More Related Content Similar to Lecture15 (20) 2. Цэцэгт ургамал
Цэцэгт ургамал гадаад, дотоод бүтэц, ургах орчин
нөхцөл, тархаж байгаа газар нутаг зэргээрээ харилцан
адилгүй олон янз байдаг. Дэлхий дээр 250 мян зүйлийн
цэцэгт ургамал ургадаг.
Öýöýãò
óðãàìàë
Õîñ òàëò ¿ðò
óðãàìàë
Íýã òàëò ¿ðò
óðãàìàë
3. Энэ хоёр анги навчны судал, үндэсний хэлбэр,
цэцгийн бүтэц, үрийн тал зэргээрээ ялгаатай.
Ургамл
ын
Эрхтэн
Нэг рийн талтү Хос рийн талү
1 Үрийн
тал
1 2
2 Үндэс Сахлаг Голлосон
3 Навчны
судал
Зэрэгцээ, нуман Торон юмуу салаалж
м чирл с нө ө ө
4 Цэцгийн
б тэцү
Энгийн шадар эрхтэнтэй,
3-чилсан б тэцтэй.ү
Давхар шадар эрхтэнтэй,
5-чилсан б тэцтэй.ү
5 Иш Б д рч сд гг й.ү үү ө ө ү Б д рч сд г.ү үү ө ө
4. Цэцэгт ургамлын ангиуд олон овогт
хуваагддаг. Нэг овогт багтдаг ургамлууд
навчны хэлбэр, тэдгээрийн байрлал
цэцэг, үр жимснийхээ бүтцээр төстэй
байдаг бол төрөлд багтаж буй
ургамлууд шадар эрхтэн, үр жимс
төдийгүй навчаараа төстэй байдаг.
Зүйлд багтаж буй ургамлууд гадаад,
дотоод бүтэц, тархац, экологийн хувьд
ойролцоо байдаг.
5. Хос талт үрт ургамлын анги
Энэ ангид 8 дэд ангийн 429 овогт хамаарагдах 10000
гаруй төрлийн 190000 гаруй зүйл багтана. Ìîíãîëä 85
îâãèéí 479 òºðëèéí, 1886 ç¿éë áèé .
Замбагацэцэгтэн-Magnoliidae
Холтсон цэцэгтэн-Ranunculiidae
Баширтан-Caryophyllidae
Гамамелидид-Hamamelididae
Диллениид-Dilleniidae
Сарнайтан-Rosidae
Ламиид-Lamiidae
Голгэсэртэн буюу Нийлмэлцэцэгтэн-Asteridae
гэсэн 8 дэд ангитай.
6. Замбагацэцэгтэн-Magnoliidae
Холтсон цэцэгтэн-Ranunculiidae
Баширтан-Caryophyllidae
Гамамелидид-Hamamelididae
Диллениид-Dilleniidae
Сарнайтан-Rosidae
Ламиид-Lamiidae
Голгэсэртэн буюу
Нийлмэлцэцэгтэн-Asteridae
гэсэн 8 дэд ангитай.
7. Хос талт үрт ургамлын ангид хамаарагдах
ургамлууд нь доорх нийтлэг шинжүүдтэй.
Үр нь хос талтай
Хүчирхэг хөгжсөн гол үндэстэй
Камбий бүхий нээлттэй дамжуулах багцтай
учраас иш нь 2 догч бүтэцтэй.
Ишний дамжуулах багцын байрлал нь эмх
журамтай цагираг үүсгэн байрласан байна.
Навч нь хэлбэр дүрс олон янз бөгөөд гол
төлөв торлог судалтай
Гол төлөв давхар шадар эрхтэнт цэцэгтэй.
8. Цэцгийн томьёо
Цэцгийн бүтцийг тусгай үсэг, тоогоор илэрхийлэхийг
цэцгийн томьёо гэнэ. Үүний тулд цэцгийн эрхтнүүдийг:
Цоморлиг Ca (Calyx)
Дэлбэ Co (Corolla)
Энгийн шадар эрхтэн P (Perigonium)
Дохиур A (Androeceum)
Үр боловсрох орон G (Genoeceum)
гэх зэргээр тэдгээрийн латин нэрний эхний үсгээр
тэмдэглэнэ.
Буруу бүтэцтэй (нэг тэгш хэмтэй) -
Зөв бүтэцтэй (олон тэгш хэмтэй) - ٭
Эр бэлэгтэй цэцгийг ♂
Эм бэлэгтэй цэцгийг ♀
Хос бэлэгтэй цэцгийг гэж тэмдэглэнэ.
