1. МОНГОЛ ОРОН ДАХЬ
ЭРТНИЙ УЛСУУД

2. 1. • Хүннү
2. • Сяньби
3.
• Нирун
5. • Түрэг угсааны хаант улсууд
6. • Хятан гүрэн

3. ХҮННҮ ГҮРЭН

4. хүннү
Хүннү нарын төр
улсаа байгуулсан
цадиг түүх нь
монголын төр ѐсны
хөгжлийн анхны
хөрс суурь нь болж
өгчээ.

5. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
МЭӨ 214 онд Хүннүгийн
цэрэг аймгийн
холбооны Шаньюй
цолтой зонхилогч нь
Түмэн хэмээх
сурвалжит язгууртан
байсан бөгөөд тухайн
үед Юэж болон Дунху
аймгийн холбоод
харьцангуй хүчирхэг
байжээ.

6. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
 Юэж, Дунху аймгууд Түмэн шаньюйгаас
залгамжлах хөвгүүнээ барьцаанд өгөхийг
хүртэл шаардах болжээ.
 Хүннүгийн нийгэмд овгийн байгуулал улам
задарч, сурвалжит язгууртнуудын дунд
цусан төрлийн барилдлага суларч, эцэг
үр, ахан дүүс, эр эм, гэр бүл, өмч
хөрөнгө, эрх мэдлийн харилцаа
хурцдаж, овог аймгийн щрдийн хууль
уламжлал зан заншлын дагуу
шийдвэрлэхэд бэрхтэй болж байлаа.

7. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
 Түмэн шаньюйн их, бага
хатдыг яньчжи гэдэг байсан
ба их натныг их яньчжи,
бага хатныг бага яньчжи
гэнэ.
 Түмэн шаньюй их
хатнаасаа Модун хэмээх
ахмад хөвгүүнтэй байсан
бөгөөд Модун эцгийн орыг
залгамжлах ѐстой байжээ.
 Гэтэл Түмэн өөрийн
хайртай бага хатнаас
төрсөн хөвгүүнийг угсаа
залгамжлуулах бодолтой
байсан бөгөөд Модуныг
Юэж, Дунху аймгуудын
холбоонд барьцаанд
ачуулжээ.

8. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
 Модун ихээхэн ухаалаг , чийрэг эр
байсан тул зай сиймхийг олж, хурдан
хүлэг морь олж унаад нутагтаа эсэн
мэнд зугтан иржээ.
 Түмэн шаньюй арга буюу түүний ухаан
зоригийг үнэлж нэг түмэн морьт цэрэг
өгч захируулжээ.

9. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
Модун өөрийн аймгийн
холбооны
удирдлага, цэргийн
хүчийг гартаа
авч, хүчирхэг Хүннү
улс байгуулах
тэгэхийн тулд нэн
түрүүнд өөрт нь
далдуур дайсагнаад
Хүннү аймгаа олигтой
удирдаж чадахгүй
байсан эцэг шаньюйг
замаасаа
зайлуулахаар
шийджээ.

10. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
 Модун цэргүүддээ хандаж би өөрөө хаашаа
юуг харвана , та нар мөн тэр зүг хандаж
түүнийг харваж байх ѐстой, хэрэв тэгээгүй хүн
гарвал түүний толгойг авна хэмээн
тушааж, ахтуу журам тогтоожээ.
 Нэгэн өдөр ан хийж явахдаа гэнэт өөрийн
хүлэг морийг харважээ. Цэргийн дийлэнх
ихэнхи нь түүний хүлэг морийг харвасан ч
зарим нь харвасангүй. Модун харваагүй
цэргүүдийн толгойг ньв авчээ.
 Хэд хоногийн дараа Модун өөрийн хатандаа
сум зоож орхижээ. Зарим дагалдагчид нь айж
хэлмэгдээд хатны зүг сум тавьсангүйд толгойг
нв авчээ.

11. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
 Дараагийн удаад анд явж байгаад Модун
эцэг шаньюйн хүлэг морийг харваж
орхижээ. Дагалдагчид нь цөм тэрхүү хүлэг
моринд сум зоожээ. Модун өөрийн цэргийг
одоо юунд ч бэлэн үзээд гэнэт эцгийн зүг
сум тавьжээ.
 Цэргүүд нь бас цөм Түмэн шаньюйн зүйг
харважээ.
 Модун өргөө гэртээ буц-аж ирээд шаньюйн
бага хатныг түүний хүүтэй болон
эсэргүүцэн дургүйцсэн сурвалжит
язгууртан нарыг бүгдийг нь цаазаар авчээ.

12. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь:
 Хүннү улс бол Төв-
 Тийнхүү МЭӨ 209 онд Азийн түүхнээ
Модун Хүннүгийн байгуулагдсан
шаньюй хаан болж бүх нүүдэлчдийн анхны төр
24 аймгаа нэгтгэн улс байсан.
захирч Хүннү улсыг  Модуны өргөө ордон
үндэслэн байгуулсан болох нийслэл Луут хот
байна. нь Монгол орны төв
хэсэгт Хангайн
нуруу, Орхоны
хөндийд, хожмын
монгол улсын нийслэл
Хархорумын орчим
байрладаг байжээ.

13. Хүннүгийн байлдан дагуулал:
Дунху аймгийн зонхилогч нь Модун
 Модун шаньюй гарч шаньюйд элч илгээж :
ирэн хүчирхэг Хүннү “өдөрт мянган ли газар давхиж чаддаг
хурдан хүлгээ өгөхийг хүсчээ.”
энхүү хүсэлтйг ѐсоор болгожээ.
улсыг байгуулсан нь Дараагийн удаад “яньжчи
Дунху, Юэж зэрэг хатнуудынхаа нэгийг найр тавь
өгөхийг хүсчээ”. Модун албат
зөвлөхүүд уцаарлан дайтахыг
аймгуудад зөвлөхөд Хүннү улсын хүчин чадал
хараахан жигдрээгүй хэмээн ѐсоор
таалагдсангүй. болгожээ.
Мөн дараа нь “Хүннү нутгийн зүүн
Дунху нар түүнийг өмнөд хязгаарын цөл болсон
үржил шимгүй газраа өгөхийг
янз бүрээр өдөөн хүсчээ”. Модун зөвлөхүүдээс тэрхүү
газрыг Дунхуд өгөхийг зөвлөхөд
Модун ихээр уурлан тэднийг цаазаар
хатгаж эхэлжээ. авч “Газар бол төр улсын үндэс суурь
мөн билээ ” хэмээн Дунху аймагруу
гэнэт довтлон газар нутаг, хүн малыг
нь эрхшээлдээ оруулжээ.

14. Хүннүгийн байлдан дагуулал:
 Модун шаньюй тэр дороо
баруун урагш Юэжчи
аймгийн холбоог бут
цохин доройтуулжээ.
 Модун Монголын умард
хязгаар, Буриад, Тува,
Хакас нутагт оршин
амьдарч байсан Хүньюй,
Динлин, Гэгүнь, Кюэше,
Цайли зэрэг нүүдлийн
малчин , цаатан, анчин
гөрөөчин аймаг , овгуудыг
эзэлж, дэвсгэр нутгаа
Хакас байгал нуур хүртэл
тэлжээ.

15. Хүннүгийн байлдан дагуулал:
 Модун цэргээ хөдөлгөж урьд нь эртний Хятадын
Мын Тань жанжны булаан эзэлсэн Ордос газар
болн тэр хавийн нутгийг чөлөөлөн Нүннү улсдаа
нэгтгэн авчээ.
 Түүнчлэн баруун зүг хөдлөн одоогийн Казакстаны
нутагт оршин амьдарч байсан нүүдэлчин малчин
Үсүн аймгууд болон Дорнод, Өрнөд туркщстаны
36 том, жижиг хотуудыг байлдан эзэлж өөрийн
улсын эрхшээл нөлөөнд оруулжээ.
 МЭӨ III-II зуунд Хүннү улс нь олон улс аймгуудыг
эзлэн захирсан Монгол ба Төв –Азийн
нүүдэлчдийн анхны хүчирхэг том эзэнт гүрэн
болсон байна.

