SlideShare a Scribd company logo
1 of 9
Download to read offline
1. ETIKA ETA MORALA

Sarrera                                                        Honela giza jardueraz hitz egin ahal izateko egi-
    Eten gabe ari gara baloratzen aurrean ditugun          tasmo, proiektu edo ezarritako helburu baten osagaiaz
nahiz lagunen jokaerak nahiz beste pertsonen egint-        izan behar da. Eta hau beti aurreko esperientziaren
zak: “irakaslea injustua da”, “neska hori gaiztoa da”...   gainean. Jokaera mota hauek giza izaera definitzen
“gurasoak engainatzea ez dago ongi, ez da justua...”       dute.
Zenbait jokaerak besteak baino baliotsuagoak ikusten           Honela ekintza etiko, moral eta politikoa giza
ditugu eta jokaerak balioesten ditugunean “ongia” eta      izaeraren osagaiak dira ezinbestez, osagai trazenden-
“gaizkia” izan dira erreferentziak edo balore-neurriak.    talak, ezinbestekoak, lehen esan dugun bezala.
Nozio hauek ezinbestekoak dira giza jokaera ulert-
zeko: “ongia”, “betebeharra”, “gaizkia”, “injustua”,       1.Etika / moral kontzeptu nagusiak
gizajokaeraren osagai trazendentalak dira, gizakiaren          Etika, morala... askotan bi hitz hauek egunoroko
izaeraren ezinbesteko osagaiak baitira.                    bizitzan sinonimotzat hartzen ditugu: “zerbait ez da
    Ongiak, gaizkiak, betebeharrak gure portaera bal-      oso etikoa” edo inmorala. Sinonimoak ote dira? Zer-
dintzatzen eta norabidetzen dute: arau eta normen          tan datza diferentzia? Batzuen aburuz, berriz, morala
bidez. Arau moraleen derrigortzeko balioa sentitu eta      da gure jokaera zuzentzen duen arau eta balioen mul-
ulertu egiten dugu. Arauak, balioak izakiaren izaeran      tsoa (inmorala, printzipio gabeko pertsona da) eta
datzate arrazionalitatea bezala. Giza jokaera arrazio-     etika berriz arau hoiei buruzko hausnarketa filosofi-
nala izanik morala eta etikoa da derrigorrez bestela       koa, ongia eta gaizkiari buruz, hots, filosofia.
ezin da hitzegin gizakiaz zentzu osoan. Gizakiaren         Etimologia
osagai honi neurri etikoa esaten diogu eta giza bizitza
ulergaitza gertatzen da neurri moral hau ezabatuta.           Etika (Ethos) griegotik dator, eta pertsonaren iza-
    Gizakiok, nahiz eta zenbait jarrera eta taldeak in-    kera, nortasuna eta beste ikuspuntutik haren ohiturak
moralak izan, ezin dugu inmoralak izan erabat. Giza-       adierazten du.
kiak ongia bilatzen du eta gizartearen arauak onart-          Morala (mores) latinetik dator eta gizartearen
zeko joera du, nahiz eta zenbait alderdietan arau ba-      hoiturak adierazten du. Latinez ohiturekin faktore
tekin bat ez etorri: gizajokaera arauturik dago, defi-      sozialak nagusiak bihurtzen direla adierazten da.
nizioz. Gizarte guztietan zigorra dago nahiz fisiko edo     A. Etika eta moralaren arteko diferentzia
morala bere arau kodea beterazteko.                        eta gatazkak
    Baina zer da “ongia” eta “gaizkia”? arau moralak
edo etikoak zer dira? nondik hartzen dute arrazoia            Gizakia izaki soziala den egitetik abiatu behar da:
gure portaera behartzeko? zertan oinarritzen dira? zer     pertsona eta gizartea banaezinak dira bestela ez litza-
balio dute? Denontzat? gizarte batzuentzat edo zen-        teke pertsona izango. Gizakia ere ez da gizartearen
bait garaientzat? Trazendentalak izanik aro eta gizarte    pieza bat soilik, indibidualtasuna galduz gero izate
mota guztietan berdintsuak dira? Galdera guzti hauek       indibiduala ere galduko bailuke.
eratzuteko beharrezkoa da Moraltasun ideia eratzea,
aztertzea, sakontzea, eta da Filosofiari dagokion lana,     -Baina gizakia, gizakia den aldetik, gizaki guztien
                                                           berdina da, eta beraz beste gizakiekin harremanak,
Giza jokaera ulertzen                                      eskubide eta betebeharrak berdintasun printzipioaren
    Gizakia ez beste erantzulea da eta gizakiak soilik     araberakoak izan behar dira. Berdintasun ikuspegi hau
bere jokaera kontrolatzeko eta jokaerari zentzu bat        ikuspegi etikoa da: biziraupena, gosea, ongizate fisi-
ezartzeko ahalmena du. Animaliaren jokaerak ez di-         koa nahiz psikikoa dira betebehar etikoen iturri nagu-
tugu esaten inmoralak, giza ekintzak berriz juzkatu,       siak eta honen aldetik denok gara baliokideak.
baloratu eta katalogatu egiten ditugu inmoralak, onak,
etikagabekoak... Erantzunkizunaren perpektibatik           -Baina gizakiak talde partikular batzuk ere osatu egi-
gizarteak sariak eta zigorrak ezartzen ditu arau eta       ten ditu: gure herria, gure sorterria, gure profesio tal-
legeen arabera, eta gizarte euskarritik gure ekintzak      dea, gure ikastetxeko ikasle taldea. Honen aldetik,
esaten ditugu onak ala gaiztoak.                           berriz, ez gara denok berdinak izaten: gizartea oso
    Gizakiak bere burua eratu behar du beste animali       konplexua da, mota askotako taldeek araututa eta tal-
espezieak baino eskala askoz altuagoan. Gizakiak           de bakoitzak bere jokatzeko arauak ditu: ikaslea nai-
bere ekintzak plan baten barruan pentsatu ahal ditu,       zen aldetik ezin dut lagun bat tutorearen aurrean sala-
bizitza osoaren projektuaren barruan ere. Horregatik       tu nahiz eta lagun horrek gelako guztiei kalte egin:
librea dela diogu, baina librea izateko arrazoia, adi-     “nire gelako laguna delako”. Plano honetan denok ez
men abstraktoari, hizkuntzari eskerrak posiblea da.        gara baliokideak: taldekideak eta taldez-kanpokoak
    Gizakiak projektuak egiteagatik, ondorioak au-         bereizten dira garbi, nire taldearekin betebehar be-
rreikusteagatik, desioak kontrolatzeagatik, bere           reziak ditut: taldearen iraupena, taldearen barnelotura-
pentsamoldearen arabera jokatzearengatik bereizten         ri eustea da lege nagusia. Ikuspegi hau morala eta
da animaliaz eta honetan datza libertatea.                 politikari dagokio.
                                                           Etika eta moralaren arteko diferentzia
Etika eta Morala                                                                                                 2

                                                            nire lagun asko oso bidai arriskutsuaren ondoren
    Gizartea ez da gizatalde bat, ezta gizatalderik         Ingalaterrara heltzen dira Frantzia Libreko ejerzi-
haundiena ere, Gizartea gizatalde guztien multzo osoa       toan sartzeko asmoz. Ez dakit zer egin, Ingalaterrera-
da, gizataldeak dira, berez, gizartearen funtzezko “ze-     ino joan eta agian ni ondartza urrun batean hilez
lulak”: Gizartea gizataldeez osaturik dago, beraz: fa-      gero ama, bakarrik eta abandonaturik, hilko litza-
miliak, hiriak, mediku-taldeak, kirol-klubak, ikas-         teke; amaren ondoan ostera gelditzekotan nire lagu-
tetxeak, entpresak, koadrilak... Gizartean bizi gara        nek aberria liberatzeko, nazismoa gainditzeko zama
gizatalde hauek (eta beste asko ere) osatzen ditugun        gainean hartuz, bizitza galdurik ere, ni ere liberatuko
aldetik. Baina osatzen dugun gizatalde bakoitzak            naute, nik ezer egin gabe”, semea den aldetik ama-
papera, jokabide eta arau diferenteak ezartzen dizki-       rekin gelditzeko betebeharra sentitzen du (maila eti-
gu: familian, seme/alabak gurasoenaz betekizun dife-        koa), hiritar frantziarra den aldetik Frantzia liberat-
renteak ditugu, ikastetxean iraskale ala ikasleak bete-     zekoa (mail morala).
behar diferentekin ere, arauak eta arau moralak beti            Oso garbi agertzen dira hemen bi harreman mota:
diferenteak dira osatzen ditugun gizataldeen arabera.       harreman etikoak bai moralak, erabat kontrakoak
Gizatalde diferentetan arauak ez dira baliokideak la-       agertu arren. Ikasleak amarekiko duen betebeharra
gun guztientzat, paperak ere diferenteak direlako:          etikoa da, amaren biziraupena da gakoa, eta ama be-
Zine aretoan ikusle guztiok baliokideak gara, edonork       zala ume bat berdin izango litzateke. Baina hiritarra
gogoa izanez gero alde egin ahal du, baina hegazki-         den aldetik gizartea defendatzeko obligazio morala
nez hegan egiten dugun guztiok ez gara baliokideak:         du. Beste pertsonekin, pertsonak diren aldetik, ditu-
tripulazioa (kapitaina, pilotoak, azafatak) eta bidairiak   gun harremanetatik sortzen dira bestearekiko gure
bereizten dira. Motore batek sua hartuta kapitainak         betebehar eta eskubide etikoak.
soilik erabaki behar du, erantzulea da).
                                                                a)Norma etikoak berdintasun planoan eratzen dira:
    Bainan gizartean, elkarbizitzan guztiok zenbait
                                                            pertsonak aurrez aurre aurkitzerakoan agertzen dira:
gauzetan berdinak gara: denok pertsonak (gorpuzdu-
                                                            nik errepide ertzean aurkitzen dudan zauritua lagunt-
nak) garen aldetik baliokideak gara, arau eta be-
                                                            zeko betebehar etikoa dut, alboko lagunekin batez
tekizun berdinekin. Kasu batean edo bestean kodeak,
                                                            ere. Ikuspuntu honetatik pertsonez -biziduna diren
eskubide eta betebeharren iturri diferenteak dira, pa-
                                                            aldetik- arduratzen dira harreman mota hauek. Izakera
ziente ala medikuak garen aldetik ez dugu betebehar
                                                            etikoak gizaki guztiak hartzen ditu bat banaka, gizaki
berdinik, pertsonak garen aldetik, berriz, denok esku-
                                                            oro eta norbera, hau falta eta gizakiaz ezin da berez
bide eta betebeharrak berdinak ditugu.
                                                            hitzegin. Etikak giza bizitza, gainbizitza du ardura
Etika eta moral                                             nagusia, funtsezkoa: osasuna, gorputzaren beharrak
   • Lehenbiziko kasoan, berdinak garen aldetik             (gosea, mina...)
  etikaren mailan gaude eta etika iturria izango da,            b) Gizartean bizi garen aldetik, medikoak, ikas-
  betebehar eta eskubideen funtzezko iturria, hau           leak, hiritarrak edo poliziak gara, betebehar eta esku-
  da, bizitza, bizidunak, pertsonak izateak harre-          bide diferenteak ditugu. Gizarte konkretu baten ki-
  man etikoak eratuko ditu: Harreman etikoak, bai           deak garen aldetik gure tokiaren arabera eskubideak,
                                                            arau eta obligazio moralak sortzen zaizkigu gure gi-
  betebeharrak nahiz eskubideak, gizaki guztiak
                                                            zartearekiko obligazio eta eskubideak, arau etikoekin
  identifikatzen dituen elementuetatik sortzen dira:         aurkaketan sar daitezkenak: udalzaina naizen aldetik
  bizitza, eta bizitza biologikoari dagokiona: gosea,       udal-arautegia errespetarazi behar dut, baina pertso-
  osasuna, mina, plazerra, heriotza, baina... denok         na naizen aldetik zenbait kaso larrien aurrean (udal
  bizitzeko eskubidea dugula izanen litzateke abia-         kodearen kontrakoa ere) zerbait ezikusi egiteko obli-
  buru etikoa, funtsezkoena... bainan baita sufri-          gazio etikoa sentitu ahal dut eta honela barne gatazka
  mendu psikikoa ere.                                       izanen dut. Garapen morala berriz gizatalde konkre-
   • Bigarren kasoan, hegazkinaren kasoan, desber-          tuetan bizitzetatik sortzen da. Elkarbizi behar gare-
  dintasunak estrukturalak dira. Baina desberdintasu-       nean giza arauen marko barruan, gizatalde beraren
  nak taldeen artekoak dira: pilotoak, bidaiariak, aza-     gainbizitzan parte hartu behar duenean eta euren indi-
  fatak, kapitaina... eta ez pertsonen artekoak. Gizar-     biduoenean.
  tean, pertsonak izatetik aparte funtzio, estatus, talde       Bi egoera hauek bi betebehar eta eskudibeen itu-
  difereteko kideak gara, eta honen arabera loturik         rriak bihurtzen dira. Hala ta guztiz ere askotan zaila
  gaude harreman mota bakoitzari eskubide eta bete-         gertatzen da plano etiko eta morala bereiztea, eta zen-
  behar diferenteak izanik. Harreman hauek sozialak         bait gauzetan oso antzekoak dira. Etika eta moralak
  dira eta harreman hauetan arau moralak jaiotzen           amankomunean gauza asko dute, biak normek (bete-
  dira.                                                     beharrak) arauturiko jokaera direlako.
   1943an, naziek menperatutako Frantzian, Sartre           1. Etika
filosofo famatuari, batxilergoko filosofia irakaslea           Gizakiaren ekintzak normek baldintzatuta daude, bai-
zelarik, ikasle batek ondoko kontsulta egiten dio:          na plan baten arabera garatzen dira.
“Zer egin behar dut? Amak gerratean senarra eta             Etikak norma, eskubide eta betebeharrekin zerikusia
seme nagusia galdu ditu, lur jota dago. Beste aldetik       du, bere funtsezko materia gizabizitza bera da, gor-
Etika eta Morala                                                                                                   3