9. Холтсон цэцэгтэний овог- Ranunculaceae
*↑Ca5Co5-12A∞G1∞
Дэлхийд 50 орчим төрлийн 2000 гаруй зүйл сэрүүн, хүйтэн
бүсэд ихэвчлэн тархсан голдуу сөөг, сөөгөнцөр, өвслөг
ургамал ургадаг. Манай оронд энэ овгийн 22 төрөлд
хамаарагдах 119 зүйл ургадаг.
НАВЧ: Дагавар навчгүй, торон судалтай, ихэвчлэн цувраа
байрласан, энгийн ба нийлмэл навчтай.
ҮНДЭС: Хүчирхэг хөгжсөн үндэслэг иштэй, булцуутай
ЦЭЦЭГ: Зөв болон буруу бүтэцтэй олон дохиурт, янз бүрийн
байрлалтай голдуу тод өнгийн цэцэгтэй, цэцэг нь хос бэлэгтэй,
түүний бүх хэсгүүд цэцгийн төвгөр юмуу хавтгай суудалд
шууд бэхлэгддэг, дан ба давхар шадар эрхтэнтэй.
11. ЖИМС
Èхэвчлэн хавтага, хонхорцог, самранцар, жимсгэнэ
Хавтага жимс нь олон үртэй, нэг үүртэй жимс юм. Хавтага
жимс нь захаараа наалдан ургасан нэг үрт навчнаас үүсэх
бөгөөд зөвхөн хэвлий талаараа хагардаг.
Хонхорцог жимс нь олон үртэй бөгөөд 2 буюу хэд хэдэн үрт
навчнаас үүссэн бөгөөд тууш хагарах, цоорох, шүдлэгээр
нээгдэх, таглаагаар нээгдэх зэрэг олон аргаар үрээ цацдаг.
Самранцар жимс нь нэг үртэй бөгөөд модожсон зузаан
ханатай шадар жимсэвчтэй.
Жимсгэнэ нь олон үртэй, олон үрт навчнаас үүссэн шүүслэг
жимс юм. Ж: усан үзэм
12. Гол төрлүүд
Жамъянмядагийн төрөл (Trollius) - Ca5 Co20 A
G1
Удвалын төрөл (Aquilegia)
Гэзэгцэцгийн төрөл (Delphinium) - *Ca1+2+2 Co2
A∞ G
Хорсын (Aconitum) - ↑Ca5 Co2 A ∞ G 3-7
Яргуйжины (Anemone) - * P5-8 A ∞ G ∞
Яргуйны төрөл (Pulsatilla) - *P3+3 A ∞ G ∞
Чөдөргөнийн (Atragene)
Ноцоргоны (Clematis) - *Ca4-8 Co5-20 A ∞ G ∞
Холтсон цэцгийн (Ranunculus) - *Ca5 Co5 A ∞ G
∞
Буржгарын (Цөс өвс) (Thalictrum) - *P4 A ∞ G ∞
13. Буурцагтаны овог-Fabaceae
↑ Ca (5) Co1+2+(2) A(9)+1, (20)20 G(1)
Дэлхий дээр 700 орчим төрөлд хамаарагдах 17000 зүйл тропик,
субтропик, сэрүүн бүс нутагт тархан ургадаг. Манай оронд 26
төрлийн 312 зүйл буурцагтан ургана.
ҮНДЭС: булцуулаг үндэстэй
НАВЧ: маш олон янз, цувраа байрласан, дагавар навчтай.
ЦЭЦЭГ: буруу бүтэцтэй, хос бэлэгт, тавчилсан бүтэцтэй, дохиур 10
нэг нь саланги, далбаа, завь, сэлүүр гэсэн 3 хэсгээс тогтсон.ҮБО нэг,
дээр байрлалтай.
ЖИМС: буурцаг
Уг овгийн төлөөлөгчид эмийн , техникийн, хүнсний болон гоёл
чимэглэлийн томоохон тарималууд багтана.
15. Гол төрлүүд
Тарваган шийрийн төрөл
Thermopsis
Харганын төрөл Caragana
Хунчирын төрөл Astragalus
Ортуузын төрөл Oxytropsis
Чихэр өвсний төрөл Glycyrrhiza
Шимэрсний төрөл Hedysarum
Гишийн төрөл Vicia
16. Баширын овог- Garyophyllaceae
* Ca5 Co5 A2-20 G(2-5)
Энэ овогт 80 төрлийн 2100 зүйл ихэвчлэн өвслөг
ургамал дэлхийн хойд хагасын сэрүүн бүсэд өргөн
тархжээ. Манай оронд 22 төрлийн 83 зүйл ургадаг
ИШ: Ацлан салаалсан эгц босоо туяхан иштэй
НАВЧ: голдуу бүтэн ирмэгтэй, эсрэг суусан
ЦЭЦЭГ: 5-чилсан зөв бүтэцтэй, дохиур 2-10, үрэвч дээр
байрлалтай, цэцэг жижиг өнгө муутай.
