More Related Content
Similar to Lecture14 (20)
Lecture14
- 1. Дээд ургамлын дэд аймаг
Дээд ба доод ургамал дараах үндсэн хэд хэдэн шинжээр хоорондоо эрс
ялгагдана. Үүнд:
Дээд ургамал урт удаан хөгжлийн үр дүнд усны амьдралаас хагацаж, шинэ
нөхцөл болох эх газрын амьдралд зохилдсоноор түүний бүтэц, зохион
байгуулалт, үйл ажиллагаа нь нарийсаж дэвшилтэт хөгжлийн хэлбрийг олсон
байдаг.
Дээд ургамал олон эст бие махбодь болсон учраас түүнйи эсүүд нь урт удаан
хувьсал, хөгжлийн явцад нарийн бүтэц зохион байгуулалттай эрхтний
системтэй болсон.
Эртний эх газрын амьдралтай шивэрс, шивлээ, хөвд, ойм зэрэг ургамлын үр
тогтох процесс одоог хүртэл усан орчинтой холбоотой хэвээр байхад нарийн
бүтэц зохион байгуулалттай нүцгэн ба далд үрт ургамлын үржил устай ямарч
холбоогүй шахам болж иржээ. Дээд ургамалд үр тогтолтын үр дүнд “хөврөл”
үүсдэг бөгөөд эх ургамал нь тодорхой хугацаанд тэжээдэг байхад доод
ургамалд хөврөл огт байхгүй түүний зигот эх ургамлаас тэжээгдэхгүй шууд биеэ
дааж ургах чадвартай байдаг.
Дээд ургамалд бэлгийн ба бэлгийн бус үржлийн ээлжлэлт илүү нарийн тод
ажиглагдана.
Одоо дэлхийд тархан ургаж буй ургамлын аймгийн 80 орчим хувийг дээд
ургамал эзэлж байна.
- 3. Орчин үед эрдэмтэд дээд ургамлын олон
шинжийг харгалзан үзэж
спорт
үрт гэсэн 2 үндсэн бүлэгт ялган авч үздэг.
Сүүлийн үед А.Энглер, А.Л.Тахтаджян
нарын боловсруулсан дээд ургамлын
ангилалзүйн макросистемийг өргөн хэрэглэж
байна. Энэ нь дээд ургамлыг 2 үндсэн бүлэг,
3 дэд аймагт хувааж, тэдгээрт нийт 9 хүрээг
багтаажээ.
- 4. Дээд ургамлын ангилалзүйн макросистем
А. Спорт ургамал (споропит)-(sporophyta)
1. дэд аймаг- найлзуургүй архегон (Acormobionta,
archegoniatae)
1.1 хүрээ - хөвд (Bryophyta)
1.2 хүрээ – риниофит (Rhyniophyta)
1.3 хүрээ – зостерофиллофит (Zosterophyllophyta)
2. дэд аймаг- найлзуурт архегон (Cormobiontha,
archegoniata)
2.1 хүрээ-шивэрс (Lygopodiophyta)
2.2 хүрээ- шивлээ (Equisetophyta)
2.3 хүрээ- ойм хэлбэртэн (Polypodiophyta)
Б. Үрт ургамал (спермофит)-(Spermophyta)
2.4 хүрээ- нүцгэн үртэн (Gymnospermae)
3. дэд аймаг- найлзуурт гинецейт (Cormobionta,
Gynoeciatae)
3.1 хүрээ-далд үртэн (Angiospermae)
- 5. Íайлзуургүй архегонит ургамал (Acormobionta,
archegoniatae)
Дээд ургамлын эртний өвөг гэгдэх дээд,
доод ургамлын завсрын хэлбэр болсон
риниофитийн хүрээ нь огт найлзуургүй, харин
хөвд хэлбэртэн, псилофит зэрэг нь иш навч
бүхий найлзууртай, үндэсгүй боловч ризоид
гэх эрхтэнцэрээр газрын хөрсөнд бэхлэгддэг.
