More Related Content
Similar to Lecture11 (20)
Lecture11
- 2. Үр бол цэцэгт ургамлын үржлийн эрхтэн бөгөөд үр тогтолт
явагдсаны дараа үрт нахианаас үүснэ.
үр
хөврөл бүрхүүл
бэлтгэл
шим тэжээ-
лийн бодис
- 6. Хөврөлийн бүтэц
• Үрийн тал хөврөлийн
үндэс хоёрыг хооронд нь
холбож буй хэсгийн
анхны иш буюу гипокотел
гэнэ.
• Анхны ишинд хөврөлийн
бусад хэсэг болох
хөврөлийн үндэс үрийн
тал нахиа зэрэг нь
бэхлэгдэнэ.
• Зарим хос талт үрт
ургамлын хөврөлийн иш
хөрсөнд ургаж томордог
тул үрийн тал нь ил гарч
ирдэг.
- 7. Үрэнд тэжээлийн бодис хаана
агуулагдаж байгаагаар нь
эндоспермтэй
эндоспермгүй үр
периспермтэй үр
эндосперм ба периспертэй үр
- 8. Бэлтгэл шим тэжээлийн бодис
• Эндосперм нь нөөц тэжээлийн бодисоор баялаг
эсүүдтэй триплоид паренхим эд юм.
• Эндоспермийн эсүүд дугараг юмуу өнцөглөг
хэлбэртэй, нимгэн эсвэл зузаан ханатай.
Эндоспермийн захын эсүүд жижиг, төвийнх нь
арай том.
• Боловсорсон үрийн эндоспермийн эсүүд нөөц
тэжээлийн бодисоор бүрхэгдсэн, бөөм нь
нягтарсан, заримдаа ууссан хэлбэртэй.
• Нөөц бодист нүүрс-ус, цардуул, сахар, хагас
эслэг, уураг нь алейроны мөхлөг, тос нь эмульс
хэлбэртэй байна.
- 9. • Эндоспермтэй үрэнд
бэлтгэл шим тэжээлийн
бодис үндсэн эдийн
нөөцлөгч паранхим
эсүүдээс тогтсон
эндосперм дотор
хадгалагддаг.
• Ийм үрийн хөврөл
эндоспермдээ шигдэж
сууна. Эндоспермтэй
үрийн ихэнх хэсгийг шим
тэжээлийн бодисоор
дүүргэгдсэн эндосперм
эзлэх бөгөөд харин
өчүүхэн хэсэгт хөврөл
оршдог.
• Эндоспермгүй үрийн
хөврөл ихээхэн
ялгаваржсан байдаг.
• Зарим хос талт үрт
ургамлын үрэнд
эндосперм огт байдаггүй
тул шим тэжээлийн бодис
нь шууд хөврөл болоод
үрийн талуудад
хадгалагдсан байдаг.
• Ийм хэлбэрийн үрэнд
эндосперм, периспермийн
тусгай нөөцлөгч эдүүд
байдаггүй.
- 10. Перисперм
• Перисперм эндоспермийн нэгэн адил үрийн
нөөц тэжээлийн бодис юм. Зөвхөн гарал
үүсэл, цитологийн шинжээрээ ялгаатай.
• Хэрвээ эндосперм хөврөлийн уутны үр
тогтсон бөөмөөс хөгжвөл, тэрээр триплоид
эсүүдээс бүрдэх ба перисперм нь
нуцеллусын үлдэгдэл юм.
• Тэр нь хөврөлийн уут, диплоид эсээс ангид
оршино. Периспермийн эсийн бүтэц,
түүний химийн бүрдэл нөөцлөгч эдийн
шинжтэй.
- 11. • Перисперм нь
эндоспермийн нэгэн адил
бэлтгэл шим тэжээлийн
бодис хадгалах хэсэг
боловч түүнээс нэлээд
ялгаатай.
• Эндосперм үр тогтсон
хоёрдогч гаралтай төвийн
эсээс үүсэх тул хөврөлийн
уутан дотор оршдог
байхад перисперм үрт
нахианы нуцеллюсаас
үүсэж хөврөлийн уутны
гадна байрладаг
онцлогтой.
• Үр нь эндосперм,
периспермтэй
тохиолдолд эндосперм
сул хөгжилтэй зөвхөн
сорох үүрэгтэй.
• Периспермтэй үр
харьцангуй бүдүүлэг
хэлбэрт тооцогдоно.
• Үр хэдий чинээ сайн
хөгжилтэй хөврөлтэй
тохиолдолд үрэнд
эндосперм, перисперм
бага орон зайг эзэлнэ.
