2. Сэтгэхүй - бодит ертөнцийн юмс болон үзэгдлийн холбоо
уялдааг тусгах сэтгэцийн танин мэдэхүйн процесс.
“Сэтгэхүй - хүний гадаад ертөнцөд болон мөн өөртөө дээд
зэргээр баримжаалах хэрэглүүр мөн”
И.П.Павлов

3. СЭТГЭХҮЙ
ЯВАГДАХ ОНЦЛОГ СЭТГЭХҮЙН ХӨГЖЛИЙН
ОНЦЛОГ
ДАМ ШИНЖ Харж үйлдэх сэтгэхүй
МЭДЛЭГТ ТУЛГУУРЛАХ
Аливаа зүйл дээр ажиллах
Юмсын шинжийг нэгтгэн дүгнэх
‘‘Идэвхтэй бясал галаар’’
хязгаарлагдахгүй
Бодит шинж
Сэтгэхүйн процессын өөрчлөн
байгуулалтХолбоо уялдааны үгэн хэлбэрийн
тусгал
Чиг зорилготой сэтгэх үйл ажиллагаа
Хүний практик үйл ажиллагаатай
холбоотой Хийсвэр- логикийн сэтгэхүйн чадвар
Сэтгэхүйн өвөрмөц онцлог

4. Сэтгэхүйн процесс дараах онцлогуудаар тодорхойлдог:
1. Сэтгэхүй дам шинжээр тодорхойлогддог. Бодит ертөнцийн юмс
үзэгдлийн хоорондын холбоо уялдааг тодорхойлохдоо шууд
сэрж, хүртэхээс гадна ой тогтоолтонд хадгалагдсан
хуримтлуулагдсан туршлага дээр тулгуурладаг.
2. Хүн сэтгэхдээ байгаль, нийгмийн ерөнхий хуулиудын талаарх
мэдлэгт тулгууралдаг. Сэтгэх процессын явцад хүн гадаад
ертөнцийн нийтлэг холбоо, зүй тогтлолыг тусгах ерөнхий
мэдлэг, туршлагад тулгуурладаг байна

5. 3. Сэтгэхүй нь ‘‘идэвхтэй бясалгалаас ’’ эхлэх боловч түүгээр
хязгаарлагдахгүй. Юмс үзэгдлийн холбоо, хамаарлыг тухайн
үзэгдлийн хувьд бус түүнтэй төстэй үзэгдлүүдтэй
хамааралтайгаар нэгтгэн дүгнэж, хийсвэрлэн сэтгэдэг.
4. Сэтгэхүй бол юмсын хоорондын холбоо уялдааны үгэн
хэлбэрийн тусгал юм. Сэтгэхүй, хэл яриа салшгүй холбоотой.
Иймээс сэтгэхүй хэл ярианд тулгуурласнаар хийсвэрлэх,
нэгтгэн дүгнэх боломжтойн зэрэгцээгээр үг нь өөрийн мөн
чанараар өвөрмөц цочроогч байж бодит ертөнцийн нэгтгэн
дүгнэсэн хэлбэрийн дохио болдог.

6. 5. Хүний сэтгэхүй практик үйл ажиллагаатай салшгүй
холбоотой. Агуулгын хувьд хүний нийгмийн практик туршлагад
тулгуурладаг. Сэтгэхүй бол гадаад ертөнцийн тухай энгийн
бясалгал биш, гадаад ертөнцийг өөрчлөхөд чиглэгдсэн
хөдөлмөрийн болон бусад үйл ажиллагааны явцад үүсэх
зорилтыг тодорхойлох тусгал юм.

7. Анализ
Синтез
Харьцуулах
Хийсвэрлэх
Нэгтгэн дүгнэх
Тодруулах
Ухагдахуун
Бодомж
Оюун дүгнэлт
Адилтгал
Харж үйлдэх
Дүрийн
Хийсвэр
Индукци
Дедукци
Сэтгэхүйн үйлдлүүд
Сэтгэхүйн хэлбэр
Сэтгэхүйн төрөл анги
Сэтгэхүйн арга барил
С
Э
Т
Г
Э
Х
Ү
Й

8. Сэтгэхүйн тодорхой үйлдлүүд байдаг.
Анализ – обектийг бүтцийн бүрэлдүүлэх хэсгүүдэд
сэтгэлгээгээр задлах үйлдэл.
Синтез – тодорхой хэсгээс бүхэлд шилжих сэтгэхүйн анализ-
синтез процесс дахь сэтгэлгээний үйл.
Харьцуулах – юмс, үзэгдэл болон түүний шинжүүдийн төстэй
ба ялгаатай байдлыг тодорхойлоход чиглэсэн сэтгэхүйн үйлдэл.
Хийсвэрлэл – юмс үзэгдлийг тодорхойлох гол, чухал шинжийг
чухал биш шинжүүдээс хийсвэрлэн тодорхойлох сэтгэлгээний
үйлдэл.

