe. A xente di que a base sobre o
que descansa a Pena da Moura é a rodela que levaba a moura sobre a cabeza para
transportar a pedra.
40. Penas das Rodas (Outeiro de Rei-Lugo), contan que unha ten ouro e a outra xofre. Non se
poden romper porque non se sabe cal é a do ouro e xofre extenderíase queimando todo.
41. -Con de sete Pías, en Vilariño, Cambados (Pontevedra). Garda un tesouro. Desde aquí ata o
Monte Lobeira hai enterrada unha cadea de ouro.
42. CORGOS, PÍAS
A auga das pías cura enfermidades das persoas e animais,,
especialmente problemas dos ollos, da pel (espullas)....
“Auga que estás en vena, ponte en pena, se o sol te enxuga, saga a verruga”
-Nalgúns lugares relaciónase a forma do manancial coa doenza que cura a
auga. En Paderne de Allariz hai un manancial cunha rocha en forma de orella.
Crese que a auga cura enfermidades dos ouvidos.
-A auga da Pioca de Santa Mariña de Augas Santas cura aos doentes dos
ouvidos.
43. -Penadauga, nas proximidades da igrexa de Santa
Sabela de Escuadro. Un santuario de tradición moi
antiga. A xente acode a curar distintos males
(especialmente as espullas) coa auga que se
acumula no alto da pedra, nunha gran pía natural,
e vai esbarando polo seu interior.
46. As pedras do
Santuario de Muxía
son os restos da barca
nas que chegou a
Virxe.
BARCAS DE PEDRA
Embarcacións nas que viaxaban santos e outros persoeiros.
A Virxe veu navegando nunha barca de pedra a visitar a Santiago cando predicaba en
Galicia (Muxía).
No río Pedras hai unha barca que uso San Xoán, En Teixido hai unha empregada por Santo
Andrés. Santiago morto chegou a Iria nunha barca de pedra. O Conde Santo tamén volveu
a Galiza nunha barca de pedra que era o seu sartego.
En Noia está a Pena da Arca onde pasou Noé os corenta días e corenta noites do diluvio
universal.
47. Santo Andrés
de Teixido
MILLADOIROS OU AMILLADOIROS
PEDRAS QUE SON ÁNIMAS
Moreas de pedras que se ían xuntando nun lugar porque cada
persoa que pasaba engadía unha en representación das ánimas:
Santo André de Teixido, Ames, O Padornelo, Sandiás, Monte do
Gozo, Milladoiro... Tamén hai o costume de deixar unha pedra
cando se pasa por un sitio onde houbo unha morte súbita. As
pedras teñen por misión acougar a alma do morto.
48. PEDRAS DO RAIO
Segundo a tradición son machados preshitóricos que se atopan no
interior do toro dos carballos vellos, ou pedras que caeron do ceo
ou foron tocadas polo raio. Teñen virtudes curativas (contra
diversas enfermidades e mordeduras de animais pezoñentos),
protexen contra as descargas eléctricas e úsanse como amuletos.
PEDRAS DO COXO
Machados de diorita que curan doenzas.
49. -Por riba do Outeiro do Cruceiro no monte de
Moaña existe unha pedra cun oco na parte
superior que está sempre chea de auga que
non seca nunca, con independencia do tempo
que faga. Ademais, cóntase que a auga abala e
devala ao son das mareas.
-En Laza, para que non chova, cando se ve vir o
arco da vella cargado, reviran dúas pedras.
PEDRAS DA AUGA
Serven para pedir ou adiviñar chuvia. Nalgúns lugares fan procesións
e rogativas a penedos con coviñas ou pías.
Hai pedras choronas que anuncian chuvia cando se ven húmidas.
Os MOLEDROS: son pedras que se viran do revés para pedir chuvia.
Deben facelo mozos e nenos.
-A Pedra Mazafacha do monte Xalo (Culleredo) reparte e anuncia chuvia.
-No Monte Aloia hai unha pedra que mira cara ao mar e pónselle a San Xulián enriba para
pedir que chova.
50. PEDRA DO SOL
No Monte Aloia en Tui hai unha pedra na que poñían a imaxe de
San Xulián para pedir bo tempo.
51. PENEDO DOS VENTOS
Está na serra de Capelada preto de Santo Andrés de Teixido. Nel
críanse os ventos que secan os froitos. Cando ameazaba neboeiro
metíaselle nas fendas trigo das eiras.