17. Хүннүгийн үеийн албан тушаал
Зүүн баруун этгээдийн Чжүки
Зүүн баруун этгээдийн Лүли
Зүүн баруун этгээдийн их тэргүүлэгч
Зүүн баруун этгээдийн Дүюй
Зүүн баруун этгээдийн Данхү
Гүдү-Хэү

18. Хүннүгийн үеийн албан
тушаал
 Дээрхи сайд, түшмэл, жанжин нарын
зэрэг тушаал нь үе залгамжилдаг
байжээ.
 Тэд тус бүр нэг түмэн айл өрх захирч,
түмэн морьт цэрэг удирдан явдаг
байжээ.
 Хүннүгийн 24 аймаг тус бүр нэг түмт
болж, түмний ноѐн цолтой цэргийн
жанжин толгойлдог байжээ.

20. Хүннү болон Хан улсын
харилцаа
 Эртний хятадын Цинь улсыг үндэслэн
байгуулагч Цинь Шихуаныг нас барснаас
хойш нэг жилийн дараа Хятадын тариачид
зэвсэглэн босч 2 жил гаруй хугацааны
тэмцлээр Цинь улсыг мөхөөжээ.
 Бослогын удирдагчдын нэг болох Лю бан
МЭӨ206 онд Хятадыг дахин нэгтгэж
Чанань нийслэлтэй Баруун Хань улсыг
байгуулсан нь Цинь улсаас илүү хүчирхэг
гүрэн болжээ.

21. Л.Гумилев, И.Урбанаева нар:
 Монгол, Түрэг угсааны янз бүрийн овог
аймгууд нь хэдийгээр тус бүр өөр
хэлтэй болоод байсан ч гэсэн гарал
үүсэл, удам угсааны хувьд ихээхэн
нэгдмэл нийтлэг байдалтай нийтлэг
угсаатан байсан.
 Хүннү гүрэн товойн гарч ирэн Түрэг,
Манж-Тангус угсааны овог аймгуудыг
өөртөө нэгтгэсэн нь зүй ѐсны юм хэмээн
үзжээ.

22. Хүннү болон Хан улсын
харилцаа
 МЭӨ201 онд Модун
шаньюй400 мянган
морьт цэрэгтэйгээр
Хятадын хэлд
цөмрөн орж
Тайюань, Датун
хүртэл газрыг эзлэн
Пинчен хотод Гаоди
цолтой Лю Баныг
бүслэн авчээ.

23. Хүннү болон Хан улсын
харилцаа
 Лю Бан арга мухардан
арга хайж, Хүннүгийн
шаньюйн гол хатанд
элч илгээн хээл хахууль
өгч гарцаагүй байдалд
оруулж тулган
шаардахаар шийджээ.
 Ийнхүү гол яньжчи
шаньюйг ялтган
тодорхой
болзолтойгоор Лю
Баныг суллуулжээ.

24. Хүннү болон Хан улсын
харилцаа
 Модун шаньюй, яньжчи  МЭӨ192 онд Хан улсын
хоѐр үгсэн Хан улстай урт хаан ЛЮ бан нас барж
удаан хугацааны ургийн түүний гол хатан 16 жил төр
холбоот найрамдлын гэрээ хамаарахдаа дээрхи гэрээг
байгуулж, жил бүр алба хүчин төгөлдөр үйлчилж
татвар төлүүлэх болгожээ. байжээ.
 МЭӨ 198 онд Ордны смайд  МЭӨ179 онд Хан улсын хаан
ноѐны охиныг гүнж хэмээн ширээнд Сяо Вэньди хэмээх
Модун шаньюйд ихээхэн эзэн хаан сууж, Хүннү
бэлэг сэлтийн хамтаар ,Хятадын хооронд
хүргүүлж, найрамдал, ургийн найрамдлын харилцааг
гэрээ байгуулжээ. сэргээн баталсан байна.
 Модун шаньюй улсаа ийнхүү
өндөр түвгинд хөгжүүлж
МЭӨ174 онд нас баржээ.