puzduna den aldetik (giza bizitza “sakratua da” esan       da balio etikoak mundu guztira zabaltzea (mundu
ahal dugu, etikaren ikuspuntutik) eta bere forma da        guztiak janari, osasunerako eskubidea duela adoz jart-
berdintasuna: gizabizitza oro baliokidea da. Bizitzaren    zea ez da zaila).
balio eta denon berdintasuna, materia eta forma gauza      Moralak, ordea, ez du pertsona ukitzen gizartea osat-
beraren banaezineko bi aurpegiak dira.                     zen duten gizataldeen arteko harremanak baizik. Eta
Etika, berdintasunaren planoan mugitzen da (gizaki         hona dugu gure experientzian norma, eskubide eta
ororen baliokidetasuna) baina zertan oinarritzen da        betebeharren beste iturri bat: inguruko presioa sentit-
berdintasun edo baliokidetasun printzipio hau? Ber-        zen dugu gauza bat egiteko edo beste bat ez egiteko,
dintasun hau ez da zerbait abstrakto edo formalean         taldearen presioa, gizartearena...
finkatzen (azken finean pertsona guztiak diferenteak       Zentzu honetan, moralak aldarrikatzen dituen balioak
ere gara), gizaki guztiok gorpuzdunak, bizidunak izate     gizatalde bakoitzaren barruan soilik balio dute (giza-
material eta konkretua da oinarria: bizidun arraziona-     talde bakoitzaren partaideen artean bakarrik, hain zu-
lak izatetik balioespen etikoak sortzen dira.              zen ere) ez dute talde guztientzako baliorik: disziplina
Gorputza eta bizitzaren ardurari dagokion guztia be-       ren balioari ejerzitoan soilik eusten zaio.
sarkatzen du: osasuna, bai fisikoa bai mentala, sufri-     Etikarentzat Berdintasuna oinarrizko printzipioa zen
mendua arintzea, gosea asetzea, ongizatea, bestela         bitartean, moralak berriz diferentzia eta desberdinta-
esanda, bizimodu ona edo zorionari dagokiona, behar        suneko alderdi bat ukitzen du. Moralitateak zuzentzen
primarioen aldetik pertsona guztiekin identifikatzen       duen munduan pertsona guztiak diferenteak gara talde
gara. Goseak hiltzen dagoen herri erdi-analfabetoa-        desberdineko eta askotan aurre egindako partaideak
rentzako premiazko laguntza ez da ikasiliburuak iza-       garelako (medikuak, abokatuak, taxistak, erizainak..).
nen...                                                     Alderdi honetan Berdintasun unibertsala aldarrikatzea
Bizitzaren eskubidea eta nirekin identifikatzen diren      oso zaila gertatzen da.
gizakien kontserbazio eta iraupenaren betebeharra          Moralaren alderdian bi honako egoerak gertatzen dira:
obligazio nagusia da: beraz gorputzaren iraupena eta       A) Talde bat osatzen dugun aldetik moralitatearen
kontserbazioari dagozkion arauak, eskubide eta bete-       helburu nagusia da talde beraren iraupena eta tinkota-
beharrak, geure bizitza eta hurkoenarekin hasita (geu-     suna:
re seme alabak, guraso gaixo edo zaharren zaintzeko        Baina talde barnean ere, partaide guztiak ez dira ber-
obligazioa), harreman etikoak (eskubide eta betekizu-      dinak: batzuek agindu egiten dute eta besteek esana
nak) familia, etxeko ingurunean edo lagunartekoekin        bete behar.
ere ematen dira: eta geroago eta haratago gizaki guz-      B) Jarrera indibidualak talderatu behar dira, askotan
tien bizitza errespetatzea eta gordetzeko arauak dira      jarrera indibidualak ez direlako taldearen izaerarekin
etika iturria.                                             bat etortzen (ejerzitoan, disziplina, adbez.,) eta partai-
Azkenik, falta zaigu azken kontu bat: norma etikoek        de hoiek moldatu behar dira.
nondik hartzen dute beterazteko inadarra? egoera la-       C) Talde partaideak ere beste taldearen kideekiko be-
rrian dagoen laguna edo pertsona laguntzeko obliga-        reiztuak eta askotan aurka jarrita izaten dira.
zio barnesentimendua nabaritzen dugu eta obligazioa        Hala edo nola, talde orok berarentzat probetxu eta
ez betetzekotan gure buruaren mezprezua ere hartzen        irabazia bilatzen du, eta batez ere, esan dugun bezala,
dugu. Gure hurkoekin dugun funtsezko identifikazio         helburu nagusia talde beraren iraupena: eta leia hauek
sentimenduan, sentimendu honetan geure buruaren            justizia izenean eginen dute. Askotan beste taldeent-
identitatearen zentzua ere sustraitzen da, erro etologi-   zako berezko arauak, norma eta leiak ere zabaldu nahi
koa ere izan dezake eta familiako hezkuntzaz oso era-      dituzte, justiziaren izenean. Justizia, ikuspegi honeta-
ginda.                                                     tik, talde bakoitzari dagokiona ematea izango litza-
Giza eskubideak dira orain duela gutxi, globalizazio       teke. Eta honela taldeen arteko harremanak justiziaren
garaian, gizakiok geure buruari eman diogun arau           araberakoa izan beharko litzateke, baina talde bakoit-
etiko orokorra. Nola izan da posible gorputzan eta         zak berezko pentsakera eta ideologia duenez, justizia
bizitzan oinarritzen diren eskubidetatik (hain errealak)   nozio konfliktiboa gertatzen da.
hain idealak diren Giza-eskubidetara igarotzea? Ha-        Hauxe izango litzateke justizia soziala izeneko bertu-
rreman etikoak berdintasun testu inguruetan -harre-        tea, justiziaren aldeko grina eta leia bezala eta hauxe
man hauek baliokideak, familiarrak, lagunartekoak-         izango genuke arau moral nagusia.
unibertsalak izatera bideratuak daude, gure mundua         Taldepartaideak, ideologia edo pentsakera komuna
historikoki zabalduz joan den heinean norma etikoak        partekatzen ditugun aldetik homogeneoak, berdinki-
ere zabaldu egin dira. Ez dago arrazoirik pertsona bat     deak bihurtzen gara, gizarte antolakuntzari buruzko
ere ondasun etikoetatik kanpo uzteko.                      ideal komunak ditugulako. Orduan talde partikular
                                                           batek gizarte osoarentzat berezko helburuak, berezko
2. Morala                                                  ideologia plantea ditzake.
Harreman etikoek (ezkubide/betebeharrak) pertsona          Ideologia honen balioa jarratzaile kopuruaren arabe-
guztiak ukitzen ditu, gorpuzdunak, bizidunak diren         rakoa izanen da eta orduan balio etikoekin bat datozen
aldetik, hau da, bizitzaren premia larrienen aldetik(o-    balio unibertsalak.
sasuna, elikadura...), eta harreman hauek batez ere
inguruko eta hurkoekin aritzen badira ere, oso erreza
Etika eta Morala                                                                                                4

2.Bertute eta balioak                                         Bi plano hauek -etikoa eta morala- hobe bereiz-
                                                          teko egunoroko adibide hau eman daiteke: “kaiuko”
Balioa, bertutea eta arauak                               izeneko hoietariko txalupa batekin, paperik gabeko
    Hiru hitz hauek etikaren testu-inguruan sinoni-       etorkinez gainezka, funtzionarioak zer egin behar du?
moak dira, baina ikuspegi diferenteak adieraziz.          Ilegalak diren aldetik funtzionarioak ezin ditu Esta-
    • Balio hitzak “jokatzeko ideala”, “ereduzkoa”        tuan sartzen utzi, eta sartuz gero ezin dute bertako
  sinonimotzat hartzen da, honela balio etiko edo         hiritarren eskubide berdinak izan: zenbait kasoetan
  ideal etikoa sinonimoak dira erabat, erakartzen gai-    bertako hiritarrek eskubideak galduko lituzke, lehen-
  tuelako jokaera mota bat eredutzat hartzen dugula       tasunak: pisu ofizialak, eskolak, hospital publikoak
  esan nahi du. Jokaera mota hori “baliotsua” ikusten     saturatuak, mundu guztia ezin baita sartu estatu be-
  dugu: pertsona bat salbatzearren bizitza arriskuan      rean, eta kaiukoko etorkin hauekin salbuespena egi-
  jartzea -esate baterako- jokaera goragarria da, hots,   nez gero beste etorkinekin injustua da. Arazo morala
  elkartasuna balio bat da. Balioen artean hierkia bat    izanen litzateke hau baina beste alderditik, etorkinak
  ematen da beti: ideal guztiak ez dira baliokideak,      gizakiak diren aldetik ezin dira itsaso zabalean utzi,
  solidaritaearen ideala dotoretasunarena baina nagu-     hiltzeko arriskuan, honek etika-abiaburu beraren
  sia da.                                                 kontra jotzen duelako.
    • Arauak gure jokaera derrigortze ahalmena duela          Etikan beti pertsona da protagonista. Moralean
  adierazten du, betebeharra ezartzen edo ikusten         berriz gizartearen planoan garatzen da, pertsona bera
  dugulako. Gizarteak berak berezko arauak beteraz-       beti kontutan hartu beharrik ere.
  teko indarra egiten du (legalki ere).                       Etikak indibiduoa, pertsona den aldetik, ukitzen
    • Bertuteak ahalmena edo gaitasunaren balio du,       duten arazoez arduratzen da.
  moralitatean edo etikan, balioak aritzeko gaitasuna     a)Bertute etikoak
  eta ohitura esanahi du, pertsona bertutetsuak joka-
  molde zuzena eta ona du, nortasuna mota bat bi-             Etikako bertuteek, lehenago esan dugun bezala,
  hurtzen da: arduratsua, zintzoa, eskuzabala. Baina      denok gorpuzdun eta bizidunak garen errealitatean
  balio edo arauak aritzeak zera dakar: balio konkretu    oinarritzen dira, beraz, gorputzaren osasuna eta bizit-
  bat aritzeko barne-ahalmena, barne-joera: eskuzabal     zaren kotserbazioarekin zerikusia duen guztia da arau
  jokatzen den pertsona gero eta eskuzabalagoa jo-        eta bertute etikoen iturri eta abiaburua. Gure eta gure
  katzeko joera naturala du, eto pertsona hori eskuza-    inguruko bizitza errespetatzea aginpen eta arau etiko
  bala esanen dugu.                                       nagusia da, bizitzaren biziraupen eta osasunaz ardura
    Errepide akzidenteko zauritu bat laguntzea jokat-     bertuterik etikoena eta hilketa errurik astunena: Osa-
zeko eredu bat da, balio etikoa, eta honela guretzat      suna, ongi izate fisikoa nahiz morala, sufrimendua
arau etiko bilakatuko da derrigortze etikoa sentitzen     arintzea, libertate fisikoa... azken finean etikaren hel-
dugulako. Akzidentea guk eraginda izanik, derrigort-      burua. Bertuteak jarduera, gaitasun eta joera ona eta
ze legala ere da: zauritua derrigorrez lagundu behar      mesedegarriak dira. Gaitasunak diren aldetik gure
dugu, baina kasu honetan ez ginateke etikoki jokatuko     baitan landu egin ahal ditugu.
arau etikoa jarraitzen ez dugulako arau juridikoa bai-        Etikak bizitzaren oinarri funtsezkoena eratzen du,
no, zigor legalaren beldurrez. Obligaziorik gabe eta      inportantena, elkarbizitzarako urria izanik ere.
edozein egoeran laguntzen duen pertsona hori bertu-           Bertute etikoak gure tradizio kristau-erromatarren
tetsua esanen dugu.                                       bertutekin identifikatzen dira gutxi gora behera: indar-
    Bertuteek gure barneko ahalmen edo indarrak           tasuna nagusia izanen litzateke. Hemen San Tomasek
adierazten dituzte, arau etikoak aritzearekin indartzen   emandako etika naturalaren oinarria aipa liteke:
dira: egia beti esanez, gero eta zintzoagoa izanen naiz       1. Sustantzia bizidun ororen joera existitzen ja-
adibidez. Horregatik bertute etiko nagusia indartasu-     rraitzea denez, eta horri kontserbazio sena deitzen
narekin identifikatu egiten da.                            diogu. Gizakiarengan joera horrek gorputza eta osa-
                                                          suna zaintzeko arau etikoak ezartzen ditu.
Balio etiko eta moralak                                       2.Gizakia, biziduna den heinean, ugaltzeko joera
    Bertute etikoa pertsona guztien alde ahalegintzen     naturala du, eta joera horretatik, arrazionalki, egin-
da, ongizate eta zoriontasunaren alde. Kontrako jo-       kizun etikoak datozkio, sexualitateari eta seme-alaba-
kaerak bizioak esan ahal ditugu.                          ren zainketari eta heziketari dagozkion arau etikoak.
    Hiritar edo gizatalde baten jarduera eta jarrerak     Planteamendu honetatik filosofia batzuek bizimodu
justiziara zuzendutak, justizia bertute moraltzat har-    ona edo zoriona gizajarduearen azken xedea ikusi
tuko ditugu.                                              dute.
    Etika eta morala bi iturri diferenteen arabera ego-   Zorion hori lortzeko, ordea, bertutea, koalitate, gaita-
terakoan (logika diferentea “atributibo / distributi-     sun bat beharrezkoa da: indartasun etikoa. Indarta-
boa”) askotan helburu etiko eta moraleen artean ara-      suna gainerako bertuteen sustraia da. Esan dugun be-
zoak sortzen dira. Biok dira konplementarioak alde        zala, indartasuna plano honetan egoerarik larrienak
batetik eta beste aldetik kontrakoak ere izan daitezke    jasateko gaitasuna bezala adieraz daiteke: idei hau
eta praktikan erabaki beharko da. Balio etiko eta mo-     hobe ulererazteko hona dugu adibide ezaguna: zirku-
ralak adoztatzea ez da beti posible.                      lu polar inguruko Siberia muturrean preso zegoen
Etika eta Morala                                                                                                              5

