1. Лекц 16
Монгол орны ургамлын аймаг,
ургамалжилт

2. Монгол орны
ургамалжилтын бүс бүслүүр
Монгол орны нутаг дэвсгэр өргөн уудам, хойноос урагшаа
1200 км үргэлжлэх тул тэр чиглэлд ландшафтын төрх,
байгалийн нөхцөл хувьсан өөрчлөгдөж өргөрөгийн хэд
хэдэн бүс орших боломжтой. харин уулархаг нутагт
өндрийн бүслүүр үүснэ. Муж нутгийн судалгаа
гүнзгийрэхийн хирээр байгалийн бүс, бүслүүрийг нэгтгэн
дүгнэх боломжтой болсон. Анхны байгалийн бүс,
бүслүүрийн тухай судалгааг хийсэн хүмүүс нь Юнатов,
Мурзаев, Беспалов нар юм. Юнатов ургамалжилтаар нь
өндөр уулын тагийн, уулт тайгын, уулын хээр-ойн
бүслүүр, хээр, цөлийн хээр, цөлийн бүсийг Мурзаев 1952
онд газарзүйн ерөнхий зүй тогтлоор нь уулын нугын,
уулт-тайгын, уулын хээр ба ойт хээр, өндөр хээрийн,
говийн цөлийн бүсийг ялгажээ.

3. Академич Ш.Цэгмид тагийн, тайгын бүслүүр,
ойт хээр, хээр, говь, цөлийн бүс ялгарна гэж
үзсэн. Эндээс үзвэл байгалийн бүс, бүслүүрийн
талаарх эрдэмтдийн үзэл, бодол янз бүр ажээ.
1990 онд ШУА-ийн ГЗЦСХ байгалийн бүс,
бүслүүрийн шинэ зургийг олон жилийн
судалгааны материал дээр түшиглэн
зохиожээ.Уг зурагт өргөрөгийн бүс, дэд
бүслүүрээс гадна өндрийн ба хотгорын
бүсчлэлийг хамт авч үзсэн. Мөн байгалийн бүс
тус бүрийн эзлэх талбай, хувийг тооцоолон
гаргасан. Монгол орон өндөр уулын ба уулын
тайгын бүслүүр, ойт хээр, хээр, говь, цөлийн
бүсүүдтэй. Бүс нь дотроо дэд бүс, өндрийн ба
хотгорын бүсчлэл үүсгэнэ.

5. 1. Өндөр уулын бүслүүр
Өндөр уулын бүслүүр нь Монгол орны нийт нутаг
дэвсгэрийн 3,6 орчим хувийг эзэлдэг бөгөөд Алтай,
Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулсад ойн бүслүүрээс дээш
оршино. Энэ бүслүүрт мөстлөгийн нөлөөнөөс үүссөн
гадаргын хэлбэрүүд хадгалагдаж үлдсэнээс гадна хүйтний
өгөршил, хөрсний гулсалт нэн хүчтэй явагддаг учир
уулын дэнж үүсэх үндсэн чулуулаг эвдэрч нурж асга хад,
асгарга дэлгэрэн зарим газарт эгц хажууг нэлд нь бүрхсэн
байх ч бий. Монгол Алтайн уулс нь эртний мөсдлийн үед
хамгийн их мөстөж байснаас гадна орчин үеийн мөсөн
голуудтай ганц нутаг.Мөсөн гол, мөнх цас эртний
мөстлөгийн ул мөр илэрсэн өндөр уулын таг нь байнгын
хүйтэн сэрүүн, хүчтэй салхитай учир хүйтэнд тэсвэртэй
цөөхөн зүйлийн амьтан, ургамалтай. Тачир ургамалтай
нуга, намхан сөөгөн ширэнгэ, хаг хөвдөт царам зэрэг
ургамалжилтын өвөрмөц хэвшил зонхилно. Цэвдгийн
цагаан ятуу, хойлог, Гималайн хайруулдай, аргаль янгир
зэрэг нь энэ бүслүүрийн гол амьтад юм.

6. Энэ бүслүүр ялангуяа хангайн нурууны уулархаг
хэсэгт бөгөөд түүий доод хязгаар дунджаар далайн
түвшинээс дэш 2500-2600 метр өндөрт оршино.