Эдгээр ургамлууд бүгд спороор үрждэг. Мөн
бэлгийн ба бэлгийн бус үржлийн ээлжлэлт
явагдана. Тэдгээрийг дотор нь цоргогүй ба
цоргот ургамал гэж 2 хэсэгт ангилдаг.
- 6. Íайлзуурт архегон (Cormobiontha, archegoniata)
Уг дэд аймагт дээд ургамлын спорт 3, үрт 1
(нүцгэн үртэн) хүрээ хамаарагдах бөгөөд бүгд
цоргот ургамал юм. Өвслөг, бутлаг, модлог
ургамал хамаарагдах бөгөөд бүгд найлзууртай.
Нүцгэн үртэний хүрээнээс эхлэн хүчирхэг
хөгжсөн, нарийн бүтэцтэй үндэс мөн спор
үүсгэхээс гадна үржлийн үед “үр” хэмээх эрхтэн
бий болсон. Үржлийн процесст бэлгийн бус
үржил давамгайлах бөгөөд нүцгэн үртэнд
хөврөлөөс гадна анхдагч эндосперм үрэнд
үүсдэг онцлогтой.
- 7. Íайлзуурт гинецейт (Cormobionta, gynoeciatae)
Ýнд зөвхөн далд үртэн буюу цэцэгт ургамлын
хүрээ хамаарагдах бөгөөд бусад ургамлаас
ялгагдах гол онцлог нь үржлийн явцад үрээс гадна
цэцэг хэмээх үржлийн эрхтэн оролцдог болсон
явдал юм.
Үржлийн шинэ эрхтэн болсон цэцгийн үр
боловсрох орны үрэвчинд үр тогтолт явагддаг.
Далд үрт ургамлын хүрээнээс эхлэн үр тогтолт,
хөврөлийн хөгжил далд явагдах болсон нь гадаад
орчны эрс тэс уур амьсгал болон бусад нөлөөнөөс
хараат бус болж ингэснээр маш өргөн тархаж,
улмаар дэлхийн ургамлын аймагт зонхилох байр
суурьтай болжээ.
- 8. Далд үрт ургамлын өөр нэг онцлог нь бусад
ургамлын ямарч хүрээнд үл явагдах давхар үр
тогтолтын процесс юм.
Бэлгийн бус үржил үржлийн эргэлтэнд
ноёрхдог.
Далд үрт ургамал бол гарал үүслийн хувьд
хамгийн залуу, бие махбодийн нарийн бүтэц
зохион байгуулалттай болсон зэрэг нь бусад
ургамлыг бодвол гадаад орчны нөхцөлд илүү
сайн зохицож дэлхий дээр өргөн тархжээ.
- 9. Хөвдийн хүрээ (Bryophyta)
Хөвд бол 35000 орчим зүйлтэй, ногоон ба хүрэн
замгаас үүсэлтэй, маш өргөн тархсан ус чийг ба хуурай
газар ургахад зохилдсон, найлзуургүй архегонит
ургамалд хамаарагдах спорт дээд ургамал юм.
Монгол оронд 38 овгийн 162 төрөлд багтах 417
зүйлийн хөвд ургадаг.
Хөвдийг дагнаж судалдаг шинжлэх ухааныг бриологи
гэнэ.
Хөвд ус намаг, чийглэг хөрс бүхий ойд голчлон
амьдардаг.
- 11. Хооллолт
Хөвд автотроф хоололттой ургамал юм.
Ризоид нь ус түүнд ууссан эрдэс бодисыг
хөрснөөс бүх биеийнхээ гадаргуугаар шингээж
авдаг.
Харин навчинд тэрхүү шингээн авсан ус,
нүүрсхүчлийн хий хоёроос нарны гэрлийн
оролцоотойгоор шим бодис, цардуул үүсч
хооллодог.