soldadu aleman bat (konzentrazio eremuak hesiarik               Arau moralak gizarte-arazoak konpontzearren
ere ez zuen, beharrezkoa ez zen eta) bost urtez (1947-      asmatuz joan izan dira, baina gizartea aldatu egiten
52) ibili zen “ibiltzen” (Zirkulu polarretik basamor-       da, eta honek arau moralek balio galtzeko joera dute
turaino, iheska...) bere familiarekin berriro elkartzeko    eta berritu behar beste justuagoekin. Askotan ere arau
irrikan (oso pelikula ederra DVDez alokatzeko).             moralak talde hegemonikoak gutxiengoen gainean
Indartsuak soil soilik besteak laguntzeko ahalmena          ezartzen dituzte. Hortaz arauek kadukatzeko joera
du, modu honetan indartasuna, eskuzabaltasun edo            dute.
emankortasuntzat adierazten da, beste pertsonekiko              Justizia orain arau berriak birplanteatzean eta sus-
errukia baino, bestearekiko ongizateaz ardura bezala.       tatzean datza, gizartearen bitartez moralitatea, bada,
Baina aspalditik gizakia klan edo familietan baino          gizarte arau zuzenak betetzea eta arau hobeagoak bi-
esparru zabalagoetan bizi da eta harreman etikoen           lakatzearen arteko tentsioan ematen da. Morala eta
esparru nagusia familia eta hurkoena izanik ere, gaur       politika gizarte mailan ematen direnez harreman zu-
egun zabaldu egin da, globalizatu: Tsunami kasoan           zena dute, politika eta moralaren helburuak desberdi-
munduko elkartasuna nabaria izan zen.                       nak izanik ere moralak politika baldintzatzen du: ezi-
                                                            nezkoa baita justiziari atzea ematen duen politika:
b)Bertute moralak                                           zuzenbidea izanen litzateke bata eta bestea batera da-
    Lagunen artean baino ez banintz mugituko harre-         tozen arloa. Zuzenbideak eskubideak eta betebeharrak
man etiko besterik ez lirateke beharrezkoak izanen,         ezarriz justua izaten ahalegintzen da, nahiz eta eraba-
baina iruñatarrak gara, ikastetxe baten ikasleak ala        tekoa inoiz ez izan. Gizataldeek garatzen dituzten
irakasleak, auzo baten bizilagunak, klub baten kideak,      elkarbizitzarako arauak legeak bihurtzen dira.
estatu baten hiritarrak ala etorkinak, gure hiriarekiko     Balio etiko eta moraleen historiotasuna eta arautasu-
zenbait betebeharrak ditugu, hots, gizarte konplexu         na
batean bizi gara...
    Arau moralek gizartea osatzen duten gizatalde               Balio etiko eta moralak historikoki eratuz joan
ugarien elkarbizitza erregulatzen saiatzen dira, giza       dira, Homo sapiensen garapen historiko prozesuan.
taldeen interesak diferenteak eta askotan kontrakoak        Balio hauen artean funtsezkoagoak eta indartsuagoak
ere direnez gizarte konplexuaren elkarbizitza oso pro-      aurkitzen ditugu: bizitza eskubidea dugu (nahiz eta
blematikoa gertatzen da: talde diferenteen arteko des-      gerrate garaian problematikoa izan).
berdintasunak ezinbestekoak dira (medikuak / heri-          Etika eta morala politikan inskribaturik.
zainak / kamileroak...), honela justizia gizataldeen           Etika eta morala politikatik isolatu ezinak dira.
elkarbizitzeko balio nagusia izanen litzateke: irakas-      Politika estatu konkretu baten tinkotasunari eusteko
lea naizen aldetik azterketa gaizki egin duen ikaslea       iharduera multsoa da. Politikan beti boterea gehiago
suspenditu behar dut, moralaren ikuspuntutik, baina         kontrolatzen duen talde bat dugu.
ikasle horrek oso arazo pertsonal larria duela jakinik         Etika, moral eta politikaren arteko harremanak
“aprobatu” behar ote dut, etikaren ikuspuntutik?            nolabait konplementarioak dira alde batean, bainan
    Arazo moral guztiek justiziarekin zerikusia dute,       oso kontrakoak bestean. Arazoa zera da, nola bateratu
zuzena ala zeharkakoa. Gizarte barruko bizitza arau         indibiduoaren joera etikoak, gizatalde funtzionamen-
batzuek artezturik dago. Arauak betez gero justizia         duaren eskaerak eta Estatuaren interes politikoaren
da, ala alderantziz, ez betetzekotan, injustizia. Baina     defentsa eta Gizateri osoari dagozkion abiaburu etiko-
arau moralek talderako ahalik eta baliogarrienak iza-       moralak.
teko funtzioa dute, beraz taldeak garatzean zaharkitu          Politika eta moralaren arteko harremanak ulert-
ahal dira arauak eta hortaz bidegabeak bilaka dai-          zeko formula garaikidea demokrazia esaten dugu,
tezke. Harreman sozialetan justizia soziala da bilatzen     giza eskubideak beti errespetatu behar dituena.
den balio nagusia, inoiz ez baita erabatekoa.

                                             ARAUAK, NORMAK, LEGEAK
                      Ardatza
 Alderdiak                                 Etika                        Morala                             Politika
                                   Bestekin identifikazioa   Taldearen partaidetza eta identi-   Gizarte politikoaren partaidetza
  Iturria                                                              fikazioa
  Bertutea                      Indartasuna/Emankortasuna     Justizia -Justizia soziala        Eutaxia (Gizartearen oreka)

  Indarra                               Autoestima           Taldean integrazioa/ones-          Legea (zigor legala)
                                                                       pena
  Ideala                             Denon ongizatea               Berdintasuna                         Berdintasuna

  Gauzapena                        Berdintasun Posible      Berdintasun Problematikoa             Berdintasun Inposiblea

  Emaitzak                                Bizitza             Gizataldearen iraupena             Gizartearen Tinkotasuna
Etika eta Morala                                                                                                  6

2. KORRONTE ETIKO-MORALEN SAILKA-                               Aldaera asko izan arren, aldaerak ez dira eraba-
PENA                                                        tekoak: lapurketak, gezurrak, hilketak, abusuak ez
                                                            dira inon onartzen, lagun ahula babestea, zinezkota-
Sarrera                                                     suna... berriz toki guztietan goratu egiten dira.
                                                                Diferentziak, egon badaude, baina ez dira kode-di-
    Etika eta moralitatearen filosofian azaltzen den          ferentziak, kutsu diferentziak baino ez dira.
lehenbiziko arazoa arauen balioarena izan da. Kontu-            Arau balioaren arazoarekin batera, etika eta mora-
tan hartuz gizarte eta aro desberdinetan arau hoien         laren oinarria ere azaltzen da: Zertan oinarritzen diren
aniztasuna eta aldaerak, askok balio etiko-moraleen         arau etikoak? Erantzun filosofiko batzuek erantzuten
baliozkotasun erlatiboa eta subjetiboa aldarrikatu du-      dute:
te: morala eta etika gizarte, aro historikoa edo indibi-
duoaren arabarekoa ere da: gizarte bakoitzak edo            2. Korronte etiko-moraleen sailkapena
pertsona bakoitzak egiten du bere araudia. Moralak          oinarriaren arabera:
balio subjetiboa besterik ez du...
    Begibistakoa da balio moraleen aniztasuna: Ara-         xedeen etikak (etika materialak) eta arauen etikak
bian zenbait arau derrigorrezoak hemen onartu ezinak        (etika formalak)
dira, edo arau hoien aldaerak garapen historikoan           Xedeen etika edo etika materialak
zehar: ezin da kode bakar baten balioa lehiatu.
    Beraz arau etikoen balioa erlatiboa edo subjetiboa          Teoria hauen arabera ahalegintzen garen helbu-
ere da: gizarte aro bakoitzak bere arau etikoak sortzen     ruak eta xedeak justifikatzen dituzte arau moral eta
ditu, diote teoria hauek.                                   etikoak: hau da gure jokaeraen helburua edo asmoa da
    Beste joera batzuek arau etikoen baliotasuna uni-       inportantena. Adibidez, zenbait kasotan gezurra esa-
bertsala aldarrikatu dute bai giza izaeran oinarritzen      tea justifikaturik egon daiteke: gaixotasun larria duen
zelako: gizaki orok duen jatorrizko joeretan edo arra-      pertsonari egia esateak sufrimendu bizi bizia dakarkio
zoiduna den aldetik arrazoian bertan datza.                 alferrik... kasu honetan helburuak araua (egia esan
                                                            behar da) haustea justifikatu egiten du. Helburua arau
1.Korronte etiko-moraleen sailkapena                        gainean dago.
balioaren arabera                                               Xede etika hauek etika materialak ere esaten dira,
                                                            etikaren xedea edo helburua gauzatzen edo identifi-
Teoria positibistak, erlatibistak, subjetibistak...         katzen saiatzen baitira: ongi etikoa zoriona da, zorio-
    Teoria hauen arabera (Greziako sofistak esate ba-        nak arau etikoak justifikatzen ditu. Eta zoriona hori
terako...) balio moraleen iturri eta oinarria gizartearen   nola lortu eta zertan datzan ere saiatuko dira zehazten:
ohiturak dira, beraz ez dute balio unibertsalik: gizar-     bizimodu bertutsuan edo gaizkia eta mina baztert-
teak hainbeste moral diferenteak ematen dira.               zean. Zorionaren etikak edo eudaimonistak, (eudai-
    -Subjetiboa: (Hume) balorapen moralak norberak          mon: zoriona, griegoz) etika klasikoak dira, aintzina-
egiten ditu bere sentimenduen arabera: ez dago kode         ko etikak: Grezian, Erroman, Erdi Aroan... Etika ma-
objetiborik: niri zenbait gauza gaizto iruditzen zait eta   terialek bizimodua eta jokamoldea zehazten saitzen
beste bati berriz ez, baina ezin da balio unibertsala       ziren: helburuak, eta ongi morala zoriotasunarekin
edo denontzakoa adierazi.                                   identifikatzen dute.
    Teoria guzti hauek erakarpen bat dute: bakoitzak        A)Eudaimonismoa aristotelikoa (Aristotele-
alderdi egiazko bat azpimarratzen baitute: morala eta       sen etika)
gizartearen lotura begibistakoa da, edo etika eta sen-
timentuak, beste aldetik, banaezinak dira...                    Aristotelesek ongi morala zorionarekin (eudaimo-
    Baina lotura hestu hauek ez dute etikaren errealita-    nia) zuzen identifikatzen du. Gizakiak zoriontsua iza-
tea agortzen: morala gizarteak baldintzaturik egon          teko ahalabeharrezko joera naturala du. Gizakia bere
arren haratago joaten da: Afganistanen burka ohitura        izaeraren arabera, hots, arrazionalki, jokatuz eta da-
izanik ere eta afganistandar askok eskatu arren etika       gozkion helburuak betez gero justua eta zoriotsua
kontrakoa da pertsonaren libertate eta berdintasunaren      izanen da.
kontrakoa delako.                                               Ongia eta zoriona bertutearekin bat datoz. Bertu-
    Agian emakumeak burkarekin jantzitak ikusteko           teak, alde batetik arituz lortzen diren barne koalita-
ohitura duenarentzat ez da etika kontrakoa (normala         teak dira (laguntasuna, zintzotasuna), pertsona bertu-
ikusten baitu, ez du inolako sentimendurik kontran),        tetsua egiten dutena: pertsona zintzoa, arduratsua,
are gehiago burkak emakumea babeste duela pentsa-           adoretsua eta beste motakoak ere: pianista izatea,
tuko du: honek esan nahi ote du Afganistanen burka          hizkuntzak jakitea bertuteak ere dira arituz lortzen
etikoa dela?                                                diren gaitasunak direlako (“es un virtuoso del violín”
                                                            bibolinjole bikaina dela esaten da), eta pertsona ho-
korronte aprioristak
                                                            rrek ekintza baliotsuak, bertutsuak egiten ditu. Baina
    Beste joera filosofikoek berriz arau etikoen balio        balio edo bertute guztiak baliokideak ez dira: hie-
unibertsala defendatu dute, gizarte eta aro guztietara-     rarkia dago, balioen hierarkia hau etikaren materia da.
koak: emakumeen uztiapena eta indarkeria etika kon-             Aristotelesek bertutearen azterketa famatua eginen
trakoa da, nahiz eta gizarte askotan normala izan.          du. Bertutea gizakiaren ezaugarri batean oinarritzen
Etika eta Morala                                                                                                7