- 12. Үрийн бүрхүүл
• Үрийн бүрхүүлийн бүтэц маш олон янз байна. Үрийн
бүрхүүл ихэвчлэн олон давхраатай. Гадаад давхраа нь
кутикул бүхий эпидермис байна. Үүний эсүүд пигмент
эсвэл түүний задралын бүтээгдэхүүнүүдийг агуулдаг
учраас үрийн өнгийг нөхцөлдүүлнэ.
• Үрийн бүрхүүлийн дотоод давхраа нь механик ба
тэжээлийн үүрэгтэй. Тулгуур эсүүд зузаан ханатай , хааяа
хэсэгчилсэн болон бүрэн модожсон. Ийм өвөрмөц
хэлбэртэй уртавтар эсүүдийг палисад эсүүд гэнэ.
• Зарим ургамлын үрийн бүрхүүлийн бүрэлдэхүүнд амьд
паренхим эсүүд оролцоно. Эдгээр нь нимгэн ханатай,
боловсроогүй үр жимсэнд нөөц тэжээлийн бодисоор
баялаг. Үр боловсрох үед нөөц багасч эсүүд нь нэгддэг.
• Зарим тохиолдолд үрийн бүрхүүл зөвхөн нэг эгнээ эсээс
бүрддэг.
- 13. Үрийн бүрхүүл
• Ялангуяа хагардаггүй
хуурай жимсний үрийн
бүрхүүл их өөрчлөгдөж
нимгэрсэн байдаг.
• Үрийн бүрхүүлийн
гадарга янз бүр байдаг
бөгөөд зарим ургамлын
гөлгөр гадаргуутай байхад
барзгар үс өргөстэй
ноосорхог гадаргуутай
ургамал ч байдаг.
• Үрийн бүрхүүлийн
гадаргын байдал нь
түүний үр тараах
зохилдлого юм.
- 14. Үрийн бүрхүүл
• Хос талт үрт ургамлын
үрийн хэвлий талд мик-
ропиллийн үлдэгдэл болох
жижиг сүв байрладаг. Тэр
сүвээр үр ургахад
хэрэглэгдэх чийг гаднаас
нэвтрэн орно.
• Мөн үрийн бүрхүүл нь
үрийн амьсгалах, хам-
гаалах, шим тэжээлийн
бодис нэвтрэн орох зэ-рэг
үүргүүдийг хамтран
гүйцэтгэдэг.
- 16. Хос талт үрт
ургамлын үрийн
ургалт (Штоккер)
А-газар дээрхи
байдал
Б-газар доорх
1. үндэс
2. гипокотиль
3. үрийн тал
4. эпикотель
5. навч
6. нахиа
7. үрийн хальс
- 17. Нэг талт үрт ургамлын үр
• Харин нэг талт үрт ургамлын
үрэнд бэлтгэл шим
тэжээлийн бодис үрийн нэг
тал болох бамбайд
хадгалагдахгүй, эндосперм
дотроо хуримтлагдана.
• Нэг талт үрт ургамлын
үрийн хөврөлийг
эндоспермээс зааглах
хэсгийг бамбай гэх бөгөөд
тэр нэг эгнээ эсүүдээс
тогтдог ба эндоспермийн
дотор байгаа шим тэжээлийн
бодисыг сорон авч
хөврөлийг тэжээдэг.
- 18. Хос талт үрт ургамлын үр
• Хос талт үрт ургамлын
хөврөл ургахад
хэрэглэгдэх бэлтгэл
шим тэжээлийн бодис
хөврөлийн үрийн
талуудад нөөцлөгдөнө.
- 22. Яст жимсний үр
• Харин яст
жимсний үр
ясан
дотроо
орших
бөгөөд үрээ
сайн
хамгаалдаг.
- 26. • Нэг үрт навчнаас
тогтсон нэг үүртэй
бөгөөд үрт навчны
нийлсэн хэвлийн
заадал дагуу задран
үрээ цацах олон үртэй
жимсийг хэтэвч жимс
гэнэ. Ж. Цээнэ, гэзэг
цэцэг, могойн идээ
- 27. • Нэг үрт навчнаас тогтсон
нэг үүртэй боловч хэвлий
болон нуруун талынхаа хос
заадлаар задран хоёр
хавтсанд салж үрээ цацах
жимсийг буурцаг гэнэ. Ж:
харгана, гиш, хунчир
ортууз
- 28. • Хоёр үрт навчнаас нийлж
тогтсон хоёр үүртэй гонзгой
хуурай жимсийг гэрцэг
(тасалгаат буурцаг) гэх бөгөөд
түүний хоёр хавтас доод
үзүүрээсээ эхлэн дээш ханзарч
задрах үед тэдгээрийн завсар
хооронд үрийг өөртөө
хадгалсан тууш нимгэн хана
үлддэг онцлогтой. Ж: байцаа,
гич. Гэрцгийн урт өргөнөөсөө 4
дахин их буюу түүнээс бүр их
урт байдаг.
