Багшийн өгсөн материал

1. Санхүүгийн систем түүний
гүйцэтгэх үүрэг
О. Бат-Эрдэнэ
FIN121
БАНК САНХҮҮГИЙН ҮНДЭС

2. Санхүү гэж юу вэ?
Санхүү бол мөнгийг удирдах ухаан, мөнгийг
удирдах урлаг юм.
Санхүү гэдэг нь мөнгөн хөрөнгийг
хуримтлуулж хуваарилж ашиглахтай
холбогдон үүсч байгаа эдийн засгийн мөнгөн
харилцаа юм.

3. Санхүүгийн байгууллага
• Санхүүгийн байгууллагад:
Төв банк
Арилжааны банкууд
Хуримтлалын байгууллагууд
Даатгалын компани
Хөрөнгө оруулалтын сан
Хамтын сан
Хөрөнгийн бирж

4. Санхүүгийн байгууллага
Банкны байгууллагууд
Төв банк
Арилжааны банк
Хадгаламжын банк
Банкны бус санхүүгийн байгууллагууд
Хуримтлалын байгууллага
Хөрөнгө оруулалтын сан
Даатгалын компани
Тэтгэврийн сан
Хамтын сан

5. Санхүүгийн систем
Санхүүгийн систем
Санхүүгийн байгууллага Санхүүгийн зах зээл
Банкны
байгууллага
ББСБ
Хөрөнг-
ийн зз
Мөнгө-
ний зз
Валют-
ын зз
Уламжла
гдсан зз
Төвбанк
Арилжааны
Хадгаламжын
Хуримтлалын сан
Даатгалын компани
Тэтгэврийн сан
Хөрөнгө оруулалтын сан
Хамтын сан

6. Санхүүгийн систем
Санхүүгийн байгууллагууд нь дараах
үүргийг гүйцэтгэнэ:
Гүйлгээний хэрэгслээр хангах
Санхүүгийн зуучлал
Төлбөр тооцоо хийх
Эдийн засгийг тогтворжуулах

7. Санхүүгийн хэрэгсэлүүд
• Хадгаламжийн сертификат
• ЗГ-ын үнэт цаас
• Хувьцаа

8. Мөнгө
• Мөнгө гэж юу вэ?
• Мөнгө хэрхэн яаж үүссэн бэ?
• Мөнгөний гүйцэтгэх үүрэг юу вэ?

9. Мөнгө гэж юу вэ?
• Ямар нэгэн бараа, үйлчилгээний
төлбөрийн хэрэгсэл
• Өртгийг хэвээр нь хадгалах
хэрэгсэл

10. Мөнгө хэрхэн яаж үүссэн бэ?
Мөнгөний гарал үүсэл
үндэс нь өртгийн
хэлбэрийн өөрчлөлт
хөгжилт, хөдөлмөрийн
хувиарлалттай
холбоотой.

11. Мөнгө хэрхэн яаж үүссэн бэ?

12. Мөнгөний гарал үүсэл
Адуу, Үхэр,
Хонь, Ямаа,
Тэмээ, г.м.
Талх, Тариа,
Будаа, Давс,
Цай, г.м.
Алт
Мөнгө, г.м.
Зоосон
мөнгө
Цаасан
мөнгө,
электрон
мөнгө

13. Зоосон мөнгөний түүхэн
хэлбэрүүд
The first stamped money was introduced about 650 B.C. in Lydia

14. Цаасан мөнгөний түүхэн
хэлбэрүүд
Song Dynasty Jiaozi,
the world's earliest
paper money (600s)

15. Мөнгөний хөрвөх чадвар
Хэрэглэсэн үнэ цэнээ ямар нэг хэмжээгээр
алдалгүйгээр солигдоход хялбар байх
Хөрөнгө нь алдагдалгүйгээр богино
хугацаанд бэлэн мөнгө болдог

16. Мөнгөний хөрвөх чадвар
Мөнгийг хөрвөх чадвараар нь:
Цаасан ба зоосон мөнгө
Хугацаагүй хадгаламж /чекийн хадгаламж/
Хагас мөнгө /Хугацаат хадгаламж/
Санхүүгийн бусад актив /Хувьцаа, бонд г.м/
Бодит хөрөнгө