ҮР: хонхорцог, самранцар
.
18. Гол төрлүүд
Ажиганы төрөл – Stellaria - Ca5
Co5 A20 G(3)
Дэвхэргэнийн төрөл - Arenaria
Шээрэнгийн төрөл - Silene
Баширын төрөл - Dianthus - *Ca5
Co5 A5+5 G(2)
19. Сарнайн овог-Rosaceae
* ↑ Ca (5) Co5 A5 G1-∞
Дэлхий дээр 120 төрөлд багтах 3000гаруй зүйл тропик, суб
тропик, сэрүүн бүс нутгаар өргөн тархсан. Модлог, сөөглөг,
өвслөг олон наст ургамлууд хамаарагдана. Монгол оронд 28
төрлийн 140 гаруй зүйл ургадаг.
НАВЧ: энгийн юмуу нийлмэл, голдуу дагавар навчтай, цувраа
байрласан.
ЦЭЦЭГ: хос бэлэгтэй, дан ба давхар шадар эрхтэнтэй, зөв
бүтэцтэй, ихэвчлэн тавчилсан бүтэцтэй, тод улаан, ягаан,
шар, цагаан өнгийн цацаг, толгой, бамбай, түрүү баг цэцэг
үүсгэнэ.ҮБО 1ба түүнээс олон
ЖИМС: хэтэвч, самранцар, хонхорцог, жимсгэнэ, яст жимстэй.
Эмийн, жимс жимсгэнэт, хүнс ногооны гэх зэрэг аж ахуйн
гол таримал ургамлууд тухайн овогт хамаарагддаг.
21. Гол төрлүүд
Тавилганы төрөл Spiriea * Ca↑ (5) Co5 A ∞ G6-10
Сарнайн төрөл Rosa
Бөөрөлзгөний төрөл Rubus
Гүзээлзгэний төрөл Fragaria
Сөдийн төрөл Sorguisorba
Алимны төрөл Malus * Ca (5) Co5 A5-20- G(6)
Лийрийн төрөл Pyrus * Ca (5) Co5 A∞ G(6)
Гэсийн төрөл Sorbus
Долоогоны төрөл Cratacgus
Чаргайн төрөл Cotoneasta
Интоорын төрөл Cerasus
Чавганын төрөл Prunus
Гүйлсний төрөл Armeniaca
Тоорын төрөл Persica
Бүйлсийн төрөл Amygdalys
Монос Padus
22. Тавилганы төрөл Spiriea * Ca↑
(5) Co5 A ∞ G6-10
Сарнайн төрөл Rosa
Бөөрөлзгөний төрөл Rubus
Гүзээлзгэний төрөл Fragaria
Сөдийн төрөл Sorguisorba
Алимны төрөл Malus * Ca (5)
Co5 A5-20- G(6)
Лийрийн төрөл Pyrus * Ca (5)
Co5 A∞ G(6)
23. Луулийн овог- Chenopodiacce- P5 A5 G(2-5)
Энэ овогт 100 төрлийн 1500 орчим зүйл ургамал дэлхийн аль ч бүсэд өргөн
тархсан голдуу өвслөг ургамлууд хамаарагдана. Манай оронд 25 төрлийн 90
зүл ургана
ИШ: Богинохон ноорстой, эсвэл нүцгэн шүүслэг .
НАВЧ: дагавар навчгүй, цувраа болон чагтлан суусан энгийн бүтэн навчтай
ба заримдаа ишний үетэй наалдан ургаснаар навчгүй мэт үзэгдэнэ.