25. ХҮННҮГИЙН АЖ
АХУЙ, НИЙГМИЙН
БАЙГУУЛАЛ

26. Хүннүгийн булш
Манай орны
нутгаас хүннүгийн
жирийн иргэдийн
болон язгууртны
булш 50 орчим
газраас 3000
гаруй олджээ

27. Хүннүгийн дурсгал
Үүнд:
 Архангай аймгийн
Хүнүй гол, Хануйн
гол, Худгийн толгой
 Төв аймгийн ноѐн уул,
 Хэнтий аймгийн
Дуурлиг нарс, Борбулаг,
 Ховд аймгийн Тахилтын
завсар зэрэг томоохон
бүлэг булш бүхий 10
гаруй суурин, хадны сүг
зургуудыг нэрлэж
Ховд аймгийн Үенч сум Ямаан ус
болно.

28. Хүннү нарын аж ахуй
 Хүннүгийн аж ахуй
нийгмийн байгууллын
үндэс нь бэлчээрийн
газар, мал сүрэг байсан.
 Хүннү гүрний доторхи
Хүннү хү амын тоо 1 сая
200 мянга орчим байжээ.
 Ар Монголын нутаг
адуу, хонь, ямаа, үхэр, тэ
мээ зэрэг таван хошуу
мал маллаж нүүдэллэх
амьдрал зонхилж байсан.

29. Хүннү нарын аж ахуй
 Хүннү нарын хүн
амын тоо дээр
дурьдсанаар 1сая
200-аад мянга
байсан хэмээн үзвэл
бүх малын тоо
дундажаар 10 сая
300 мянга орчим
байсан ажээ.

30. Хүннү нарын аж ахуй
 Говийн өмнөх Өвөр
Монгол нутагт таван
хошуу малаас гадна
бас илжиг, луус
байсан байна.

31. Хүннүгийн морьд
 Хүннүгийн шаньюйд өдөрт мянган газар (1 газар
=576 м) явж чаддаг байсан тухай мэдээ нь Хүннү
нар баруун хязгаарын улс орнуудтай Хятадын
баруун Хан улсаас урьдаар харилцаа тогтоон
Ферганаас аль хэдийн “Тэнгэрийн хүлэг” морьд олж
аваад байсныг харуулж байна.
 Грек, скиф, сарматууд хатуу модон эмээл, төмөрлөг
дөрөөгүй байсан байхад Хүннү нар аль хэдийн тийм
эмээл дөрөөтэй болсон байжээ.
 Өндөр иргэншилт Византи хүртэл дөрөөг VI-VII
зууны үед анх Авар-жужануудаас мэдэж авсан
байна.

32. Хүннү нарын аж ахуй
 Хангай нутаг,
Ялангуяа Буриад,
Тувагийн байгаа
газруудад ан гөрөө
хийж, гөрөөчин
амьдрал,цаа буга
үржүүлэх явдал эрт
дээр үеэс
уламжлагдан үлдсэн
байна.

33. Хүннү нарын аж ахуй
Ан гөрөө Гэр ахуй
 Тэд ан гөрөө хийхдээ  МЭӨ8 онд Хятадууд
ганц хоѐроороо ч Хүннүгийн нутгийн нэг хэсэг
газрыг авах гэхэд гэр хийх,
явдаг, олуул явж тэрэг үйлдэх модтой газар
хомроголон агнах явдал хэмээгээд тэдэнд өгөхөөс
мөн байжээ. эрс татгалзсан байна.
 МЭӨ II зууны 60-70аад  Хүннү нарт 4-6 морь
оны үест Хүннүгийн хөллөдөг хурдан гүйдлийн
сайн тэрэг байжээ.
шаньюй 100 мянган
морьт цэрэгтэйгээр их  Морин тэрэгнээс гадна
Хүннү нарт үхэр хөллөдөг
ав хомрого хийж байсан тэрэг, тэмээн тэрэг олон
байна. байжээ.