17. Мөнгөний гүйцэтгэх үүрэг юу вэ?
• Мөнгө нь хуримтлалын хэрэгсэл
• Мөнгө нь ирээдүйд хийх төлбөрийн хэрэгсэл
• Мөнгө бол тооцооны хэмжүүр
• Дэлхийн мөнгө

18. Мөнгөний тодорхойлолт
• Мөнгө нь:
Солилцооны хэрэгсэл
Тооцооны хэмжүүр
Ирээдүйд төлөх төлбөрийн хэмжүүр
Үнэ цэнийг агуулсан хөрвөх чадвартай
хэрэгсэл

19. Мөнгөнд зайлшгүй байх шинж чанар
• Мөнгө нь бүгдэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх
• Мөнгөний нийлүүлэлт хязгаарлагдмал байх
• Мөнгө нь удаан хугацаанд найдвартай хэрэглэгдэж
байх
• Мөнгө нь авсаархан авч явахад төвөггүй байх
• Мөнгө нь хуваагдмал байх
• Нэг төрлийн байх

20. Мөнгөний цогц бүрдэл
• Эдийн засгийн үйл ажиллагаанд ирээдүйд
ямар өөрчлөлтүүд гарч болохыг таамаглах
• Мөнгөний нийлүүлэлтэнд өмнө нь гарсан
өөрчлөлтүүд эдийн засгийн үйл ажиллагаанд
гарсан өөрчлөлтүүдийг тайлбарлахад туслах
эсэхийг тогтоох

21. Англид нийтлэгдсэн мөнгөний
бүрдэл
M0
M1
M2
M3
M4
nibM1
M3
M3c
M3H
M4c
M5

22. М0 буюу нийт мөнгөн суурь
Шинээр гаргасан буюу олон нийтийн
гүйлгээнд яваа мөнгөн дэвсгэрт болон зоос
ба төв банкинд байдаг банкуудын
гүйлгээний үлдэгдэл.

23. Гүйлгээний мөнгө
• Дуусгавар хугацаа- Богино хугацаатай
мөнгө
• Хэмжээ- бага хэмжээний хадгаламж
• Хадгаламжийн хэлбэр:
– Чекийн данс
– Төлбөр хийх данс
– Маш богино хугацаатай данс
– Маш их торгуультай гүйлгээний данс

24. Мөнгөний цогц бүрдэл
М1=Гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгө, АБ болон хуулиар зөвшөөрөгдсөн АБ-тай
төстэй үйл ажиллагаа явуулдаг санхүүгийн байгууллагууд дахь харилцахын
үлдэгдэлтэй төстэй үлдэгдэл, замын чек.
М2=M1+бага хэмжээний хугацаат хадгаламжийн мөнгө, МЗЗ-ийн
хэрэгсэлүүд, Хамтын сангийн хувьцаа, Банкны нэг хоногын буцаан худалдан
авах хэлэлцээрүүд ба евродолларууд.
М3=M2+Банкин дахь их хэмжээний хугацаат хадгаламж, банкны урт
хугацаатай буцаан худалдан авах хэлэлцээрүүд .
М4=M3+урт хугацааны евродолларууд, банкны акцепт, вексель, ЗГ-ын богино
хугацаат үнэт цаас гм.

25. Мөнгөний цогц бүрдэл
M4

26. Монгол дахь мөнгө зээлийн
системын үүсэл хөгжил
• 1206 он Монголын анхны зоосон мөнгө
• 1227 он дэлхийд анх удаа алт мөнгөн
баталгаатай цаасан мөнгө
• 1253 он Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс
• 1260 он Хар хорум:
• Цаасан мөнгө тушаах банк
• Олон замд тэгшитгэх банк

27. Монгол дахь мөнгө зээлийн
системын үүсэл хөгжил
• 1911 он
• 1921 он
• 1924 оны 6-р сарын 2-нд Худалдаа аж
үйлдвэрийн банк
• 1925 оны 2-р сарын 22-нд Мөнгөний
шинэчлэл хийх тогтоол:

28. Мөнгөний шинэчлэл хийх
тогтоол
• Мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргах онц
эрхийг МХАҮБ-д олгох.
• Банкны тэмдэгт цаасан нь мөнгөний нэгж
болох төгрөгөөр 1, 2, 5, 10, 25, 50, 100-тийн
дэвсгэрээр гаргах
• Мөнгөн тэмдэгт бүрэн баталгаатай байвал
зохино.
– 25-аас доошгүй хувь нь үнэт метал
– 75% нь түргэн борлогдох бараа материал

29. БНМАУ-н анхны мөнгөн
тэмдэгт
• 1925 оны 12 дугаар сарын 9:
 1, 2, 5, 10, 25, 50, 100 төгрөгийн дэвсгэрт
 1, 2, 5, 10, 20, 50 зоосон мөнгө
 200100 төгрөгийг гүйлгээнд гаргав
• 1 төгрөг=100 мөнгө= 900 сорьцын 18 цэвэр ЦМ
• 1928 оны 4 дүгээр сарын 15-наас төгрөгийг алтан баталгаанд
оруулсан.