52. MARCO DO VENTO (Monte Seixo-Cerdedo). Contan os máis
vellos do lugar que o emprazamento da pedrafita é o lugar onte o dá a volta o
53. PEDRA DAS TREBOADAS
Na crebadura dun seixo de
San Xoán da Cova (A Ulla)
nacen as Treboadas.
54. Santo
dos
Croques
Foto Wikipedia
PENAS DOS CROQUES
Curan polo sistema de darlles golpes coa cabeza.
-Pena tallada de Laza, para dores de cabeza.
-Dar golpes contra o Santo dos Croques (mestre Mateo) da
catedral de Santiago aumenta a intelixencia.
55. A Pedra Alta da Antela: Era o marco divisorio
de tres concellos da provincia de Ourense:
Xunqueira de Ambía, Vilar de Barrio e
Sarreáus, que forman parte do Val de Antela
ou A Limia.
A virxe ía voando de camiño a Cortegada
dende o monte Poedo levando a pedra na
cabeza e ao chegar onde está hoxe, caéulle
quedando chantada no chan.
Outros dín que era unha moura que ía
fiando á vez que levaba a pedra na cabeza.
PEDRAS FITAS
Son os antigos menhires, lugares de culto, posiblemente os
antecedentes dos cruceiros ou dos marcos das fincas.
O que cambia un marco estará sen acougo no outro mundo e
converterase en alma en pena ata que o marco volva ao seu lugar.
Outros din que vagará pola eternidade co marco ao lombo
preguntando... onde o pouso?
56. PRINCESAS PETRIFICADAS
-No coto do Castelo (Vilamartín de Valdeorras) hai tres princesas
encantadas que foron convertidas en pedras polos mouros cando
fuxían con elas perseguidos por Roldán e os seus cabaleiros.
-En Puxares (Quiroga) había tres costureiras
moi bonitas. Roldán namorouse delas. Para
darlle largas dixéronlle:
“Temos de ir contigo ás Francias
Cando veña o río Xares
Por diante da nosa casa”
Foi tal a ansia de Roldán que o río Xares
cambiou o curso. Os veciños cantaban:
Costureiras de Puxares
Vinde lavar as perniñas
Ás augas do río Xares.
As costureiras fuxiron e pedíronlle axuda ao
demo que as convertiu en pedras.
57. PENA DA COVA DA SERPE
Segundo a lenda nesta cova vivía unha gran serpe que comía ao
gando e ás persoas. Outra versión di que a serpe baixaba polas
noites á aldea e mamaba leite das vacas.
58. PENA DA SERPE. GUNDAMIL
En Corme (Ponteceso-A Coruña). Representa unha serpe ou, se
cadra, dúas?. Sobre a pena púxose unha cruz de pedra.
Unha explicación cristiá di que é memoria dun milagre que fixo Santo Adrián librando
aquela comarca dunha invasión de serpes. Debaixo dela encantou a todo un exército de
serpes que seguen alí.
Outras versións relacionan esta pedra co culto ás serpes por parte dos saefes.
59. PORTA DO ALÉN. MONTE SEIXO
Un grupo de penedos en equilibrio que forman unha abertura a
xeito de porta que serve para conversar cos que están no outro
mundo (O Alén).
Hai que ir no mes de Santos e levar algún presente para comer e beber, pan e viño
preferentemente, e tamén unha candea para alumar. Logo xa pode preguntar o que
desexe e as respostas víranlle dacabalo do vento. Pero non podes revelar o falado alí ou
quedarás rouquexo para sempre.
60. A lenda fala dos amores furtivos de Aldina e
Tristán. Ela era a filla do señor do castelo do
Sobroso, el un humilde labrego que se deixou
tentar por un amor imposible, segundo as
comenencias sociais da época.
Aldina, saía cada tarde co pretexto de dar un
paseo a cabalo para atoparse co seu amado
Tristán. Víanse ás agochadas nestas pedras.
Don Álvaro, descúbreos e cheo de carraxe
mata a Tristán. Aldina volve tres días en busca
del e descubre que está morto. Chea de pena
péchase na torre do castelo e morre.