7. Энд өндөр уулын хад ихээхэн ургадаг бөгөөд өвслөг
ургамал зонхилох нь галд тэсвэртэйгээс гадна
экологийн янз бүрийн нөхцөлд ургаж чаддаг тус орны
хуурай цаг уурт тохирсон ургамал юм.

8. 2.Тайгын бүслүүр.
Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 4,5 орчим хувийг эзлэх
байгалийн энэ бүслүүр нь тус орны хойт хэсгийн Хөвсгөл,
Хэнтийн уулархаг нутаг, Тарвагатайн нурууны ар бие
Орхон голын эхний өндөрлөг, Ханхөхийн зэрэг хэсэг хэсэг
газарт илэрнэ. Тайга нь уур амьсгалын хувьд чийглэг
хүйтэн, жилд унах хур тундасны хэмжээ 300-400 мм,
түүнээс ч ахиу боловч дулаан хангамж дутмаг учир
ургамал ургах хугацаа харьцангуй богино байна. Уулын
тайгын үндсэн хэвшил нь хуш, хуш-шинэсэн ой юм. Энэ
бүслүүр нь ургамлын зүйлийн бүрдлийн хувьд нэлээд
баялаг юм. Тайгын зах руу хээржилт багагүй нөлөөлж
ялангуяа намхавтар уулсын өвөр хажуу өргөн хөндий
дагаж хээрийн элементүүд тайгад нэвтэрч орсон байдаг.
Хүдэр буга, Хандгай, хүрэн баавгай нь тайгын гол амьтад
юм.

9. Энд жинхэнэ уулын тайгын бүслүүр
талхснаараа онцлог, бас шинэ төрмөлийн
эриний галт уулын хурдас их тархсан.

10. Хөвсгөлийн баруун бүсийн захад Хөг, Бүсийн
голын сав дагуух өндөр уулс юм. Эдэхийн ян
сарьдаг бүхий өндөр уул нуруудад эртний
тэгшрэлтийн гадарга, мөстлөгийн гаралтай нуур
элбэг байдаг. Жинхэнэ уулын тайга тархсанаараа
онцлог.

11. 3 .Ойт хээрийн бүс.3 .Ойт хээрийн бүс.
Байгалийн энэ бүс нь Төв Азийн хуурай хээр,
цөлийн хамгийн хойд, Дорнод Сибирийн их хөвч
тайгын хамгийн өмнөд хязгаар болох Хангай,
Хэнтий, Алтайн нурууны салбар уулс, Орхон
Сэлэнгийн сав газар, Монгол орны хамгийн зүүн
хязгаарт орших Хянганы салбар уулст илэрнэ. Ойт
хээрийн бүсийн нэг өвөрмөц онцлог нь уулын ар
хар мод голлосон сийрэгдүү ойгоор бүрхэгдсэн
байхад өвөр тал нь уулын хээрийн байдалтай
оршино. Өөрөөр хэлбэл уулархаг нутагт хээр, ой
хоёр зэрэгцэн оршиж бие биедээ нөлөөлдгийн бодит
жишээ юм. Энэ шинж нь ойн болон хээрийн амьтан
ургамлын өвөрмөц хослолыг бүрдүүлдэг.

12. Ургамалжилтын хувьд нэг талаас Сибирийн
тайгын нөгөө талаас Монголын хээрийн
төлөөлөгчид бас Дагуурын зүйлүүд
үзэгддэгээс гадна Алтай Соёны өндөр
уулын ургамлууд цөөнгүй тархана.
Монгол орны нийт нутгийн 15,2 %ийг
эзэлдэг бөгөөд аж ахуй эрхлэх, хүн ам
суурьшин амьдрах хамгийн таатай
нөхцөлтэй учраас хүн амын нягтшил ихтэй
бүс нутагт хамаарагдана.

13. • Бүсийн баруун талын хил нь ХанХөхийн нурууг
дагаж Хангайн нурууны баруун талыг барьсаар
Улиастай хотын дэргэдүүр гарч Хангайн гол
нурууг даган Арвайхээр хүрч тэндээсээ зүүн хойш
эргэн гол нуруудын бэлийг дагаж зүүн хойш
Орхон Туулын бэлчир хүрч цааш Хэнтийн
нурууны өвөр талаар тойрон Онон,Улзын ус
хагалбар дагаж 1140-ын голдож орчмоор улсын
хил хүрнэ. Үүнээс гадна энэ бүсэд Монгол
Алтайн нурууны хойд ба зүүн хэсгийн ой модтой
хэсэг хамаарна. Энэ орчмын ойт хээрийн бүсийн
хил нь алаг цоог байдлаар тархсан. Уур
амьсгалын хувьд жилийн дундаж температур –2-
30, тунадас нь 250-300мм унана. Нарны нийлмэл
цацраг 510 ккал/жил.