30. БНМАУ-н анхны мөнгөн
тэмдэгт
• 1939 онд төгрөгийн дэвсгэртүүдийн хэмжээг өөрчлөхгүйгээр бүх дэвсгэртэд
Д.Сүхбаатарын хөрөгтэйгээр монгол үсгээр хэвлүүлж, 2-тын дэвсгэртийг 3-
тын дэвсгэртээр сольж гаргасан.
• 1941онд төгрөгийн хэмжээ, өнгө, хээг өөрчлөхгүйгээр зөвхөн бичиг тооны
зарим хэсгийг крилл (шинэ) үсгээр хэвлэж гаргасан.
• 1955онд дэвсгэртүүдийн хэмжээг томсгож зураг хээг өөрчлөн бүх бичиг тоог
крилл үсгээр хэвлэж гаргасан.
• 1966 онд төгрөгийн ханшийг өөрчлөхгүйгээр дэвсгэрт бүрийн хэмжээг
гүйлгээнд хэрэглэхэд тохиромжтой болгон жижигрүүлж, өнгө, зураг урлалыг
цоо шинээр өөрчлөн бүтээж, хэвлэн гаргасан.
• 1993 оны шинэ мөнгөн тэмдэгтийн дэвсгэрт дүрс нь өөр өөр өнгө, хэмжээтэй,
500, 1000, 5000, 10000-тын дэвсгэртэд их эзэн Чингис хааны хөрөг, 10-аас 100-
тын дэвсгэртэд Д.Сүхбаатарын хөрөгтэй, түүхэн болон байгалийн зураг,
төрийн туг, соёмбо, үндэсний хээ угалзаар чимэглэж бүтээсэн.

31. БНМАУ-н анхны мөнгөн
тэмдэгт

32. САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ

33. Санхүүгийн зах зээл
Санхүүгийн зах зээл нь хөрөнгийн
илүүдэлтэй байгаа газар үүссэн мөнгөн
хөрөнгө хуримтлалыг хөрөнгө эх үүсвэрийн
хомсдолтой байгаа газарт хөрөнгө оруулалт
болгон хувиргах нөхцлийг бүрдүүлж
байдаг.

34. Санхүүгийн зах зээл
• Хөрөнгийн зах зээл
• Мөнгөний зах зээл
• Валютын зах зээл
• Уламжлагдсан зах зээл

35. Санхүүгийн зуучлал
Хөрөнгө
илүүдэлтэй
байгаа газар
Хөрөнгө
дутагдалтай
байгаа газар
Хөрөнгөө
өсгөх
Хөрөнгө олж
авах
Хаана
хэнд
Хаанаас
хэнээс
Хувь хүн
Компани
Засгийн газар
Гадаадын салбар
Хувь хүн
Компани
Засгийн газар
Гадаадын салбар

36. Санхүүгийн зуучлал
Компаны
үнэт цаас
Мөнгө
Хөрөнгө
илүүдэлтэй
байгаа газар
Хөрөнгө
дутагдалтай
байгаа газар
Занхүүгийн
зуучлагч
Компаны
үнэт цаас
Мөнгө
Хувь хүн
Компани
Засгийн газар
Гадаадын салбар
Хувь хүн
Компани
Засгийн газар
Гадаадын салбар
Банкууд
Даатгалын компани
Тэтгэврийн сан
Хамтын сан
Санхүүгийн компани

37. Санхүүгийн зуучлал

38. Санхүүгийн зуучлал яагаад
хэрэгтэй вэ?
• Хэмжээний хувьд тохирдоггүй
• Цаг хугацааны хувьд тохирдоггүй
• Хөрөнгийн их багаас хамаардаггүй
• Эрсдэлийг бууруулдаг
• Мэдээллийн хувьд давуу талтай
• Хөрөнгө оруулалтын өгөөж