- 29. • Хоёроос дээш тооны үрт
навчнаас бүрдсэн бөгөөд
тууш хагарах, цоорох,
шүдлэгээр нээгдэх,
таглаагаар нээгдэх зэрэг
олон аргаар үрээ цацах
олон үрт жимсийг
хонхорцог гэнэ. Ж:
хонхон цэцэг, цахилдаг,
нил, сүүт өвс.
- 31. • Дотроо зөвхөн нэг
үүртэй, задардаггүй тэр
хэвээрээ ургах чадвартай
хуурай жимсийг битүү
буюу самарархуу жимс
гэнэ. Саманцар, үрэнцэр,
далбанцар, үр тариа
зэрэг нь самарархуу
жимс юм.
• Дээд үрэвчээс гаралтай
нэг үрт хуурай жимсийг
самранцар гэнэ. Ж:
улалж, сагаг.
- 32. Хоёр үрт навчнаас тогтсон
доод үрэвчнээс гаралтай
нилээд хатуу арьсархаг
жимсэвч бүхий нэг үрт
жимсийг үрэнцэр гэнэ. Ж:
наранцэцэг, багваахай.
Үрэнцэр нь салхинд
хийсэхэд зохилдон үслэг
цомцогтой эсвэл амьтны
үс ноосонд наалдах
ширүүн дэгээтэй (ажирын
жимс) байж болно.
- 36. • Жимсгэнэ бол
зөвхөн гадаад
давхраа нь
нимгэн
хальсархаг, дунд,
дотоод хоёр
давхраа нь
шүүслэг зөөлөн,
олон үртэй, дээд
буюу доод
үрэвчээс
үүсэлтэй жимс
юм. Ж:
• Алим бол цэцгийн суудал,
шадар эрхтэн, дохиурын
доод хэсэгтэй наалдсан
доод үрэвчээс үүсэлтэй
жимс юм. Алимны гадаад
давхраа нь хальсархаг,
дунд давхраа зөөлөн
шүүслэг, дотоод давхраа
нь мөгөөрслөг хатуу
байна. Алимын дотоод
мөгөөрсөн давхрааг
хөндлөн огтолж үзвэл
таван хошуу маягийн
хөндий үүр үүсгэх бөгөөд
түүний дотор үр
- 37. • Хулуун жимс бол
доод үрэвчээс
үүсэлтэй бөгөөд
гадаад давхраа нь
нягт хатуу, дунд,
дотоод давхраа нь
зөөлөвтөр боловч
түүнйи шүүслэг
биеийн ихэнх
хэсгийг өсч
томорсон эхэс
бүрдүүлнэ. Ж:
тарвас, хулуу,
Жүрж жимс гэдэг бол дээд
үрэвчээс үүсэлтэй, гадаад
давхраа нь хурц шаргал
өнгөтэй, эфирийн өнгөт
булчирхайгаар баялаг, дунд
давхраа нь зөөлөвтөр,
нимгэн, цагаан өнгөтэй
дотоод давхраа нь тунгалаг
хальсархаг бүтэцтэй жимс
юм. Түүний шүүслэг зөөлөн
эд бол дотоод давхрааны
дотоод гадаргуу дээрх
бүдүүрсэн шүүслэг
үсэнцэрүүд юм. Тиймээс
түүний бүдүүн шүүслэг
үсэнцэрийн нэг ширхгийг
аварга эс гэж үздэг. Ж:
жүрж, нимбэг.
- 38. • Яст жимс бол
шадар жимсэвч
нь бага
ялгаваржиж
экзокарп нь
нимгэн, мезокарп
нь махлаг,
эндокарп нь их
бага ямар нэгэн
хэмжээгээр
зузаарч
Гүзээлзгэний цэцгийн эм
цогц нь цэцгийн товгор
суудал дээр нэг үүрт олон
үр боловсрох орноос
бүтэх бөгөөд харин жимс
нь улбар зөөлөн амтлаг
цэцгийн суудлын
гадаргууд тархай
бутархай бэхлэгдсэн
жинхэнэ нэг үрт битүү
жимснүүдээс бүтсэн
байна. Иймээс
гүзээлзгэний жимс
хуурамч жимс юм. Ж:
нохойн хошуу.