RITO DAS TRES PEDRAS: os namorados que
queren saber o seu futuro colócanse de costas
á pena dos namorados e tiran tres pedras por
riba do seu ombreiro. Se quedan as tres pedras
sobre a rocha casarán en menos dun ano; se
quedan dúas, entre un e dous; se queda unha
máis de dous anos e se non queda ninguna non
casarán.
PENA DOS NAMORADOS
En Arcos (Ponteareas)
61. CARBALLO CASADEIRO DE SANTO ANTONIO
Pazo de Vilardefrancos (Artes-Carballo).
Segundo a tradición, cando santo Antonio
peregrinou a Compostela celebrou misa neste
lugar, onde había unha pequena ermida.
Mentres o santo oficiaba, naceu debaixo do
altar un carballo que co tempo derrubou o
edificio.
Conta a lenda que o burato do carballo é
consecuencia dun raio que lle caeu enriba
pouco despois de morrer santo Antonio.
As mozas namoradas van alí e poñéndose de
costas tratan de introducir tres pedriñas no
burato: hai quen di que abonda con meter
unha, e outros din que son precisas sete. Se o
conseguen, casan antes do ano. Se xa estivesen
casadas, é que van ter un fillo. O mesmo ritual
serve para pedir un desexo calquera.
Tamén se conta que en caso de facerlle unha
ferida ou de cortarlle unha póla, o carballo
derrama un líquido que semella sangue
(prodixio atribuído ao santo Antonio).
62. PENEDO DE MURIAS (Rao-Navia de Suarna).
Hai lendas relacionadas cos mouros. Tamén din que existe un burato que se se tira
unha pedra soa como se fose metal.
Contan que durante as Guerras Carlistas do século XIX un grupo de soldados que
fuxía das forzas liberais agochou un tesouro neste penedo. Foron moitos os que o
buscaron, pero nunca deron con el.
63. Laxe das Rodas (Muros)
PETRÓGLIFOS
Segundo a tradición popular fixéronos os mouros.
64. PEDREGAL DE IRIMIA
Unha acumulación de rochas na ladeira da serra de Meira, onde nace
unha das cabeceiras do río Miño.
Hai moitas lendas que tentan explicar a orixe daquelas pedras:
-Unha vella que estaba sempre a rifar co seu
home e un día díxolle que botase a correr sen
mirar atrás. O home virou a cabeza e a vella,
dicindo unhas palabras, fixo que uns paxaros
enormes comezaran a guindarlle pedras enriba.
-Uns demos que tentaron derrubar un antigo
cenobio dos frades cistercienses. Os frades
comezaron a rezar e os demos recuaron e
abandonaron as pedras.
-Unha meiga chamada Irimia que xuntou pedras
para defenderse dos frades do convento e
caíronlle no monte. Outra versión di que os frades
tentaron apropiarse das terras da meiga onde
había mananciais e ela cubriunos de pedras.
-Pecadores petrificados que agardan ser
purificados polas augas daquelas fontes.
65. Cristal de seixo
OUTRAS CRENZAS
-Non se pode traballar a terra nin remexer as
pedras no día de defuntos para non
incomodar ás ánimas e que non veñan
desgrazas (nas pedras acóllense as ánimas do
purgatorio).
-Case todas as pedras poden ser ánimas: as
dos amilladoiros, as do Camiño de Santo
Andrés, as pedras que se poñen ao pé das
cruces dos camiños...
-Hai pedras faladoras das que saen sons:
Bares, Covelo (Pena do Ruído).
-O seixo (cristal de rocha) úsase nalgúns
lugares para protexer dos males ou facilitar o
parto.
66. REFRÁNS
-Pedra movedía, nunca musgo cría.
-A pedra é dura e a pingueira miúda, máis caíndo a cotío fai cavadura.
-Non hai pedra por dura que sexa que non amoleza.
-A pedra redonda nunca moito acouga.
-Pedra de Igrexa, ouro gotexa.
-Quen furga e se amaña, ata das pedras saca.
-O pau e a pedra no camiño medran.
-A pedra que moito roda, para cimento non é boa.
67. Montaxe e fotos: Adela Leiro, Mon Daporta
BIBLIOGRAFÍA
“Ensaio sobre etnografía”: Vicente Risco
“Diccionario dos seres míticos galegos”. Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa, Xosé Miranda. Ed Xerais, 1999.
“Antropoloxía de Galicia”: Ramón Mariño Ferro
Decembro 2014