9. Дүгнэн цэгцлэх үйлдэл – ерөнхий шинжээр нь юмс, үзэгдлийг
нэгтгэх үйлдэл.
Тодруулах үйлдэл – сэтгэлгээний ерөнхийгөөс тодорхой руу
хөдөлгөөн.
Сэтгэхүйн дараах хэлбэрүүд байдаг.
Ухагдахуун – юмс болон үзэгдлийн ерөнхий ба онцгой шинжийн
хүний ухамсар дахь тусгал.
Бодомж – бодит орчины юмс болон үзэгдлийн хоорондын холбоо
батлагдах эсвэл тусгагдах процесс дахь сэтгэхүйн үндсэн хэлбэр.
Оюун дүгнэлт – нэг болон хэд хэдэн бодомжоос шинэ бодомж
хийх нь юм.
Адилтгал – бусад нөхцлүүдийг үл харгалзан үзэгдлүүдийн төстэй
байдалд тулгуурлан оюун дүгнэлтийг хэлдэг.

10. Сэтгэхүй тодорхой төрөлд хуваагддаг.
Харж үйлдэх сэтгэхүй – үйл ажиллагаанд илрэх сэтгэхүй.
Дүрийн сэтгэхүй – өмнө нь хүртэгдсэн дүр, төсөөлөл дээр
явагдах сэтгэхүй.
Хийсвэр сэтгэхүй – дүрээр биш хийсвэр ухагдахуунд
тулгуурлах сэтгэхүй.
Эцэст нь сэтгэхүйн арга барилуудыг ялган тодорхойлдог.
Индукци – тодорхой баримтаас ерөнхий дүгнэлт хийж оюун
дүгнэлт гаргах сэтгэхүйн арга барил.
Дедукци – индукцийн эсрэг явагдах сэтгэхүйн арга барил.

11. Сэтгэхүйн мэдэрлийн эсийн
тохируулга
Мэдэрлийн
эсийн
код
Сэтгэхүйн
үйлдлийн
тохируулга
Сэтгэцийн үйл
ажиллагааны
тогтолцооны зохион
байгуулалт
СЭТГЭХҮЙ
Асуудлыг шийдвэрлэх
төшин
Асуудлыг
шийдвэрлэх
чадавх
Шийдвэр гаргахын сэтгэц физиологийн механизм

12. Сэтгэхүйн процесс нь физиологийн талаасаа их тархины
гадрын нарийн, нийлмэл анализ- синтез үйл ажиллагаа юм. Их
тархины гадрын бүх л хэсэг сэтгэхүйн процесс явагдахад
оролцдог.
Сэтгэхүйн процесст задлан ялгагчийн тархины төвүүдийн
хооронд үүссэн нарийн, нийлмэл мэдрэлийн түр холбоос чухал
үүрэгтэй.
Их тархины гадрын тодорхой хэсгийн үйл ажиллагаа гадаад
цочроогчдын нөлөөнд идэвхждэг боловч нэгэн зэргийн
цочроогчдийн нөлөөгөөр үүсэх мэдрэлийн түр холбоос гадаад
ертөнцийн юмс, үзэгдлийн бодит холбоо уялдааг тусгадаг.

13. ‘‘Сэтгэхүйг гадаад юмстай холбоотой энгийн нийлэмж,
цаашлаад гинжин холбооноос өөрөөр төсөөлж болохгүй.
Иймээс жижиг ч гэсэн анхдагч нийлэмж бодол санааны үүсгэл
байдаг. ’’
И.П.Павлов
Гадаад цочроогчтой уялдаатай үүсэх холбоос /нийлэмж/ нь
сэтгэхүйн физиологи үндсийг бүрэлдүүлдэг.
Үүний зэрэгцээгээр сэтгэхүй үүргийн хувьд их тархины
гадрын мэдрэлийн эсүүдийн тогтолцоонд сэтгэлгээний
тодорхой үйлдлийг хэрэгжүүлдэг ба өөрийн тодорхойлогдох
онцлог болоод кодтой байдаг.