- 14. Хөвдийн голлох төлөөлөгчид
Хөвдөөс хамгийн элбэг нь навчит хөвд юм. Мниум,
хөхөө маалинга, птилиум, цагаан хөвд буюу хүлрийн
хөвд, модорхуу климациум зэрэг нь бүгд навчит хөвд юм.
Хөвдийн тархац, ач холбогдол: Хөвд ихэвчлэн ойд
ургадаг. Мөн модны хожуул хад асганы сүүдэрт
тааралдана. Манай орны Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн
уулархаг нутгаар элбэг бөгөөд ойн бүлгэмдлийн чухал
бүрэлдэхүүн юм.
Цаа буга зэрэг амьтдын үндсэн тэжээл болдог ба
байшин чигжиж дулаалгад ашигладаг.
Мөн хүлрэн хөвдийг түлээ түлшинд хэрэглэнэ.
- 15. Ойм хэлбэртэн
Ойм бол спороор үрждэг дээд ургамал юм. Оймын
спор навчны доод гадаргууд бий болдогоороо
онцлогтой. Манай оронд ургадаг оймууд халуун
чийглэг газраар ургана.
Îéìûí á¿òýö
¿íäýñëýã èø íàâ÷
Õºãæèë ñàéí,
ñàõëàã ¿íäýñòýé
Õàðèëöàí àäèëã¿é
õýëáýðòýé
- 16. Оймын хооллолт
Ойм шим бодисыг өөртөө бий болгон хооллодог.
Шим бодис нь оймын навчинд бий болно. Үндэс нь
эрдэс бодисыг хөрснөөс сорж авдаг.
Îéìûí
¿ðæèë
áýëãèéí áýëãèéí áóñ âåãåòàòèâ
õýíç áèåä
¿¿ññýí àðõåãîí,
àíòåðèäýä äýõ
áýëãèéí ýñ
ñïîðîîð
¿íäýñëýã
èøýýð
- 18. Îéìûí ãîëëîõ òºëººëºã÷èä
Ìàíàé îðîíä ºðãºí òàðõàëòòàé ýãýë áàâðàí, îéì,
øóâóóí íóäðàãà çýðýã óðãàäàã.
Îéìûí òàðõàö, à÷ õîëáîãäîë
Èõýíõ îéì îé, óóëûí õàä ÷óëóóíû ñ¿¿äýð, àí
öàâààð óðãàäàã. Ýãýë áàâðàí ìýòèéí çàðèì îéì îé
òàéãûí óðãàìëàí íºìðºãò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã.
Îéìûã çàðèì íýã ºâ÷íèéã àíàãààõàä àøèãëàíà.
- 19. Øèâëýý
Ìîíãîë îðíû îé, õýýð òàðõñàí óðãàìàë þì. Øèâëýýãèéí èø,
ìº÷èð ø¿äëýã á¿õèé óãëóóðòàé, îëîí ¿å¿äýýñ òîãòäîã.
Øèâëýýä íàâ÷ áàéõã¿é, ò¿¿íèé ¿¿ðãèéí ìº÷èð
ã¿éöýòãýíý.
¯ðæëèéí ãýñýí õî¸ð ººð íàéëçóóðòàé. Óðãàë íàéëçóóð
óäààí õóãàöààãààð àìüäàðäàã. Õàðèí ¿ðæëèéí íàéëçóóð
áóþó ìº÷èð íü õàâàð 6 ñàðä óðãàæ õºã溺ä ñïîð ¿¿ñãýýä
õàãäàð÷ óíàäàã.
Ãî¸ë ÷èìýãëýëèéí áîëîí ýìèéí à÷ õîëáîãäîëòîéãîîñ ãàäíà îé,
íóãûí óðãàìëàí íºìðºãò ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã.
Øèâëýýãèéí òºð뺺ñ õºäººãèéí áîëîí íóãûí øèâëýý
õàìãèéí ºðãºí òàðõäàã.