da: gizakia etxe-eraikitzailea etxeak eraikiz bilakatzen   koaren eza ezezik bildur psikologikoez askatzea ere
da. Etxe bat eraikitzeak etxe berri bat dakar, baina       dakar: jainkoarekiko bildurra gainditzea (ez dutelako
zerbait inportanteagoa da: etxea eraikiz eraikitzaileak    bizitzan eragiten), heriotzarekiko bildurra (bizirik
bihurtzen gara eta aritzen garen neurrian gero eta         gaudela bera ez dago, hil ondoren gu ez gara), patua-
eraikitzaile finoagoak izango gara.                         rekiko bildurra ere gainditu behar. Mintasun eta do-
    Zoriona bizi modu bat, zerbait iraunkorra da. Ber-     lumina gutxieneko bizimodua eraman behar da plazer
tuteak eta balio etikoak zorionaren oinarriak dira.        egokiekin.
Bertutea, ongia aritzeak betetasuna eta atsegina dakar.       Gure desioak ere ezin dira oinazearen iturriak bi-
    Oreka                                                  lakatu: behar naturalak asetzeko errezak dira eta do-
    Jokaera txarra izan daiteke bi modoz: motz geldit-     lumin gehienak baztertzeko errezak.
zeagaitk edo soberaz egiteagatik. Balentria ausartia          Honela bizimodu eta plazerren gozatze modera-
(sobera) bildurtiaren (motz) erdian dago. Tarteko ter-     tuan datzala. Azkenik, Epikurok aldarrikatzen duena
minoa, beraz, ez da mediokrea, tartekoa da bikaina:        da egoera lasaia, neurrigabeko plazerren bizimodoa
ez da erreza, eta bikaintasun hori, puntu justu edo        baino.
orekatsu hori (virtus in medio est) ahalegintzearekin
                                                           C) Utilitarismoa
eta ongi aritzearekin soilik lortzen da. Sukaldaritzan
bezala: janari baten “puntu”hori lortzea da zailena.           Moral utilitaristak aldarrikatzen duena zera da:
Bizimodu orekatsuan datza bizimodu bertutetsua.            etikaren helburua ongizatea bai indibiduoarentzat eta
Bertuteen hierarkia                                        bai gizartearentzat lortzean datza. Pentsalari nagusiak
                                                           Jeremias Bentham eta Stuart Mill izan ziren.
    Esan dugun bezala balio edo bertuteen hierarkia            Bentham aburuz, ongia eta gaizkiaren teoria abs-
eraikiko du:                                               traktoak alde batera utzi behar dira. Zoriona baino
    Bertute gorenak, bertute intelektualak dira: adi-      etikan onuragarria edo erabilgarria, ongizatea da ga-
menaren perfekzioak edo gaitasunak (pentsamendua           koa: plazer gehitu (osasuna, ongizatea, kultura, ai-
giza gaitasun inportantena delako).                        sia...) eta mina (gaixotasuna, analfabetismoa, gabezia)
    Jakinduria: ezagutzeak dakarren betetasun eta          gutxitzen duena da. Moral koantitatiboa aldarrikatzen
atsegina. Ezagutza hutsa da. Kontenplazio-bizimodua        du, interesa da arau bakarra, zoriona ematen duelako.
(toeretikoa) bizimodurik altuena izanen da (ezagutzea      Baina Gizakia zoriontsua da baldin eta antzekoekin
aktibitaterik aktiboena baita).                            harmonia eta pakean bizi baita.
    Zuhurtasuna edo “fronesis” bertutea bai praktikoa          Horrexegatik Bentham aburuz arau nagusia da
bai teorikoa, tartekaria da: Zuhurtasunak esaten digu      zoriontasun gehiena ahalik eta gizaki gehienentzat.
nola eta noiz aplikatu printzipio orokorrak: egia go-          Sturt Millek Benthamen teoria jarraitzen du, bai-
gorra da askotan eta zenbait kasoetan ez du penik          nan interes orokorra eta gizarte ongizatea azpimarrat-
merezi esatea. Printzipioak egoera konkretuetan apli-      zen du. Interes partikular eta orokorraren artean ga-
katzeko aukera eta momenturik egokiena hautatzean          tazka azaltzerakoan interes orokorra izan behar da
datza zuhurtasuna. Oso inportantea da bizitza etiko        nagusi.
eta politikorako.
    Bertute etikoak:
    Bertute etikoak adimenak gorputza eta honen joe-       Etika formalak
ra eta grinen gainean duen menpean oinarritzen dira:       Arau etikak edo etikak formalak:
balentria, eskuzabaltasuna, zintzotasuna, laguntasuna,
zinezkotasuna, umiltasuna...                                   Etika hauek ongia zorionean edo xedean baino
                                                           jokatzeko moduan, hots, betebeharrean oinarritzen
                                                           dute etika. Holako etikak arau, lege eta legezko
B) Sistema hedonistak                                      aginpenekin zer ikusia dute. Betebeharrak bereizte du
    Sistema hedonistak ongia eta plazerra identifikat-      jokaera justu ala injustua.
zen dute. Gizakiaren azken helburua zoriontasuna               Etika moderno edo formalak ez du ongia zehazten:
dela aldarrikatzen dute, eta zoriontasuna plazer senti-    bizimodu bat proposatzen, bertuteak zehazten... etika-
korran datza.                                              ren abiapuntua betebehar hutsa da, zoriontasuna kon-
    Teoria hau egungo bizitzarik besterik ez dagoelako     tutan hartu gabe.
supuestotik abiatzen da. Hedonismo hitza hedoné hitz       A) Formalismoa kantianoa (Kanten etika)
griegotarratik dator, plazer sentikorra esan nahi du. Bi
ziren joera hontako pentsalari nagusiak aintzin aroan:        Moral kantianoa betebeharraren morala da.
Cireneko Aristipo eta Epicuro.                                Betebeharra gizakiaren konzientzian azaltzen da
    Aristipok plazerra esanahi zabalean hartzen zuen,      aginpen bat bezala, ezinbestez bete behar dugun lege
beheko plazerrak (plazer sentikorrak) bigarren mailan      bezala. Hau da: betebeharra ezartzen zaigu imperati-
eta plazer nagusi (izpirituaren plazerrak) artean be-      bo kategoriko edo ezinbestekoa bezala.
reiztuz.                                                      Kantek betebeharra betebeharragaitik aldarrikat-
    Epicurok zoriontasuna lasaitasun psikikoarekin         zen du: ez zoriotsuagoak izateko edo zigorra baztert-
(ataraxia) identifikatu egin zuen, baina ataraxiak au-      zeko... Betebeharra baldintzarik gabekoa izan behar
tokontrol edo autarkia izeneko baldintza du, min fisi-      da, hau da, berez bete behar da eta ez beste xedeari
Etika eta Morala                                                                                                 8

begira: Azterketak aprobatzeko ikasiz gero, ez da             Beraz sentimenduz egiten ditugu gure judizio
betebeharra betetzen, ikastea aprobatzeko baldintza-      moralak, inolako printzipio razional eta unibertsalik
ren pean jartzen dudalako. Ikasten dut nire betebeha-     gabe, gure inpresio edo sentimenduz egiten ditugula-
rra delako, ez aprobatzeko ez eta gurasoek agintzen       ko.
dutelako, nire betekizuna delako baizik.
                                                          c)Etika Formal Existenzialista
    Hauxe da imperatibo kategorikoa: ikasi behar
duzu, aprobatu ala ez, besteak agindu ala ez, kasu            Existenzialistek askatasuna pertsonaren osagai
honetan betebeharra da nire jokaeraren motibazioa,        nagusi gisa aldarrikatzen dute. Eskura dugu gure exis-
betebeharra betebeharrarengatik: autonomoa naiz.          tentzia libreak garelako, eta gu izango gara harekin
    Imperatibo kategorikoaren formula da: behar           eginen duguna: geu gara bizitzaren erantzuleak. Nor-
duzuna bete beti, gauza guztiak alde batera utziz.        berak asmatu behar du bere kode morala, bestela ez
   a) Unibertsalitatearen printzipioa: Joka zaitez ha-    ginateke librea izanen: baina erabakitzeko momen-
lako moldez zure jokaera arau unibertsala (denontzat)     tuan guk erabaki duguna besteek ere berdin erabakit-
balio dezan.                                              zeko eskubide berdina dutela onartu behar dugu. Hau
                                                          da, erabakitzeko momentuan potenzialki eredu morala
    b) Pertsonarekiko errespetoaren printzipioa: Joka     bihurtzen gara gizateri osoarentzat. Erabakitzerako
zatez halako moldez beste pertsonak helburuak bezala      unean nik bezala gainerako guztiek berdin erabakit-
trata dezazun eta ez bitartekoa.                          zeko eskubidea dutela aldarrikatzen dut. Gure jokae-
    c) Autonomiaren printzipioa: Geuk legek egin eta      rak sortzen du arau morala. Sartreren adibidean ama-
bete beharho bagenitu bezala jokatu behar dugula          rekin geldituz gero nik bezala egitea bidezkoa dela
esaten digu Kantek: guk izan behar dugu gure bete-        baieztatzen dut eta onartu behar dur besteek nik beza-
beharraren legegileak, ez besteen aginpenak (ikasten      la joka daitezela.
dut nire betebeharra delako ez gurosoek agintzen du-
telako.                                                   3.Materialismo formalista etikoa
                                                              Ikusi dugunez bikoitza da etika eta moralean plan-
b)Emotibismoa enpirista (Humen plantea-                   teatzen den arazoa: alde batetik arau etiko moraleen
mendua)                                                   balioa: arau moralak balio erlatiboa (gizartearen ara-
                                                          berakoa) eta subjetiboa (norberak bere arauak) ala
    Humentzat arrazoia ez da judizio edo moralitatea-     balio unibertsala eta objetiboa?
ren iturria. Guk ez dugu gauzak moralki juzkatzen             Balio erlatiboa aldarrikatuta nola azaldu esate bate-
printzipio arrazional eta unibertsal batzuk aplikatuz:    rako emakume eta gizonen arteko berdintasunaren
hilketa hau gaizki dago hiltzea gaizki dagoelako, adi-    abia-buruaren balio unibertsala? beste aldetik, ostera,
bidez. Ez dago holako kode unibertsalik.                  abiaburu hauek balio unibertsala eta iraunkorra izanik
    Gure eritzi edo judizio moralak sentimendutik edo     ere, garapen historikoa izan dutela ezin dugu ukatu.
sentimenduz egiten ditugu. Eta sentimenduak impre-        Garai eta kultura guztietan ez da onartua izan, oraingoz
sioak dira, beraz, beraien balio ez da unibertsala.       ere ez.
Inpresioak beti erlatiboa eta subjetiboak dira: ni hot-       Oinarriaren aldetik, etika materialak zoriontasu-
zik nago eta zu ez, gela honetan, ez dago egia uni-       nean, jokaeraren xedean ongia oinarritzen zuen hei-
bertsala: “17º azpitik hotza egiten du”. Ez dago inola-   nean arau eta betebeharraren balioa lurrundu egiten
ko kode objetiborik juizio eta arau moralak oinarrit-     da: bizimodu zoriotsua proposatzen arauak, betebeha-
zeko. Ekintza bat ikusterakoan atsegin edo nazkaren       rrak alboratu egiten ditut.
sentimendua dugu, eta sentimendu honen arabera                Etika formalak, berriz, jokatzeko moduan bete-
judizio egiten dugu.                                      beharraren ardura bakarrera murrizten zuen etika:
                                                          baina materiarik gabe, helbururik gabeko ekintzak ez
      Horrela, Humek etika estekikarekin pareka deza-     du zentzurik.
ke:                                                           Materia eta forma, betebeharra eta xedea arti-
    1. “Sobre gustos no hay nada escrito”, judizio es-    fizialki banandu izan dira.
tetikoak beti partikularrak dira, ez daude denotzako          Gizakia arrazionala da, arau etiko eta moralak
balio duten erizpiderik: abesti bat ona da gustatzen      eraikiz joan da historian zehar. Baina arrazoia eta
zaidalako.                                                arrazionalitatea ez dira agertu halako batean gure es-
    2. Estetika arloan ematen ditigun judizioak (peli-    peziaren historian behin betirako: gizakia bezala etika
kula, margo edo abesti bati buruz) sentimendutik edo      eta morala gauzapen edo kristalpen historikoak dira.
jasaten dugun emozioaren araueraz egiten ditugun.         Ezin dugu gizakia abstraktoki aztertu garapen histori-
    Pelikula bat ez zait laketzen ona delako, ona da      ko eta kulturaletik kanpo: haizuloko gizakia eta
laketzen zaidalako baizik.                                Manhatannekoa ez dira berdinak zenbait alderdietan.
    Hilketa bat ez zait desatsegiten hiltzea gaizki da-       Gizakia gizartearen barruan eratzen da, gizartetik
goelako, gaizki dago desatsegiten zaidalako.              kanpo ez baita gizakia (ikusi genuenez ez da gizakia
    Moralitatean Humek egiten duen bira edo buelta        garatzen: adimenik eta hizkuntzarik gabe).
osoa iraultza moral iruditzen zaio.
Etika eta Morala                                                                                                9

    Gizartea ere ez da behinbetirako egitura, eten gabe       Balio moralak elkarbizitzarako ezinbesteko bal-
garatuz joan da barne indarretatik eta konpoko gizar-     dintzen aldetik arrazionalitatearei ezartzen zaizkio:
tekin harreman korapilatsuetatik.                         araurik gabe ez dago gizartean bizitzekorik.
    Arau etiko eta moraleen aniztasuna eta aldaera            Moral guztiak ez dira bat etortzen eta zentzu hone-
historikoak ukaezinak izanik honek dakar esatea esk-      tan elkarrekin lehiatzen dira eta elkarbizitza justua
labutza injustua dela egun baina ez Grezia klasikoa-      ordenatzeko ahalmena duena morala irabazlea izango
ren garaian? Esklabutzaren errefusapena esklabutza        da bere erizpideak unibertsalenak direlako eta za-
baino etikoagoa da dudarik gabe eta horrexegatik de-      baltzeko aukera izanen du sortu den kulturatik harata-
sagertu egin da gizartearen garapenean astoa tresnat-     go.
zat desagertu den bezala.                                     Eta hauxe dugu materialismo eta formalismoa uz-
    Balio etiko asko daude, baina denak berdinak ez       tartzeko bidea: gizarte historiaren igarotzean gizakiak
direla esatekoa da: balio aldakor eta partikularrak       balio etikoak eraikiz joan dira, balio hauek (elkarta-
(kanibalismoa...) balio hauek unibertsalizatu ezinak      suna, laguntasuna, legeen aurrean berdintasuna...)
dira, komunikatu konkretu batentzat besterik ez baitu-    etikaren materia da. Baina balio hauek etikoak izateko
te balio edo egoera konkretu baterako. Beste gizarte      unibertsalak bilakatzeko gaitasuna formala izan behar
edo egoera historikoetan zabalezinak suertatzen dira.     dute, hau da, sortu diren egoera eta gizartetik haratago
Zenbait Ekialdeko despotek (txinatarrek ere) demo-        baliotsuak izatea. Kanibalismoa gizarte askotan pra-
kraziaren indarra kolonialismo mota bat dela diote-       ktikatua izan arren ez du unibertsalizatzeko posibilita-
nean, Mendebaldentzat ez duela baliorik, Ekialdeko        tea, baina bai demokrazia. Eta balore unibertsalen
inposaketa eta abar... tiraniari eutsi eta mantentzeko    hauek historian zabalduz joan dira: berdintasuna, de-
aitzakia dela badakigu.                                   mokrazia...