14. Голдуу шилмүүст модтой холимог
ургах бөгөөд энд алагтай өвс элбэг
ургана.

15. 4.Хээрийн бүс.
Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 34,2 орчим хувийг эзлэх
хээрийн бүс нь дорнод Монгол Дундад халхын тэгш
өндөрлөгийг хамарч баруун тийш нарийсан Хангайн нурууны
өврийн нам уулсын бэлээр дамжин ХанХөхийн нурууны өмнөд
бэл хүртэл нарийн зурвас газраар Их нууруудын хотгор хүрч
бүдгэрнэ. Монголын хээр нь Европи дахь Мажар улсын
Дунайн “Пушт” хэмээх хээрээс Дорнод Ази дахь Манжуурын
хээр хүртэл үргэлжлэх сэрүүн бүсийн хээрийн зүүн сэжүүрт
оршдог. Монголын хээрийн бусдаас ялгагдах нэг онцлог нь
хуурай саг, сөөг, сөөгөнцөр ихтэй байдаг явдал юм. Амьтны
аймгийн гол төлөөлөгчид нь цагаан зээр, хярс, талын бүргэд
бөгөөд хэдэн мянгаараа сүрэглэн нүүдэллэх цагаан зээр энэ
бүсийн чимэг төдийгүй энэ бүстэй хүйн холбоотой амьтан юм

16. • Хойд хил нь ойт хээрийн бүсээр өмнөд хил
нь баруун талдаа ХанХөхийн нурууны
баруун өмнөд үзүүрээс эхлэн Хангайн
баруун ба өмнө талын захын уулс,
бэгэлцгийг багтааж зүүн тийш Мандалговь
хотын дэргэдүүр Чойрын омнө талаар гарч
зүүн тийш бараг өргөргийн дагуу явсаар
Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын орчмоор
Молцог элс орчмоор улсын хил хүрнэ.

17. 5.Цөлөрхөг хээрийн бүс.
Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 23,4 гаруй хувийг эзлэх
цөлөрхөг хээрийн бүс нь Монголын хээр, Төв Азийн
цөлийн зааг дээр үүссэн Их нуруудын хотгор, Нууруудын
хөндий, Говь-Алтайн уулсыг хамран тархана.
Энэ бүсийн бараг бүх хэсэгт байгаа хотгор, хотос нь
хужир марз, мараа бүхий хөрс, тойромтой байдаг. Уур
амьсгал гандуу хуурай, жилдээ 100-150 мм тундас унадаг,
шороон шуурга ихтэй энэ нь ургамлын амьдралд муугаар
нөлөөлдөг. Ургамалшлын хувьд хуурай агь, сөөгөнцрүүд,
дэгнүүлт жижиг үетэн зонхилно. Амьтны аймгийн хувьд
цөл болон хээрийн бүсийн амьтад холилдон тархдаг.
Хулан, хар сүүлт, дэлдэн зараа, жороо тоодог зэрэг амьтад
тархана.

18. 6.Цөлийн бүс.
Монгол нутагт Төв Азийн цөлийн зөвхөн хойт
хэсэг нь орших ба нутаг дэвсгэрийн 19,1-ийг
эзэлнэ. Цөлийн өргөн уудам нутаг уур амьсгалын
хувьд нэлээд хахир ширүүн юм. Энд ургамалшил
ховор бөгөөд хад асга ихтэй, уул толгод,
цардмалдсан мэт шал тойром хэт хуурай тал
тоорой, сухай, хайлаасны сийрэгхэн шугуй бүхий
баян бүрдүүд өргөн уудам сайр, хөндийнүүд,
элсэн манхан тохиолдоно. Уур амьгал эрс тэс
жилд унах тундас 100мм түүнээс бага, зуны
температур +40 0, өвлийн улиралд -400, жилийн
температурын амплитуд 80 градус хүрнэ. Хавар
намрын улиралд маш хүчтэй шороон шуурга
ихтэй салхины хүч цагт 140 км хүрнэ