39. Банкны зуучлалын эрсдэл
Төлбөрийн хугацаанаас гарах эрсдэл
Зээлийн хүүгийн эрсдэл
Үүргээ биелүүлээгүйгээс гарах эрсдэл

40. Банкны зуучлалын эрсдэлийг
багасгах арга зам
Их хэмжээний давуу тал
Актив пассив менежмент
Зээлийн шинжилгээ

41. ТӨЛБӨР ТООЦОО

42. Төлбөр тооцоо
Зах зээлийн нөхцөлд холбоо интернэтийн цогц
сүлжээ нэвтэрч ямарч мэдээлэлийг богино
хугацаанд хаана ч хүргэх чадвартай болсоноор
банкны ажлын шуурхай байдал хангагдсан
ААН, иргэд биедээ их хэмжээний бэлэн мөнгө авч
явах нь осолтой болж тэр мөнгийг орлож чадах өөр
хэнд ч ашиглагдахгүй хэрэгсэл шаардагдсан
Банкны байгууллага аж ахуйн нэгж иргэдэд байнга
гардаг илүүдэл, зардал чирэгдлийг багасгах
шаардлага

43. Зээлийн карт
Зээлийн карт (кредит карт) гэж юу вэ?
– Карт эзэмшигчид бүтээгдэхүүн үйлчилгээг
банк болон санхүүгийн байгууллагуудаас
олгож буй олон дахин ашиглагдах тодорхой
лимиттэй зээллэг хэлбэрээр худалдан авах
боломж олгодог төлбөр тооцооны хэрэгсэл
юм.

44. Зээлийн карт
• Энэ төрлийн зээл нь ердийн зээлээс ялгагдах
шинж чанарууд:
–Хүүгийн хэмжээ өндөр
–Зориулалт өөр
–Өөр хүн буруугаар ашиглах боломжгүй
–Карт эзэмшигчийн зарлагад хяналт тавих
боломж хязгаарлагдмал
–Зээл олгох зардал нэгл удаа гардаг /карт
олгоход/

45. Зээлийн картын үйлчилгээ
• Худалдан авсан бүтээгдэхүүн
үйлчилгээнийхээ үнийг зээлээр төлөх
• Бэлэн мөнгө шаардлагатай үед АТМ
болон банкнаас авах

46. Зээлийн картын боломж давуу
талууд
Карт эзэмшигчийн хувьд
•Зөвшөөрөл авах, дансандаа хөрөнгө байршуулаж төлбөр хийх шаардлагагүй
•Хэрэглээний хүрээ өргөн
•Хүүгүй богино хугацааны зээл
•Аюулгүй байдал
•Худалдан авалтандаа тооцоотой хандах
Карт гаргагч байгууллагын хувьд
•Орлогоо өсгөх нэг арга зам
•Харилцагчдыг өөртөө татх нэг хэлбэр
•Нэр хүндээ дээшлүүлэх, хүмүүст таниулах бар нэг төрлийн сурталчилгаа
Үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагуудын хувьд
•Үйлчилгээний соёл, түргэн шуурхай,үйлчлүүлэгчдэд элдэв чирэгдэлгүй
•Цаг хугацаа, зардал хэмнэж, хөдөлмөр хөнгөвчилдөг
•Карт эзэмшигчдийг өөртөө татах
•Нэр хүнд борлуулалтаа өсгөх замаар орлогоо арвижуулдаг.

47. Кредит картаар хийх төлбөр
тооцооны дараалал

48. Зээлийн картын үүсэл хөгжил
• 1920s(USA):
–Oil company
–Department stories
–Hotel chains
–Automobile rental firms

49. Зээлийн картын үүсэл хөгжил
• In 1950 Diners Club introduced the first Travel
and Entertainment credit card.

50. Зээлийн картын үүсэл хөгжил
• The earliest form of a credit card was "Charg-
It", a system of credit developed by John
Biggins in 1946
• Later in 1951, the “Charg-it” system helped
introduce the first “bank” credit card, which
was circulated by Franklin National Bank in
Long Island, NY.

51. Зээлийн картын үүсэл хөгжил
• 1958-1959:
– Bank of america
– American express company
– Chase Manhatten

52. Зээлийн картын үүсэл хөгжил
• Өнөөдрийн байдлаар:
•VISA
•MASTER CARD
•AMERICAN
EXPRESS
•JCB