                                    Teoria Etikoen Sailkapena
                           Baliotasuna      objetiboa          erlatiboa
                   Edukina
                   Materiala
                   (xedeen etika)        Eudaimonismoa  M     Epikureismoa
                                                             ate
                                                           Form riali
                   Formala                                      alis smo
                                                                    ta
                   (betebeharraren etika)     Etika kantianoa       Emotibismoa

More Related Content

What's hot

Aditz trinkoa nor
Aditz trinkoa norAditz trinkoa nor
Aditz trinkoa norido975
 
Makinak eta mekanismoak dbh 2 teknologia
Makinak eta mekanismoak   dbh 2 teknologiaMakinak eta mekanismoak   dbh 2 teknologia
Makinak eta mekanismoak dbh 2 teknologiamikelo77
 
Uraren propietate fisiko-kimikoak
Uraren propietate fisiko-kimikoakUraren propietate fisiko-kimikoak
Uraren propietate fisiko-kimikoakaitorima
 
Deformazioak
DeformazioakDeformazioak
Deformazioaksonri15
 
Nire ingurukoak deskribatzen
Nire ingurukoak deskribatzenNire ingurukoak deskribatzen
Nire ingurukoak deskribatzenidoialariz
 
Euskal herriko ibaiak eta klima 2 gaia
Euskal herriko ibaiak eta klima 2 gaiaEuskal herriko ibaiak eta klima 2 gaia
Euskal herriko ibaiak eta klima 2 gaiaMargaGutierrez
 
3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak
3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak
3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiakMETXE
 
Funtzioak: eremua eta ibiltartea
Funtzioak: eremua eta ibiltarteaFuntzioak: eremua eta ibiltartea
Funtzioak: eremua eta ibiltartealeiregutireto
 
Gizakiaren historia1
Gizakiaren historia1Gizakiaren historia1
Gizakiaren historia1Trumoi
 
Izena eta izen motak
Izena eta izen motakIzena eta izen motak
Izena eta izen motakApuntes300
 
Mineralak
MineralakMineralak
Mineralaksonri15
 
Perpaus elkartuak
Perpaus elkartuakPerpaus elkartuak
Perpaus elkartuakjansotegi
 
6.gaia.moneroen erreinua
6.gaia.moneroen erreinua6.gaia.moneroen erreinua
6.gaia.moneroen erreinuanagoarteaga0
 
Emakume garrantzitsuak
Emakume garrantzitsuakEmakume garrantzitsuak
Emakume garrantzitsuakbeitza
 

What's hot (20)

Aditz trinkoa nor
Aditz trinkoa norAditz trinkoa nor
Aditz trinkoa nor
 
Makinak eta mekanismoak dbh 2 teknologia
Makinak eta mekanismoak   dbh 2 teknologiaMakinak eta mekanismoak   dbh 2 teknologia
Makinak eta mekanismoak dbh 2 teknologia
 
Uraren propietate fisiko-kimikoak
Uraren propietate fisiko-kimikoakUraren propietate fisiko-kimikoak
Uraren propietate fisiko-kimikoak
 
Deformazioak
DeformazioakDeformazioak
Deformazioak
 
Asmakizunak
Asmakizunak Asmakizunak
Asmakizunak
 
Nire ingurukoak deskribatzen
Nire ingurukoak deskribatzenNire ingurukoak deskribatzen
Nire ingurukoak deskribatzen
 
Atzizkiak
AtzizkiakAtzizkiak
Atzizkiak
 
Euskal herriko ibaiak eta klima 2 gaia
Euskal herriko ibaiak eta klima 2 gaiaEuskal herriko ibaiak eta klima 2 gaia
Euskal herriko ibaiak eta klima 2 gaia
 
POLIEDROAK AZALERAK
POLIEDROAK AZALERAKPOLIEDROAK AZALERAK
POLIEDROAK AZALERAK
 
3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak
3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak
3 hiruhilabeteko abesti eta olerkiak
 
Funtzioak: eremua eta ibiltartea
Funtzioak: eremua eta ibiltarteaFuntzioak: eremua eta ibiltartea
Funtzioak: eremua eta ibiltartea
 
Gizakiaren historia1
Gizakiaren historia1Gizakiaren historia1
Gizakiaren historia1
 
Izena eta izen motak
Izena eta izen motakIzena eta izen motak
Izena eta izen motak
 
Izenondoak (hiztegia)
Izenondoak (hiztegia)Izenondoak (hiztegia)
Izenondoak (hiztegia)
 
Mineralak
MineralakMineralak
Mineralak
 
Perpaus elkartuak
Perpaus elkartuakPerpaus elkartuak
Perpaus elkartuak
 
6.gaia.moneroen erreinua
6.gaia.moneroen erreinua6.gaia.moneroen erreinua
6.gaia.moneroen erreinua
 
Txisteak
TxisteakTxisteak
Txisteak
 
Asteko egunak
Asteko egunakAsteko egunak
Asteko egunak
 
Emakume garrantzitsuak
Emakume garrantzitsuakEmakume garrantzitsuak
Emakume garrantzitsuak
 

Viewers also liked

Máster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa Masterra
Máster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa MasterraMáster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa Masterra
Máster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa MasterraClara Osacar Larequi
 
Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...
Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...
Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...Irekia - EJGV
 
Agustin hiponakoa- zoriontasuna
Agustin hiponakoa-  zoriontasunaAgustin hiponakoa-  zoriontasuna
Agustin hiponakoa- zoriontasunairatitalycual4
 
Cuadro comparativo ética, moral, valores y justicia
Cuadro comparativo ética, moral, valores y justiciaCuadro comparativo ética, moral, valores y justicia
Cuadro comparativo ética, moral, valores y justiciaEyini Rodriguez
 
Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014
Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014
Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014Lisbeth Rodriguez
 
Plan de grado 2º ÉTICA Y VALORES
Plan de grado 2º   ÉTICA Y VALORESPlan de grado 2º   ÉTICA Y VALORES
Plan de grado 2º ÉTICA Y VALORESFELIX HERNANDEZ
 
Diapòsitivas existencialismo
Diapòsitivas existencialismoDiapòsitivas existencialismo
Diapòsitivas existencialismoMaira Guerrero
 
3. maila gure elikadura
3. maila  gure elikadura 3. maila  gure elikadura
3. maila gure elikadura idoialariz
 
El existencialismo
El existencialismoEl existencialismo
El existencialismojulymarique
 
Existencialismo
ExistencialismoExistencialismo
Existencialismohanzelzv
 
Taller de etica grado segundo
Taller de etica grado segundoTaller de etica grado segundo
Taller de etica grado segundoMaria Sandoval
 

Viewers also liked (20)

Máster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa Masterra
Máster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa MasterraMáster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa Masterra
Máster en Economía Social y Solidaria / Ekonomia Sozial eta Solidarioa Masterra
 
Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...
Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...
Adierazpen instituzionala: Kultura arteko eta erlijio arteko bizikidetza giza...
 
Expo etika
Expo  etikaExpo  etika
Expo etika
 
Agustin hiponakoa- zoriontasuna
Agustin hiponakoa-  zoriontasunaAgustin hiponakoa-  zoriontasuna
Agustin hiponakoa- zoriontasuna
 
GIZA ESKUBIDEAK
GIZA ESKUBIDEAKGIZA ESKUBIDEAK
GIZA ESKUBIDEAK
 
Expo esther
Expo estherExpo esther
Expo esther
 
Disertazioa egiteko
Disertazioa egitekoDisertazioa egiteko
Disertazioa egiteko
 
El ecumenismo en preguntas
El ecumenismo en preguntasEl ecumenismo en preguntas
El ecumenismo en preguntas
 
Cuadro comparativo ética, moral, valores y justicia
Cuadro comparativo ética, moral, valores y justiciaCuadro comparativo ética, moral, valores y justicia
Cuadro comparativo ética, moral, valores y justicia
 
Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014
Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014
Evaluacion etica y valores 1º y transicion 2014
 
Plan de grado 2º ÉTICA Y VALORES
Plan de grado 2º   ÉTICA Y VALORESPlan de grado 2º   ÉTICA Y VALORES
Plan de grado 2º ÉTICA Y VALORES
 
Diapòsitivas existencialismo
Diapòsitivas existencialismoDiapòsitivas existencialismo
Diapòsitivas existencialismo
 
Elikagaiak
ElikagaiakElikagaiak
Elikagaiak
 
3. maila gure elikadura
3. maila  gure elikadura 3. maila  gure elikadura
3. maila gure elikadura
 
El existencialismo
El existencialismoEl existencialismo
El existencialismo
 
Existencialismo
ExistencialismoExistencialismo
Existencialismo
 
Cuaderno De Valores
Cuaderno De ValoresCuaderno De Valores
Cuaderno De Valores
 
Kant y la Ilustración
Kant y la IlustraciónKant y la Ilustración
Kant y la Ilustración
 
Taller de etica grado segundo
Taller de etica grado segundoTaller de etica grado segundo
Taller de etica grado segundo
 
Manual Para El Facilitador 1º De Primaria
Manual Para El Facilitador 1º De PrimariaManual Para El Facilitador 1º De Primaria
Manual Para El Facilitador 1º De Primaria
 

Similar to etika eta morala

Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!
Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!
Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!amaiafilo
 
Etika: programazio luzea
Etika: programazio luzeaEtika: programazio luzea
Etika: programazio luzeaAndeka
 
Terminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutik
Terminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutikTerminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutik
Terminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutikamaiafilo
 
Bergson. morala eta erlijioaren bi iturriak
Bergson. morala eta erlijioaren bi iturriakBergson. morala eta erlijioaren bi iturriak
Bergson. morala eta erlijioaren bi iturriakhausnartzen
 
5. unitatea nortasuna definitiboa
5. unitatea nortasuna definitiboa5. unitatea nortasuna definitiboa
5. unitatea nortasuna definitiboaetxebazter
 
Bulyling
BulylingBulyling
Bulylingsuaratg
 
Ume emozionalki zaurituak eskolan
Ume emozionalki zaurituak eskolanUme emozionalki zaurituak eskolan
Ume emozionalki zaurituak eskolanJose Aizpurua
 
XXI. mendeko emakume eta gizonak
XXI. mendeko emakume eta gizonakXXI. mendeko emakume eta gizonak
XXI. mendeko emakume eta gizonakamaiafilo
 
Adi-adian hezkuntza-moduloa
Adi-adian hezkuntza-moduloaAdi-adian hezkuntza-moduloa
Adi-adian hezkuntza-moduloaIrekia - EJGV
 
Guia Euskera
Guia EuskeraGuia Euskera
Guia Euskeramarnegro
 
Eskuhartzea Silvia Ganuza
Eskuhartzea Silvia GanuzaEskuhartzea Silvia Ganuza
Eskuhartzea Silvia GanuzaGanuzasil
 
Aurkezpena balioak
Aurkezpena balioak Aurkezpena balioak
Aurkezpena balioak trutxete
 

Similar to etika eta morala (20)

Guía de coeducación euskera
Guía de coeducación euskeraGuía de coeducación euskera
Guía de coeducación euskera
 
Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!
Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!
Emakume eta gizonak, bai, baina XXI. mendekoak!!
 