- 20. Øèâýðñýí
èø íàâ÷ ¿íäýñ
Òàéãûí óðãàìàë
àöëàí ñàëààëæ
ìº÷èðëºñºí,
ìºëõºº
æèæèãõýí, èø ìº÷èð
äýýðýý øèã¿¿
áàéðëàäàã
ìºëõºº ¿íäýñëýã
èøòýé, ò¿¿íýýñ îëîí
òîîíû ¿íäýñ ãàðäàã
ñïîð íü èø,
ìº÷ðèéí îðîéä
ñïîðò ò¿ð¿¿ ¿¿ñãýäýã
- 21. Шивэрсэн манай дэлхий дээр 300 сая жилийн өмнө
үүсэж хөгжсөн. Тэр үеийн шивэрсэн одоогийнхоос том
хэмжээтэй байсан. Тэр үед уур амьсгал чийглэг дулаан
байжээ.
Орчин үед дэлхий дээр шивэрсний цөөвтөр зүйл
амьдардаг бөгөөд ихэнх нь тайгын бүслүүрт ургадаг
ховор ургамал юм.
Монгол оронд 5 зүйлийн шивэрсэн ургадаг бөгөөд
эдгээр нь Хэнтийн тайгад голлон тархжээ.
- 22. Үрт ургамал
Үрт ургамлын үндэс, иш, навч сайн хөгжсний дээр
үрээр үрждэг. Үрт ургамал экологийн олон янзын
нөхцөлд ургадаг, дэлхий дахинаа өргөн тархалттай. Үрт
ургамлыг нүцгэн үртэн, далд үртэн гэж хоёр хуваадаг.
¯ðò óðãàìàë
Í¿öãýí ¿ðòýí Äàëä ¿ðòýí
ìîä Ѻºã
Àìüäðàëûí õýëáýð
- 23. Нүцгэн үртний навч шилмүүсэн хэлбэртэй. Үндэс иш
хүчтэй хөгжсөн бөгөөд голдуу голлосон үндэстэй
байдаг.
Үржлийн эрхтэн нь боргоцой. Боргоцойд эр бэлгийн
эс болох тоос, эм бэлгийн эс үрт нахиа хөгждөг.
Боргоцой нь янз бүрийн хэлбэр хэмжээтэй байдаг.
Боргоцой олон давхар хайрснаас тогтдог. Эдгээр
боргоцойнууд ихэвчлэн иш, мөчрийн үзүүрт үүсэж
хөгждөг.
Шилмүүст мод, зээргэнэ, арц зэрэг нь нүцгэн үрт
ургамал юм.
- 25. Нарсны үржил
Хавар нарсны залуу мөчир дээр олон давхар
хайрснаас тогтсон жижигхэн боргоцойнууд үүсч
хөгждөг бөгөөд тэдгээрийн зарим нь шаравтар
ногоон, зарим нь арай улаавтар өнгөтэй байдаг.
Ногоовтор боргоцойд тоос, улаавтар боргоцойд үрт
нахиа хөгждөг. Тоос нь тусгай уутанд, үрт нахиа нь
хайрсан дээр хөгждөг. Боловсорч гүйцсэн тоос
уутнаасаа гарч үрт нахиан дээр очин үр тогтсоноор
нарсны үрийн хөгжил эхэлдэг.
Нүцгэн үртний үр 1.5-2 жил орчимын хугацаанд
боловсордог. Нүцгэн үрт ургамлын боргоцой болон
үрийн бүтэц харилцан адилгүй
- 26. Нүцгэн үрт ургамал хүний амьдралд болон
байгальд ихээхэн ач холбогдолтой. Тэд ойг
зонхилон бүрдүүлэгчид болдог.
Шилмүүст модыг барилга барих, гэр аж
ахуйн хэрэглэл хийх түлээ түлшинд өргөн
ашиглахаас гадна ялангуяа нарсны
шилмүүсэнд сайн чанарын эфирийн тос
агуулагддаг тул янз бүрийн халдварт өвчин
үүсгэдэг бичил биетнүүдийг устгах юм уу
зайлуулагчийн үүрэг гүйцэтгэнэ.