ЦЭЦЭГ: ногоон өнгөтэй ганган бус хос ба дан бэлэгт жижиг цэцгүүд
бөөгнөрөн толгой ба түрүү баг цэцэг үүсгэнэ. Цэцэг 5 чилсан зөв бүтэцтэй,
дан ба давхар шадар эрхтэнт, дохиур нь 1-5, ҮБО нь 2 амсартай, үрэвч дээр
байрлалтай
ЖИМС: цэцгийн дагавар навчны өвөрт юмуу хатмал шадар эрхтэн доор
орших босоо эсвэл хэвтээ хавчгар хайрсархуу, хааяа сарьслаг юмуу
шүүсэрхэг нэг үрт уутанцар. Мөн самранцар, үрэнцэр. Үрэнцэр жимс нь
арьсархаг хатуу 2 үрт навчнаас үүссэн, нэг үртэй жимс юм. Ж: наранцэцэг
24. Гол төлөөлөгчид
Луулийн төрөл Chenopodium
Хамхуулын төрөл
Corispermum
Бударганын төрөл Salsola
Баглуурын төрөл Anabasis
Загийн төрөл Haloxylon
Тарнын овог-
Polygonaceae- * P5-6 A3-9
G(1)-(3)
26. Дэлхий дээр нэлээд өргөн тархсан 40 төрлийн 900 орчим зүйл сэрүүн уур
амьсгалтай нөхцөлд ургана. Мөнх ногоон модлог, лиан, сөөг, сөөгөнцөр,
нэг ба олон наст амьдралын олон хэлбэртэй. Манай оронд 14 төрлийн 67
зүйл ургана.
НАВЧ: дагавар навчтай ба тэр нь сууриараа ишний үеийн хэсгийг ороож
нударга үүсгэнэ.
ИШ: салаа бөгөөд үе орчимд нэлээд бүдүүрсэн байдаг.
ЦЭЦЭГ: хос бэлэгтэй, зөв ба буруу бүтэцтэй, шадар эрхтэн энгийн, дан
юмуу давхар хүрээгээр байрладаг, дохиур 3-4, ҮБО 1, дээр байрлалтай,
багана 2-4.
ЖИМС: гурвалжин самранцар.
Энэ овгийн төлөөлөгчид эмийн техникийн хүнсний гэх зэрэг аж ахуйн ач
холбогдлоор их юм.
Гишүүнэ (Rheum)
Тарна (Polygonum) - *P5-6 A6-8 G(2-3)-(1)
30. Дэлхийд 11 төрөлд хамаарагдах 800 орчим зүйл сөөг,
сөөгөнцөр, өвслөг хэлбэртэйгээр тархсанаас Ìонгол
оронд 3 төрлийн 12 зүйл ургадаг.
НАВЧ: ишинд чагталсан ба цувраа суусан, сарвуулаг,
цуулбар, энгийн
ЦЭЦЭГ: хос бэлэгтэй, зөв болон буруу бүтэцтэй,
ганцаар эсвэл цацгархуу, толгойрхуу, багцархуу баг
цэцэгтэй. Ягаан, нил хөх өнгөтэй, үрэвч дээр
байрлалтай, 5 үүрт, 5 баганат
ЖИМС: хонхорцог, самранцар, үрэнцэр
32. Дэлхийд энэ овгоос 30 орчим төрөлд хамаарагдах 800
орчим голдуу өвслөг хэлбэртэйгээр дэлхийн хойд
хагасын сэрүүн бүсэд элбэг тархжээ. Нэг ба олон наст
өвслөг, сөөг ургамлууд хамаарагдана. Монгол оронд
3 төрлийн 10 гаруй зүйл тархсан.
НАВЧ: энгийн цуулбар, цувраа байрлалтай,
ИШ: эгц босоо сүүлэг.
ЦЭЦЭГ: Зөв бүтэцтэй, дэлбэ 4-8, дохиур олон, сул
чөлөөтэй оршдог. Цэцэг цагаан, ягаан, шар, ганцаар
болон цацаг баг цэцэг үүсгэдэг. Цэцгийн үрэвч ямагт
дээр оршино.
ЖИМС: хонхорцог, самранцар
33. Намууны төрөл – Papaver - *Ca2
Co2+2 A ∞ G ∞
Шүүдэргэнийн төрөл -
Chalidonium - * Ca2 Co4 A ∞ G ∞
34. Нэг талт үрт ургамлын анги
Энэ ангид 85-90 овог 2600 төрөлд хамаарагдах 64000
зүйлийг багтаана. Монголын ургамлын аймгийн 20,83%- ийг
эзлэх 19 овгийн 120 төрөлд багтах 498 зүйл нэг талт үрт
ургамал тодорхойлогджээ.
Ихэнх нь нэг ба хоёр, олон наст өвслөг ургамлууд боловч
харьцангуй цөөн зүйлийн мод, сөөг, ороонго ургамал бий.
Дэлхийн бүсийн аль ч бүсэд нэг талт үрт ургамлууд өргөн
тархжээ.