Etika: programazio luzea
Etika: programazio luzeaEtika: programazio luzea
Etika: programazio luzea
 
Terminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutik
Terminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutikTerminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutik
Terminoen glosarioa: Beldur Barik programaren eskutik
 
Hezkuntza
HezkuntzaHezkuntza
Hezkuntza
 
Zuzendu programa
Zuzendu programaZuzendu programa
Zuzendu programa
 
Bergson. morala eta erlijioaren bi iturriak
Bergson. morala eta erlijioaren bi iturriakBergson. morala eta erlijioaren bi iturriak
Bergson. morala eta erlijioaren bi iturriak
 
5. unitatea nortasuna definitiboa
5. unitatea nortasuna definitiboa5. unitatea nortasuna definitiboa
5. unitatea nortasuna definitiboa
 
Bulyling
BulylingBulyling
Bulyling
 
Ed10 Euskadi Herritartasuna Dbh2
Ed10 Euskadi Herritartasuna Dbh2Ed10 Euskadi Herritartasuna Dbh2
Ed10 Euskadi Herritartasuna Dbh2
 
Ume emozionalki zaurituak eskolan
Ume emozionalki zaurituak eskolanUme emozionalki zaurituak eskolan
Ume emozionalki zaurituak eskolan
 
Ibilbide guztiak
Ibilbide guztiakIbilbide guztiak
Ibilbide guztiak
 
XXI. mendeko emakume eta gizonak
XXI. mendeko emakume eta gizonakXXI. mendeko emakume eta gizonak
XXI. mendeko emakume eta gizonak
 
Adi-adian hezkuntza-moduloa
Adi-adian hezkuntza-moduloaAdi-adian hezkuntza-moduloa
Adi-adian hezkuntza-moduloa
 
Memoria partekatu baterantz lasarte
Memoria partekatu baterantz lasarteMemoria partekatu baterantz lasarte
Memoria partekatu baterantz lasarte
 
Altruismoaaa
AltruismoaaaAltruismoaaa
Altruismoaaa
 
Altruismoaaaa
AltruismoaaaaAltruismoaaaa
Altruismoaaaa
 
Guia Euskera
Guia EuskeraGuia Euskera
Guia Euskera
 
Eskuhartzea Silvia Ganuza
Eskuhartzea Silvia GanuzaEskuhartzea Silvia Ganuza
Eskuhartzea Silvia Ganuza
 