14. СЭТГЭХҮЙН ТӨРӨЛ
ХЭЛБЭР
ШИЙДВЭРЛЭХ
ЗОРИЛТООС
ЭРГЭЦҮҮЛЭХ
ТӨВШНӨӨС
ШИНЭ БА
ӨВӨРМӨЦ
ТӨВШНӨӨС
Харж үйлдэх
Харж дүрслэх
Хийсвэр логик
Онолын
Практик
Дискурсив
Интуитив
Бүтээлч биш
Бүтээлч

15. Бүтээлч сэтгэхүй – онолын эргэцүүлэл, оюун дүгнэлтэд
тулгуурлан үүсэх сэтгэхүй.
Практик сэтгэхүй – практик зорилтыг шийдвэрлэх бодомж,
оюун дүгнэлтэд үндэслэгдсэн сэтгэхүй.
Дискурсив сэтгэхүй – хүртэхүйн бус эргэцүүллийн логик
сэтгэхүй.
Интуитив – гадаад бодит ертөнцийн юмс, үзэгдлийн шууд
мэдрэмжийн хүртэхүй ба шууд тусгалд тулгуурлан үүсэх
сэтгэхүй.

16. Бүтээлч биш сэтгэхүй – тодорхой эх үүсвэрээс гарагх дүр,
төсөөлөлд тулгуурласан сэтгэхүй.
Бүтээлч сэтгэхүй – бүтээлч зохион бодоход тулгуурласан
сэтгэхүй.
‘‘Би зөн совин, онгодод дуртай. Мэдлэг хязгаарлагдмал байдаг
учир зохион бодох мэдлэгээс чухал бөгөөд зохион бодох нь
орчлонгийн бүх зүйлийг хамарч дэвшлийг өрнүүлэн, хувьсалын
эх үүсвэр болдог. ’’
А.Эйнштейн

17. Хэл яриа
Хэл ярианы онцлог
Уран яруу Нөлөөлөх Ойлгомжтой Агуулгатай
Сургах Сургамжлах
Хүсэх Тушаах Зааварчлах Зөвлөх

18. Хэл ярианы үүрэг
Илэрхийлэх Нөлөөлөх НэрлэхСолилцох
Хэл ярианы төрөл
Аман ДотоодБичгийн
Хандсан Харилцан

19. Хэл яриа гэдэг нь бусад хүмүүстэй харилцах зорилгоор хэлийг
хэрэглэх нь юм.
Хэл нь хэл ярианаас хүмүүсийн харилцааны хэрэглүүр
байдгаар ялгаатай.
Хэл яриа нь дараах онцлогтой:
Хэл яриа тодорхой утга санаа, догдлол, тэмүүлэл илэрхийлэх
агуулгатай байдаг.
Хэл яриа нь үг найруулгын хувьд зөв байж зогсож, өргөлтийг
хэрэглэхэд ойлгомжтой болдог.
Хэл яриа сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй уялдаатайгаар уран яруу
болдог. Хэл яриа хурц, тод, сул, бүдэг байж болно.

20. Хэл яриагаар бусдийн бодол, санаа, зориг, итгэл, зан байдалд
нөлөөлж болно.
Хэл яриа нь хэд хэдэн үүрэгтэй байдаг:
Хэл яриагаар хүн өөрийн бодол санаа, сэтгэлийн догдлолыг
илэрхийлдэг ба нөгөө талаас харилцааны боломжийг тэлдэг.
Бусдыг үйл хөдөлгөөнд хэл ярианы тусламжтайгаар нөлөөлөн
өдөөж болно.
Гадаад орчины юмс, үзэгдлийг нэрээр нь нэрлэж илэрхийлэх
үүрэгтэй.
Үг, хэллэгийн тусламжтайгаар хүмүүс бодол санаагаа
солилцох үүрэгтэй.
Хэл ярианы дараах төрлүүд байдаг.

21. Аман яриа - хүмүүс бусдад дуулдахаар өөр хоорондоо санал
бодлоо солилцон ярилцах нь юм.
Хандсан яриа - нэг хүнээс өөрийн бодол санааг харьцангуй
удаан хугцаанд илэрхийлэх байдал.
Харилцан яриа - хоёроос дээш тооны хүмүүсийн хоорондын
яриа.
Бичгийн хэл яриа - бичгийн дохиогоор явагдах хэл яриа.
Дотоод хэл яриа - харилцааны бус үүрэгтэйгээр зөвхөн тухайн
хүний сэтгэхүйн процесс явагдахад оролцдог.