Нэг талт үртнүүдийн үрийн анхдагч хөврөлийн үндсүүд нь
эрт мөхөж, дагавар үндсүүд хүчтэй хөгждөг. Ургамлын
анхдагч бүтэц нь амьдралын туршид хадгалагдана.
35. Нэг талт ургамлын ишэнд долонгийн паренхим
,гэж байдаггүй долон нь зөвхөн шигшүүр хэлбэрт
.хоолой ба дагалдах эс хоёроос тогтоно
.Навч нь хоёр эгнээ байрлалтай
Суганы нахианууд нь коллатераль дамжуулах
%багцийн доторхи флоэм ксилем нь нуман
шугамаар тусгаарлагдан зааглагдах ба модлог нь
.долонгоо нягт хүрээлэн оршдог
Бодисын солилцооны бүтээгдэхүүн ба нөөц
бодис нь
/ , , ,эфирийн тос идээлэгч бодис алколойд
/глюкозид
төдийлөн олон янз биш агаад ихэвчлэн хялбар
молекулт
.бүтэцтэй
Нэг талт үрт ургамлуудын ихэнх нь амьдралын
,тохиромжгүй нөхцлийг тэсвэрлэн өнгөрүүлэх
, ,вегетативаар үржих эрхтэн үндэслэг иш булцуу
37. Энэ овгийн ургамлууд тод сайхан цэцэгтэй, дан шадар
эрхтэнтэй, саланги дэлбэтэй, дэлбийн хэлтэс-6, дохиур 6, ҮБО 1,
зөв бүтэцтэй байдаг.
Цэцэг нь ягаан, улаан, шар, хүрэн улаан, ухаа шар зэрэг
өнгтэй бөгөөд хэмжээгээрээ харилцан адилгүй. Цэцгүүд нь иш
мөчрийн үзүүрт ганц нэгээрээ юм уу баг цэцэг үүсгэн
байрладаг. Баг цэцэг нь голдуу шүхэр, цацаг хэлбэртэй байна.
Хонхорцог хэлбэрийн үр жимстэй.
Навч бүтэн, зууван юм уу шугаман. Зарим нэг нь цоорон
хэлбэртэй байдаг. Ишин дээрээ юм уу үндэс орчимд навч нь
байрладаг.
Булцуулаг юм уу урт үндэслэг иштэй, сахлаг үндэстэй байдаг.
Байгалийн бүх бүс бүслүүрт ургана. Энэ овгийн ургамал хүнс
тэжээлийн болон гоёл чимэглэлийн өндөр ач холбогдолтой.
Сараанын овгоос сонгино, сараана, мухар цагаан, хэрээн нүд
зэрэг төрөл өргөн тархалттай.
40. ,Үетний овгийн ургамлын навч шугамархуу хэлбэртэй ишин
,дээрээ угларга үүсгэн байрладаг Иш нь хөндий бөгөөд олон
.үеэс тогтоно
, ,Цэцэг нь бүдэг өнгөтэй дэлбэ цоморлиг нь хайрс болж
. . ,хувирсан Цэцгүүд нь түрүүхэйнд байрладаг Түрүүхэй нь дээд
. ,доод гэсэн хоёр хайрстай Цэцэг нь мөн цэцгийн дээд доод
2 , .хайрстай бөгөөд энэ хайрсны дунд дохиур ҮБО байрладаг
3 , 1 . .Дохиур ҮБО той Үр тарианы бүх ургамал энэ овогт ордог
Үетний овгийнхон малын бэлчээр тэжээлийн гол ургамал
болохын зэрэгцээ хоол хүнсэнд өргөн ашигладаг хүнсний гол
.ургамал юм
Үетний овгийн ургамал байгалийн бүх бүс бүслүүрт өргөн
.тархаж ургамлан нөмрөгийг бүрдүүлдэг Энэ овгийн ургамлаас
, ,аж ахуйн өндөр ач холбогдолтой нь арвай буудай өргөн
, , , , ,тархалттай нь хялгана ерхөг согоовор биелэг сульхиаг хар
, , .ба цагаан суль дэрс хоног будаа зэрэг юм
46. Бататгал
Эсийн бүтэц, химийн найрлага
Эд, түүний ангилал, бүтэц, үүрэг
Навч, ишний бүтэц, ангилал
Цэцэг, түүний бүтэц, ангилал,баг цэцгийн
ангилал
Үр, жимс, түүний бүтэц, ангилал
Монгол орны ургамалжилт, газарзүйн
тойрог