Aurkezpena balioak
Aurkezpena balioak Aurkezpena balioak
Aurkezpena balioak
 

etika eta morala

  • 1. 1. ETIKA ETA MORALA Sarrera Honela giza jardueraz hitz egin ahal izateko egi- Eten gabe ari gara baloratzen aurrean ditugun tasmo, proiektu edo ezarritako helburu baten osagaiaz nahiz lagunen jokaerak nahiz beste pertsonen egint- izan behar da. Eta hau beti aurreko esperientziaren zak: “irakaslea injustua da”, “neska hori gaiztoa da”... gainean. Jokaera mota hauek giza izaera definitzen “gurasoak engainatzea ez dago ongi, ez da justua...” dute. Zenbait jokaerak besteak baino baliotsuagoak ikusten Honela ekintza etiko, moral eta politikoa giza ditugu eta jokaerak balioesten ditugunean “ongia” eta izaeraren osagaiak dira ezinbestez, osagai trazenden- “gaizkia” izan dira erreferentziak edo balore-neurriak. talak, ezinbestekoak, lehen esan dugun bezala. Nozio hauek ezinbestekoak dira giza jokaera ulert- zeko: “ongia”, “betebeharra”, “gaizkia”, “injustua”, 1.Etika / moral kontzeptu nagusiak gizajokaeraren osagai trazendentalak dira, gizakiaren Etika, morala... askotan bi hitz hauek egunoroko izaeraren ezinbesteko osagaiak baitira. bizitzan sinonimotzat hartzen ditugu: “zerbait ez da Ongiak, gaizkiak, betebeharrak gure portaera bal- oso etikoa” edo inmorala. Sinonimoak ote dira? Zer- dintzatzen eta norabidetzen dute: arau eta normen tan datza diferentzia? Batzuen aburuz, berriz, morala bidez. Arau moraleen derrigortzeko balioa sentitu eta da gure jokaera zuzentzen duen arau eta balioen mul- ulertu egiten dugu. Arauak, balioak izakiaren izaeran tsoa (inmorala, printzipio gabeko pertsona da) eta datzate arrazionalitatea bezala. Giza jokaera arrazio- etika berriz arau hoiei buruzko hausnarketa filosofi- nala izanik morala eta etikoa da derrigorrez bestela koa, ongia eta gaizkiari buruz, hots, filosofia. ezin da hitzegin gizakiaz zentzu osoan. Gizakiaren Etimologia osagai honi neurri etikoa esaten diogu eta giza bizitza ulergaitza gertatzen da neurri moral hau ezabatuta. Etika (Ethos) griegotik dator, eta pertsonaren iza- Gizakiok, nahiz eta zenbait jarrera eta taldeak in- kera, nortasuna eta beste ikuspuntutik haren ohiturak moralak izan, ezin dugu inmoralak izan erabat. Giza- adierazten du. kiak ongia bilatzen du eta gizartearen arauak onart- Morala (mores) latinetik dator eta gizartearen zeko joera du, nahiz eta zenbait alderdietan arau ba- hoiturak adierazten du. Latinez ohiturekin faktore tekin bat ez etorri: gizajokaera arauturik dago, defi- sozialak nagusiak bihurtzen direla adierazten da. nizioz. Gizarte guztietan zigorra dago nahiz fisiko edo A. Etika eta moralaren arteko diferentzia morala bere arau kodea beterazteko. eta gatazkak Baina zer da “ongia” eta “gaizkia”? arau moralak edo etikoak zer dira? nondik hartzen dute arrazoia Gizakia izaki soziala den egitetik abiatu behar da: gure portaera behartzeko? zertan oinarritzen dira? zer pertsona eta gizartea banaezinak dira bestela ez litza- balio dute? Denontzat? gizarte batzuentzat edo zen- teke pertsona izango. Gizakia ere ez da gizartearen bait garaientzat? Trazendentalak izanik aro eta gizarte pieza bat soilik, indibidualtasuna galduz gero izate mota guztietan berdintsuak dira? Galdera guzti hauek indibiduala ere galduko bailuke. eratzuteko beharrezkoa da Moraltasun ideia eratzea, aztertzea, sakontzea, eta da Filosofiari dagokion lana, -Baina gizakia, gizakia den aldetik, gizaki guztien berdina da, eta beraz beste gizakiekin harremanak, Giza jokaera ulertzen eskubide eta betebeharrak berdintasun printzipioaren Gizakia ez beste erantzulea da eta gizakiak soilik araberakoak izan behar dira. Berdintasun ikuspegi hau bere jokaera kontrolatzeko eta jokaerari zentzu bat ikuspegi etikoa da: biziraupena, gosea, ongizate fisi- ezartzeko ahalmena du. Animaliaren jokaerak ez di- koa nahiz psikikoa dira betebehar etikoen iturri nagu- tugu esaten inmoralak, giza ekintzak berriz juzkatu, siak eta honen aldetik denok gara baliokideak. baloratu eta katalogatu egiten ditugu inmoralak, onak, etikagabekoak... Erantzunkizunaren perpektibatik -Baina gizakiak talde partikular batzuk ere osatu egi- gizarteak sariak eta zigorrak ezartzen ditu arau eta ten ditu: gure herria, gure sorterria, gure profesio tal- legeen arabera, eta gizarte euskarritik gure ekintzak dea, gure ikastetxeko ikasle taldea. Honen aldetik, esaten ditugu onak ala gaiztoak. berriz, ez gara denok berdinak izaten: gizartea oso Gizakiak bere burua eratu behar du beste animali konplexua da, mota askotako taldeek araututa eta tal- espezieak baino eskala askoz altuagoan. Gizakiak de bakoitzak bere jokatzeko arauak ditu: ikaslea nai- bere ekintzak plan baten barruan pentsatu ahal ditu, zen aldetik ezin dut lagun bat tutorearen aurrean sala- bizitza osoaren projektuaren barruan ere. Horregatik tu nahiz eta lagun horrek gelako guztiei kalte egin: librea dela diogu, baina librea izateko arrazoia, adi- “nire gelako laguna delako”. Plano honetan denok ez men abstraktoari, hizkuntzari eskerrak posiblea da. gara baliokideak: taldekideak eta taldez-kanpokoak Gizakiak projektuak egiteagatik, ondorioak au- bereizten dira garbi, nire taldearekin betebehar be- rreikusteagatik, desioak kontrolatzeagatik, bere reziak ditut: taldearen iraupena, taldearen barnelotura- pentsamoldearen arabera jokatzearengatik bereizten ri eustea da lege nagusia. Ikuspegi hau morala eta da animaliaz eta honetan datza libertatea. politikari dagokio. Etika eta moralaren arteko diferentzia
  • 2. Etika eta Morala 2 nire lagun asko oso bidai arriskutsuaren ondoren Gizartea ez da gizatalde bat, ezta gizatalderik Ingalaterrara heltzen dira Frantzia Libreko ejerzi- haundiena ere, Gizartea gizatalde guztien multzo osoa toan sartzeko asmoz. Ez dakit zer egin, Ingalaterrera- da, gizataldeak dira, berez, gizartearen funtzezko “ze- ino joan eta agian ni ondartza urrun batean hilez lulak”: Gizartea gizataldeez osaturik dago, beraz: fa- gero ama, bakarrik eta abandonaturik, hilko litza- miliak, hiriak, mediku-taldeak, kirol-klubak, ikas- teke; amaren ondoan ostera gelditzekotan nire lagu- tetxeak, entpresak, koadrilak... Gizartean bizi gara nek aberria liberatzeko, nazismoa gainditzeko zama gizatalde hauek (eta beste asko ere) osatzen ditugun gainean hartuz, bizitza galdurik ere, ni ere liberatuko aldetik. Baina osatzen dugun gizatalde bakoitzak naute, nik ezer egin gabe”, semea den aldetik ama- papera, jokabide eta arau diferenteak ezartzen dizki- rekin gelditzeko betebeharra sentitzen du (maila eti- gu: familian, seme/alabak gurasoenaz betekizun dife- koa), hiritar frantziarra den aldetik Frantzia liberat- renteak ditugu, ikastetxean iraskale ala ikasleak bete- zekoa (mail morala). behar diferentekin ere, arauak eta arau moralak beti Oso garbi agertzen dira hemen bi harreman mota: diferenteak dira osatzen ditugun gizataldeen arabera. harreman etikoak bai moralak, erabat kontrakoak Gizatalde diferentetan arauak ez dira baliokideak la- agertu arren. Ikasleak amarekiko duen betebeharra gun guztientzat, paperak ere diferenteak direlako: etikoa da, amaren biziraupena da gakoa, eta ama be- Zine aretoan ikusle guztiok baliokideak gara, edonork zala ume bat berdin izango litzateke. Baina hiritarra gogoa izanez gero alde egin ahal du, baina hegazki- den aldetik gizartea defendatzeko obligazio morala nez hegan egiten dugun guztiok ez gara baliokideak: du. Beste pertsonekin, pertsonak diren aldetik, ditu- tripulazioa (kapitaina, pilotoak, azafatak) eta bidairiak gun harremanetatik sortzen dira bestearekiko gure bereizten dira. Motore batek sua hartuta kapitainak betebehar eta eskubide etikoak. soilik erabaki behar du, erantzulea da). a)Norma etikoak berdintasun planoan eratzen dira: Bainan gizartean, elkarbizitzan guztiok zenbait pertsonak aurrez aurre aurkitzerakoan agertzen dira: gauzetan berdinak gara: denok pertsonak (gorpuzdu- nik errepide ertzean aurkitzen dudan zauritua lagunt- nak) garen aldetik baliokideak gara, arau eta be- zeko betebehar etikoa dut, alboko lagunekin batez tekizun berdinekin. Kasu batean edo bestean kodeak, ere. Ikuspuntu honetatik pertsonez -biziduna diren eskubide eta betebeharren iturri diferenteak dira, pa- aldetik- arduratzen dira harreman mota hauek. Izakera ziente ala medikuak garen aldetik ez dugu betebehar etikoak gizaki guztiak hartzen ditu bat banaka, gizaki berdinik, pertsonak garen aldetik, berriz, denok esku- oro eta norbera, hau falta eta gizakiaz ezin da berez bide eta betebeharrak berdinak ditugu. hitzegin. Etikak giza bizitza, gainbizitza du ardura Etika eta moral nagusia, funtsezkoa: osasuna, gorputzaren beharrak • Lehenbiziko kasoan, berdinak garen aldetik (gosea, mina...) etikaren mailan gaude eta etika iturria izango da, b) Gizartean bizi garen aldetik, medikoak, ikas- betebehar eta eskubideen funtzezko iturria, hau leak, hiritarrak edo poliziak gara, betebehar eta esku- da, bizitza, bizidunak, pertsonak izateak harre- bide diferenteak ditugu. Gizarte konkretu baten ki- man etikoak eratuko ditu: Harreman etikoak, bai deak garen aldetik gure tokiaren arabera eskubideak, arau eta obligazio moralak sortzen zaizkigu gure gi- betebeharrak nahiz eskubideak, gizaki guztiak zartearekiko obligazio eta eskubideak, arau etikoekin identifikatzen dituen elementuetatik sortzen dira: aurkaketan sar daitezkenak: udalzaina naizen aldetik bizitza, eta bizitza biologikoari dagokiona: gosea, udal-arautegia errespetarazi behar dut, baina pertso- osasuna, mina, plazerra, heriotza, baina... denok na naizen aldetik zenbait kaso larrien aurrean (udal bizitzeko eskubidea dugula izanen litzateke abia- kodearen kontrakoa ere) zerbait ezikusi egiteko obli- buru etikoa, funtsezkoena... bainan baita sufri- gazio etikoa sentitu ahal dut eta honela barne gatazka mendu psikikoa ere. izanen dut. Garapen morala berriz gizatalde konkre- • Bigarren kasoan, hegazkinaren kasoan, desber- tuetan bizitzetatik sortzen da. Elkarbizi behar gare- dintasunak estrukturalak dira. Baina desberdintasu- nean giza arauen marko barruan, gizatalde beraren nak taldeen artekoak dira: pilotoak, bidaiariak, aza- gainbizitzan parte hartu behar duenean eta euren indi- fatak, kapitaina... eta ez pertsonen artekoak. Gizar- biduoenean. tean, pertsonak izatetik aparte funtzio, estatus, talde Bi egoera hauek bi betebehar eta eskudibeen itu- difereteko kideak gara, eta honen arabera loturik rriak bihurtzen dira. Hala ta guztiz ere askotan zaila gaude harreman mota bakoitzari eskubide eta bete- gertatzen da plano etiko eta morala bereiztea, eta zen- behar diferenteak izanik. Harreman hauek sozialak bait gauzetan oso antzekoak dira. Etika eta moralak dira eta harreman hauetan arau moralak jaiotzen amankomunean gauza asko dute, biak normek (bete- dira. beharrak) arauturiko jokaera direlako. 1943an, naziek menperatutako Frantzian, Sartre 1. Etika filosofo famatuari, batxilergoko filosofia irakaslea Gizakiaren ekintzak normek baldintzatuta daude, bai- zelarik, ikasle batek ondoko kontsulta egiten dio: na plan baten arabera garatzen dira. “Zer egin behar dut? Amak gerratean senarra eta Etikak norma, eskubide eta betebeharrekin zerikusia seme nagusia galdu ditu, lur jota dago. Beste aldetik du, bere funtsezko materia gizabizitza bera da, gor-
  • 3. Etika eta Morala 3 puzduna den aldetik (giza bizitza “sakratua da” esan da balio etikoak mundu guztira zabaltzea (mundu ahal dugu, etikaren ikuspuntutik) eta bere forma da guztiak janari, osasunerako eskubidea duela adoz jart- berdintasuna: gizabizitza oro baliokidea da. Bizitzaren zea ez da zaila). balio eta denon berdintasuna, materia eta forma gauza Moralak, ordea, ez du pertsona ukitzen gizartea osat- beraren banaezineko bi aurpegiak dira. zen duten gizataldeen arteko harremanak baizik. Eta Etika, berdintasunaren planoan mugitzen da (gizaki hona dugu gure experientzian norma, eskubide eta ororen baliokidetasuna) baina zertan oinarritzen da betebeharren beste iturri bat: inguruko presioa sentit- berdintasun edo baliokidetasun printzipio hau? Ber- zen dugu gauza bat egiteko edo beste bat ez egiteko, dintasun hau ez da zerbait abstrakto edo formalean taldearen presioa, gizartearena... finkatzen (azken finean pertsona guztiak diferenteak Zentzu honetan, moralak aldarrikatzen dituen balioak ere gara), gizaki guztiok gorpuzdunak, bizidunak izate gizatalde bakoitzaren barruan soilik balio dute (giza- material eta konkretua da oinarria: bizidun arraziona- talde bakoitzaren partaideen artean bakarrik, hain zu- lak izatetik balioespen etikoak sortzen dira. zen ere) ez dute talde guztientzako baliorik: disziplina Gorputza eta bizitzaren ardurari dagokion guztia be- ren balioari ejerzitoan soilik eusten zaio. sarkatzen du: osasuna, bai fisikoa bai mentala, sufri- Etikarentzat Berdintasuna oinarrizko printzipioa zen mendua arintzea, gosea asetzea, ongizatea, bestela bitartean, moralak berriz diferentzia eta desberdinta- esanda, bizimodu ona edo zorionari dagokiona, behar suneko alderdi bat ukitzen du. Moralitateak zuzentzen primarioen aldetik pertsona guztiekin identifikatzen duen munduan pertsona guztiak diferenteak gara talde gara. Goseak hiltzen dagoen herri erdi-analfabetoa- desberdineko eta askotan aurre egindako partaideak rentzako premiazko laguntza ez da ikasiliburuak iza- garelako (medikuak, abokatuak, taxistak, erizainak..). nen... Alderdi honetan Berdintasun unibertsala aldarrikatzea Bizitzaren eskubidea eta nirekin identifikatzen diren oso zaila gertatzen da. gizakien kontserbazio eta iraupenaren betebeharra Moralaren alderdian bi honako egoerak gertatzen dira: obligazio nagusia da: beraz gorputzaren iraupena eta A) Talde bat osatzen dugun aldetik moralitatearen kontserbazioari dagozkion arauak, eskubide eta bete- helburu nagusia da talde beraren iraupena eta tinkota- beharrak, geure bizitza eta hurkoenarekin hasita (geu- suna: re seme alabak, guraso gaixo edo zaharren zaintzeko Baina talde barnean ere, partaide guztiak ez dira ber- obligazioa), harreman etikoak (eskubide eta betekizu- dinak: batzuek agindu egiten dute eta besteek esana nak) familia, etxeko ingurunean edo lagunartekoekin bete behar. ere ematen dira: eta geroago eta haratago gizaki guz- B) Jarrera indibidualak talderatu behar dira, askotan tien bizitza errespetatzea eta gordetzeko arauak dira jarrera indibidualak ez direlako taldearen izaerarekin etika iturria. bat etortzen (ejerzitoan, disziplina, adbez.,) eta partai- Azkenik, falta zaigu azken kontu bat: norma etikoek de hoiek moldatu behar dira. nondik hartzen dute beterazteko inadarra? egoera la- C) Talde partaideak ere beste taldearen kideekiko be- rrian dagoen laguna edo pertsona laguntzeko obliga- reiztuak eta askotan aurka jarrita izaten dira. zio barnesentimendua nabaritzen dugu eta obligazioa Hala edo nola, talde orok berarentzat probetxu eta ez betetzekotan gure buruaren mezprezua ere hartzen irabazia bilatzen du, eta batez ere, esan dugun bezala, dugu. Gure hurkoekin dugun funtsezko identifikazio helburu nagusia talde beraren iraupena: eta leia hauek sentimenduan, sentimendu honetan geure buruaren justizia izenean eginen dute. Askotan beste taldeent- identitatearen zentzua ere sustraitzen da, erro etologi- zako berezko arauak, norma eta leiak ere zabaldu nahi koa ere izan dezake eta familiako hezkuntzaz oso era- dituzte, justiziaren izenean. Justizia, ikuspegi honeta- ginda. tik, talde bakoitzari dagokiona ematea izango litza- Giza eskubideak dira orain duela gutxi, globalizazio teke. Eta honela taldeen arteko harremanak justiziaren garaian, gizakiok geure buruari eman diogun arau araberakoa izan beharko litzateke, baina talde bakoit- etiko orokorra. Nola izan da posible gorputzan eta zak berezko pentsakera eta ideologia duenez, justizia bizitzan oinarritzen diren eskubidetatik (hain errealak) nozio konfliktiboa gertatzen da. hain idealak diren Giza-eskubidetara igarotzea? Ha- Hauxe izango litzateke justizia soziala izeneko bertu- rreman etikoak berdintasun testu inguruetan -harre- tea, justiziaren aldeko grina eta leia bezala eta hauxe man hauek baliokideak, familiarrak, lagunartekoak- izango genuke arau moral nagusia. unibertsalak izatera bideratuak daude, gure mundua Taldepartaideak, ideologia edo pentsakera komuna historikoki zabalduz joan den heinean norma etikoak partekatzen ditugun aldetik homogeneoak, berdinki- ere zabaldu egin dira. Ez dago arrazoirik pertsona bat deak bihurtzen gara, gizarte antolakuntzari buruzko ere ondasun etikoetatik kanpo uzteko. ideal komunak ditugulako. Orduan talde partikular batek gizarte osoarentzat berezko helburuak, berezko 2. Morala ideologia plantea ditzake. Harreman etikoek (ezkubide/betebeharrak) pertsona Ideologia honen balioa jarratzaile kopuruaren arabe- guztiak ukitzen ditu, gorpuzdunak, bizidunak diren rakoa izanen da eta orduan balio etikoekin bat datozen aldetik, hau da, bizitzaren premia larrienen aldetik(o- balio unibertsalak. sasuna, elikadura...), eta harreman hauek batez ere inguruko eta hurkoekin aritzen badira ere, oso erreza