22. Хэл ярианд оролцох захын тогтолцоо:
-энергийн -генераторийн
- цууриатуулах
Дохионы IIтогтолцоо
Хэл яриа
Хэл ярианы тархины төв
Тархины зүүн тал бөмбөл гийн
хэл ярианы үүрэг
Синтагматик
Парадигматик механизм
Хэл яриаг хүртэх
механизм
Хэл ярианы з/б
механизм

23. хэл яриаг явагдахад оролцох захын тогтолцоонд:
Дуу авиа гаргахад зайлшгүй шаардлагатай амьсгалын
эрхтэний энергийн тогтолцоо, уушиг ба атьсгалын гол булчин
өрц оролцдог.
Генераторын тогтолцоо - төвөнхийн дууны хөвч түүний
хэлбэлзэлд үүсэх дууны долгион;
Цууриатуулах тогтолцоо - нартай, гавлын яс, төвөнх,
цээжний хөндий.

24. Дохионы хоёрдугаар тогтолцоо. И.П.Павловын
тодорхойлсноор, хүнд дохионы хоёр тогтолцоо байдаг: дохионы
нэгдүгээр тогтолцоо бол гадаад болон дотоод орчны цочроолын
бидний мэдрэхүйн эрхтэнд үзүүлэх шууд үйлдэл /амьтанд
энэхүү тогтолцоо хамааралтай/. Харин дохионы хоёрдугаар
тогтолцоо нь үгээс үүсдэг.
Үгүүдийн багахан хэсэг нь л хүнд сэрж, мэдрэх нөлөөг
үзүүлдэг байна. Дохионы хоёрдугаар тогтолцооны үүрэг нь
үгийн дохионд анализ, синтез хийх, нэгтгэн дүгнэхэд оршино.
Хэл ярианы тархины төв. Хүний хэл ярианд анализ,
синтез хийх чадвар нь тархины дараах хэсгүүдтэй холбоотой
болох нь тусгай судалгаагаар тогтоогдсон байна:

25. Тархины зүүн тал бөмбөлөг;
Тархины гадрын чамархайн хойд атрианд байрлах хэлний
сонсголын Верникийн төв;
Тархины гадрын духны гуравдугаар атирааны доод хэсэгт байрлах
Брокийн төв.
Түүнээс гадна хэл яриа нь физиологийн зарим механизмын
оролцоотой явагддаг.
Хэл ярианы синтагматик ба парадигматикийн механизм.
Синтагматик механизм нь хэл ярианы хөдөлгөөний зохион
байгуулалт, их тархины гадрын физиологийн үйлийг зохицуулдаг.
Парадигматик механизм бол зүүн тал бөмбөлгийн
арын хэсгүүд ба хэл ярианы кодны хоорондын холбоо уялдааг
/фонемын, авиа бүтээх, утга зүйн талын г.м./ зохицуулдаг.

26. Хэл яриаг хүртэх механизм. Хэл яриаг хэлний дохиог
хувиргасны дараа л ухааран ойлгох боломжтой. Хэл ярианы
дохио нь хүлээн авсан мэдээллийн тархины кодчилол, авиан
задлалын үндсэн дээр хэрэгждэг.
Үүнээс үзэхэд, мэдрэлийн эс нь дуу авианы төрөл бүрийн
цочроогчид мэдрэмтгий бөгөөд үгийг таних тодорхой загварт
тулгуурладаг байна.

27. Хэл яриан хариултыг зохион байгуулах механизм.
Хэлтэй том хүний тухайд хэлийг хүртэн, ярих нь физиологийн
дотоод кодод тулгуурлан үгийн авианы болон авиа бүтэх, утга
зүйн анализаар хэрэгждэг. Дурдсан бүх л код үйлдэл нь
тархины тодорхой хэсгүүдэд байрладаг.
Хэл яриа нь нөхцөлт рефлексийн нарийн тогтолцоо юм. Дуу
авиа ба түүний бичгэн илэрхийлэл эхэн үедээ тухайн хүний
хувьд ялгалгүй цочроогчийн хэлбэртэй байдаг ба дахин
давтагдан нэгдүгээр дохионы цочроогчтой хослон өгөгдсөн
процессын явцад тухайн юмс ба үзэгдлийн сэрж хүртэх
мэдрэмжийг үүсгэх хэл ярианы нөхцөлт цочроогч болдог.

28. Ингэснээр утгыг илэрхийлж, шууд цочроолын адил
агуулгатай болдог. Хэлний цочроогчийн давталтаар үүссэн
мэдрэлийн түр холбоос батжин хоёрдмол шинжтэй болдог.
Энэ нь нэгдүгээрт, аливаа зүйлийг хүртэх нь түүний нэрийг
сэргээдэг бол нөгөө талаас сонссон, харсан зүйл тухайн
зүйлийн төсөөллийг сэргээдэг