  • 4. Etika eta Morala 4 2.Bertute eta balioak Bi plano hauek -etikoa eta morala- hobe bereiz- teko egunoroko adibide hau eman daiteke: “kaiuko” Balioa, bertutea eta arauak izeneko hoietariko txalupa batekin, paperik gabeko Hiru hitz hauek etikaren testu-inguruan sinoni- etorkinez gainezka, funtzionarioak zer egin behar du? moak dira, baina ikuspegi diferenteak adieraziz. Ilegalak diren aldetik funtzionarioak ezin ditu Esta- • Balio hitzak “jokatzeko ideala”, “ereduzkoa” tuan sartzen utzi, eta sartuz gero ezin dute bertako sinonimotzat hartzen da, honela balio etiko edo hiritarren eskubide berdinak izan: zenbait kasoetan ideal etikoa sinonimoak dira erabat, erakartzen gai- bertako hiritarrek eskubideak galduko lituzke, lehen- tuelako jokaera mota bat eredutzat hartzen dugula tasunak: pisu ofizialak, eskolak, hospital publikoak esan nahi du. Jokaera mota hori “baliotsua” ikusten saturatuak, mundu guztia ezin baita sartu estatu be- dugu: pertsona bat salbatzearren bizitza arriskuan rean, eta kaiukoko etorkin hauekin salbuespena egi- jartzea -esate baterako- jokaera goragarria da, hots, nez gero beste etorkinekin injustua da. Arazo morala elkartasuna balio bat da. Balioen artean hierkia bat izanen litzateke hau baina beste alderditik, etorkinak ematen da beti: ideal guztiak ez dira baliokideak, gizakiak diren aldetik ezin dira itsaso zabalean utzi, solidaritaearen ideala dotoretasunarena baina nagu- hiltzeko arriskuan, honek etika-abiaburu beraren sia da. kontra jotzen duelako. • Arauak gure jokaera derrigortze ahalmena duela Etikan beti pertsona da protagonista. Moralean adierazten du, betebeharra ezartzen edo ikusten berriz gizartearen planoan garatzen da, pertsona bera dugulako. Gizarteak berak berezko arauak beteraz- beti kontutan hartu beharrik ere. teko indarra egiten du (legalki ere). Etikak indibiduoa, pertsona den aldetik, ukitzen • Bertuteak ahalmena edo gaitasunaren balio du, duten arazoez arduratzen da. moralitatean edo etikan, balioak aritzeko gaitasuna a)Bertute etikoak eta ohitura esanahi du, pertsona bertutetsuak joka- molde zuzena eta ona du, nortasuna mota bat bi- Etikako bertuteek, lehenago esan dugun bezala, hurtzen da: arduratsua, zintzoa, eskuzabala. Baina denok gorpuzdun eta bizidunak garen errealitatean balio edo arauak aritzeak zera dakar: balio konkretu oinarritzen dira, beraz, gorputzaren osasuna eta bizit- bat aritzeko barne-ahalmena, barne-joera: eskuzabal zaren kotserbazioarekin zerikusia duen guztia da arau jokatzen den pertsona gero eta eskuzabalagoa jo- eta bertute etikoen iturri eta abiaburua. Gure eta gure katzeko joera naturala du, eto pertsona hori eskuza- inguruko bizitza errespetatzea aginpen eta arau etiko bala esanen dugu. nagusia da, bizitzaren biziraupen eta osasunaz ardura Errepide akzidenteko zauritu bat laguntzea jokat- bertuterik etikoena eta hilketa errurik astunena: Osa- zeko eredu bat da, balio etikoa, eta honela guretzat suna, ongi izate fisikoa nahiz morala, sufrimendua arau etiko bilakatuko da derrigortze etikoa sentitzen arintzea, libertate fisikoa... azken finean etikaren hel- dugulako. Akzidentea guk eraginda izanik, derrigort- burua. Bertuteak jarduera, gaitasun eta joera ona eta ze legala ere da: zauritua derrigorrez lagundu behar mesedegarriak dira. Gaitasunak diren aldetik gure dugu, baina kasu honetan ez ginateke etikoki jokatuko baitan landu egin ahal ditugu. arau etikoa jarraitzen ez dugulako arau juridikoa bai- Etikak bizitzaren oinarri funtsezkoena eratzen du, no, zigor legalaren beldurrez. Obligaziorik gabe eta inportantena, elkarbizitzarako urria izanik ere. edozein egoeran laguntzen duen pertsona hori bertu- Bertute etikoak gure tradizio kristau-erromatarren tetsua esanen dugu. bertutekin identifikatzen dira gutxi gora behera: indar- Bertuteek gure barneko ahalmen edo indarrak tasuna nagusia izanen litzateke. Hemen San Tomasek adierazten dituzte, arau etikoak aritzearekin indartzen emandako etika naturalaren oinarria aipa liteke: dira: egia beti esanez, gero eta zintzoagoa izanen naiz 1. Sustantzia bizidun ororen joera existitzen ja- adibidez. Horregatik bertute etiko nagusia indartasu- rraitzea denez, eta horri kontserbazio sena deitzen narekin identifikatu egiten da. diogu. Gizakiarengan joera horrek gorputza eta osa- suna zaintzeko arau etikoak ezartzen ditu. Balio etiko eta moralak 2.Gizakia, biziduna den heinean, ugaltzeko joera Bertute etikoa pertsona guztien alde ahalegintzen naturala du, eta joera horretatik, arrazionalki, egin- da, ongizate eta zoriontasunaren alde. Kontrako jo- kizun etikoak datozkio, sexualitateari eta seme-alaba- kaerak bizioak esan ahal ditugu. ren zainketari eta heziketari dagozkion arau etikoak. Hiritar edo gizatalde baten jarduera eta jarrerak Planteamendu honetatik filosofia batzuek bizimodu justiziara zuzendutak, justizia bertute moraltzat har- ona edo zoriona gizajarduearen azken xedea ikusi tuko ditugu. dute. Etika eta morala bi iturri diferenteen arabera ego- Zorion hori lortzeko, ordea, bertutea, koalitate, gaita- terakoan (logika diferentea “atributibo / distributi- sun bat beharrezkoa da: indartasun etikoa. Indarta- boa”) askotan helburu etiko eta moraleen artean ara- suna gainerako bertuteen sustraia da. Esan dugun be- zoak sortzen dira. Biok dira konplementarioak alde zala, indartasuna plano honetan egoerarik larrienak batetik eta beste aldetik kontrakoak ere izan daitezke jasateko gaitasuna bezala adieraz daiteke: idei hau eta praktikan erabaki beharko da. Balio etiko eta mo- hobe ulererazteko hona dugu adibide ezaguna: zirku- ralak adoztatzea ez da beti posible. lu polar inguruko Siberia muturrean preso zegoen
  • 5. Etika eta Morala 5 soldadu aleman bat (konzentrazio eremuak hesiarik Arau moralak gizarte-arazoak konpontzearren ere ez zuen, beharrezkoa ez zen eta) bost urtez (1947- asmatuz joan izan dira, baina gizartea aldatu egiten 52) ibili zen “ibiltzen” (Zirkulu polarretik basamor- da, eta honek arau moralek balio galtzeko joera dute turaino, iheska...) bere familiarekin berriro elkartzeko eta berritu behar beste justuagoekin. Askotan ere arau irrikan (oso pelikula ederra DVDez alokatzeko). moralak talde hegemonikoak gutxiengoen gainean Indartsuak soil soilik besteak laguntzeko ahalmena ezartzen dituzte. Hortaz arauek kadukatzeko joera du, modu honetan indartasuna, eskuzabaltasun edo dute. emankortasuntzat adierazten da, beste pertsonekiko Justizia orain arau berriak birplanteatzean eta sus- errukia baino, bestearekiko ongizateaz ardura bezala. tatzean datza, gizartearen bitartez moralitatea, bada, Baina aspalditik gizakia klan edo familietan baino gizarte arau zuzenak betetzea eta arau hobeagoak bi- esparru zabalagoetan bizi da eta harreman etikoen lakatzearen arteko tentsioan ematen da. Morala eta esparru nagusia familia eta hurkoena izanik ere, gaur politika gizarte mailan ematen direnez harreman zu- egun zabaldu egin da, globalizatu: Tsunami kasoan zena dute, politika eta moralaren helburuak desberdi- munduko elkartasuna nabaria izan zen. nak izanik ere moralak politika baldintzatzen du: ezi- nezkoa baita justiziari atzea ematen duen politika: b)Bertute moralak zuzenbidea izanen litzateke bata eta bestea batera da- Lagunen artean baino ez banintz mugituko harre- tozen arloa. Zuzenbideak eskubideak eta betebeharrak man etiko besterik ez lirateke beharrezkoak izanen, ezarriz justua izaten ahalegintzen da, nahiz eta eraba- baina iruñatarrak gara, ikastetxe baten ikasleak ala tekoa inoiz ez izan. Gizataldeek garatzen dituzten irakasleak, auzo baten bizilagunak, klub baten kideak, elkarbizitzarako arauak legeak bihurtzen dira. estatu baten hiritarrak ala etorkinak, gure hiriarekiko Balio etiko eta moraleen historiotasuna eta arautasu- zenbait betebeharrak ditugu, hots, gizarte konplexu na batean bizi gara... Arau moralek gizartea osatzen duten gizatalde Balio etiko eta moralak historikoki eratuz joan ugarien elkarbizitza erregulatzen saiatzen dira, giza dira, Homo sapiensen garapen historiko prozesuan. taldeen interesak diferenteak eta askotan kontrakoak Balio hauen artean funtsezkoagoak eta indartsuagoak ere direnez gizarte konplexuaren elkarbizitza oso pro- aurkitzen ditugu: bizitza eskubidea dugu (nahiz eta blematikoa gertatzen da: talde diferenteen arteko des- gerrate garaian problematikoa izan). berdintasunak ezinbestekoak dira (medikuak / heri- Etika eta morala politikan inskribaturik. zainak / kamileroak...), honela justizia gizataldeen Etika eta morala politikatik isolatu ezinak dira. elkarbizitzeko balio nagusia izanen litzateke: irakas- Politika estatu konkretu baten tinkotasunari eusteko lea naizen aldetik azterketa gaizki egin duen ikaslea iharduera multsoa da. Politikan beti boterea gehiago suspenditu behar dut, moralaren ikuspuntutik, baina kontrolatzen duen talde bat dugu. ikasle horrek oso arazo pertsonal larria duela jakinik Etika, moral eta politikaren arteko harremanak “aprobatu” behar ote dut, etikaren ikuspuntutik? nolabait konplementarioak dira alde batean, bainan Arazo moral guztiek justiziarekin zerikusia dute, oso kontrakoak bestean. Arazoa zera da, nola bateratu zuzena ala zeharkakoa. Gizarte barruko bizitza arau indibiduoaren joera etikoak, gizatalde funtzionamen- batzuek artezturik dago. Arauak betez gero justizia duaren eskaerak eta Estatuaren interes politikoaren da, ala alderantziz, ez betetzekotan, injustizia. Baina defentsa eta Gizateri osoari dagozkion abiaburu etiko- arau moralek talderako ahalik eta baliogarrienak iza- moralak. teko funtzioa dute, beraz taldeak garatzean zaharkitu Politika eta moralaren arteko harremanak ulert- ahal dira arauak eta hortaz bidegabeak bilaka dai- zeko formula garaikidea demokrazia esaten dugu, tezke. Harreman sozialetan justizia soziala da bilatzen giza eskubideak beti errespetatu behar dituena. den balio nagusia, inoiz ez baita erabatekoa. ARAUAK, NORMAK, LEGEAK Ardatza Alderdiak Etika Morala Politika Bestekin identifikazioa Taldearen partaidetza eta identi- Gizarte politikoaren partaidetza Iturria fikazioa Bertutea Indartasuna/Emankortasuna Justizia -Justizia soziala Eutaxia (Gizartearen oreka) Indarra Autoestima Taldean integrazioa/ones- Legea (zigor legala) pena Ideala Denon ongizatea Berdintasuna Berdintasuna Gauzapena Berdintasun Posible Berdintasun Problematikoa Berdintasun Inposiblea Emaitzak Bizitza Gizataldearen iraupena Gizartearen Tinkotasuna
  • 6. Etika eta Morala 6 2. KORRONTE ETIKO-MORALEN SAILKA- Aldaera asko izan arren, aldaerak ez dira eraba- PENA tekoak: lapurketak, gezurrak, hilketak, abusuak ez dira inon onartzen, lagun ahula babestea, zinezkota- Sarrera suna... berriz toki guztietan goratu egiten dira. Diferentziak, egon badaude, baina ez dira kode-di- Etika eta moralitatearen filosofian azaltzen den ferentziak, kutsu diferentziak baino ez dira. lehenbiziko arazoa arauen balioarena izan da. Kontu- Arau balioaren arazoarekin batera, etika eta mora- tan hartuz gizarte eta aro desberdinetan arau hoien laren oinarria ere azaltzen da: Zertan oinarritzen diren aniztasuna eta aldaerak, askok balio etiko-moraleen arau etikoak? Erantzun filosofiko batzuek erantzuten baliozkotasun erlatiboa eta subjetiboa aldarrikatu du- dute: te: morala eta etika gizarte, aro historikoa edo indibi- duoaren arabarekoa ere da: gizarte bakoitzak edo 2. Korronte etiko-moraleen sailkapena pertsona bakoitzak egiten du bere araudia. Moralak oinarriaren arabera: balio subjetiboa besterik ez du... Begibistakoa da balio moraleen aniztasuna: Ara- xedeen etikak (etika materialak) eta arauen etikak bian zenbait arau derrigorrezoak hemen onartu ezinak (etika formalak) dira, edo arau hoien aldaerak garapen historikoan Xedeen etika edo etika materialak zehar: ezin da kode bakar baten balioa lehiatu. Beraz arau etikoen balioa erlatiboa edo subjetiboa Teoria hauen arabera ahalegintzen garen helbu- ere da: gizarte aro bakoitzak bere arau etikoak sortzen ruak eta xedeak justifikatzen dituzte arau moral eta ditu, diote teoria hauek. etikoak: hau da gure jokaeraen helburua edo asmoa da Beste joera batzuek arau etikoen baliotasuna uni- inportantena. Adibidez, zenbait kasotan gezurra esa- bertsala aldarrikatu dute bai giza izaeran oinarritzen tea justifikaturik egon daiteke: gaixotasun larria duen zelako: gizaki orok duen jatorrizko joeretan edo arra- pertsonari egia esateak sufrimendu bizi bizia dakarkio zoiduna den aldetik arrazoian bertan datza. alferrik... kasu honetan helburuak araua (egia esan behar da) haustea justifikatu egiten du. Helburua arau 1.Korronte etiko-moraleen sailkapena gainean dago. balioaren arabera Xede etika hauek etika materialak ere esaten dira, etikaren xedea edo helburua gauzatzen edo identifi- Teoria positibistak, erlatibistak, subjetibistak... katzen saiatzen baitira: ongi etikoa zoriona da, zorio- Teoria hauen arabera (Greziako sofistak esate ba- nak arau etikoak justifikatzen ditu. Eta zoriona hori terako...) balio moraleen iturri eta oinarria gizartearen nola lortu eta zertan datzan ere saiatuko dira zehazten: ohiturak dira, beraz ez dute balio unibertsalik: gizar- bizimodu bertutsuan edo gaizkia eta mina baztert- teak hainbeste moral diferenteak ematen dira. zean. Zorionaren etikak edo eudaimonistak, (eudai- -Subjetiboa: (Hume) balorapen moralak norberak mon: zoriona, griegoz) etika klasikoak dira, aintzina- egiten ditu bere sentimenduen arabera: ez dago kode ko etikak: Grezian, Erroman, Erdi Aroan... Etika ma- objetiborik: niri zenbait gauza gaizto iruditzen zait eta terialek bizimodua eta jokamoldea zehazten saitzen beste bati berriz ez, baina ezin da balio unibertsala ziren: helburuak, eta ongi morala zoriotasunarekin edo denontzakoa adierazi. identifikatzen dute. Teoria guzti hauek erakarpen bat dute: bakoitzak A)Eudaimonismoa aristotelikoa (Aristotele- alderdi egiazko bat azpimarratzen baitute: morala eta sen etika) gizartearen lotura begibistakoa da, edo etika eta sen- timentuak, beste aldetik, banaezinak dira... Aristotelesek ongi morala zorionarekin (eudaimo- Baina lotura hestu hauek ez dute etikaren errealita- nia) zuzen identifikatzen du. Gizakiak zoriontsua iza- tea agortzen: morala gizarteak baldintzaturik egon teko ahalabeharrezko joera naturala du. Gizakia bere arren haratago joaten da: Afganistanen burka ohitura izaeraren arabera, hots, arrazionalki, jokatuz eta da- izanik ere eta afganistandar askok eskatu arren etika gozkion helburuak betez gero justua eta zoriotsua kontrakoa da pertsonaren libertate eta berdintasunaren izanen da. kontrakoa delako. Ongia eta zoriona bertutearekin bat datoz. Bertu- Agian emakumeak burkarekin jantzitak ikusteko teak, alde batetik arituz lortzen diren barne koalita- ohitura duenarentzat ez da etika kontrakoa (normala teak dira (laguntasuna, zintzotasuna), pertsona bertu- ikusten baitu, ez du inolako sentimendurik kontran), tetsua egiten dutena: pertsona zintzoa, arduratsua, are gehiago burkak emakumea babeste duela pentsa- adoretsua eta beste motakoak ere: pianista izatea, tuko du: honek esan nahi ote du Afganistanen burka hizkuntzak jakitea bertuteak ere dira arituz lortzen etikoa dela? diren gaitasunak direlako (“es un virtuoso del violín” bibolinjole bikaina dela esaten da), eta pertsona ho- korronte aprioristak rrek ekintza baliotsuak, bertutsuak egiten ditu. Baina Beste joera filosofikoek berriz arau etikoen balio balio edo bertute guztiak baliokideak ez dira: hie- unibertsala defendatu dute, gizarte eta aro guztietara- rarkia dago, balioen hierarkia hau etikaren materia da. koak: emakumeen uztiapena eta indarkeria etika kon- Aristotelesek bertutearen azterketa famatua eginen trakoa da, nahiz eta gizarte askotan normala izan. du. Bertutea gizakiaren ezaugarri batean oinarritzen
  • 7. Etika eta Morala 7 da: gizakia etxe-eraikitzailea etxeak eraikiz bilakatzen koaren eza ezezik bildur psikologikoez askatzea ere da. Etxe bat eraikitzeak etxe berri bat dakar, baina dakar: jainkoarekiko bildurra gainditzea (ez dutelako zerbait inportanteagoa da: etxea eraikiz eraikitzaileak bizitzan eragiten), heriotzarekiko bildurra (bizirik bihurtzen gara eta aritzen garen neurrian gero eta gaudela bera ez dago, hil ondoren gu ez gara), patua- eraikitzaile finoagoak izango gara. rekiko bildurra ere gainditu behar. Mintasun eta do- Zoriona bizi modu bat, zerbait iraunkorra da. Ber- lumina gutxieneko bizimodua eraman behar da plazer tuteak eta balio etikoak zorionaren oinarriak dira. egokiekin. Bertutea, ongia aritzeak betetasuna eta atsegina dakar. Gure desioak ere ezin dira oinazearen iturriak bi- Oreka lakatu: behar naturalak asetzeko errezak dira eta do- Jokaera txarra izan daiteke bi modoz: motz geldit- lumin gehienak baztertzeko errezak. zeagaitk edo soberaz egiteagatik. Balentria ausartia Honela bizimodu eta plazerren gozatze modera- (sobera) bildurtiaren (motz) erdian dago. Tarteko ter- tuan datzala. Azkenik, Epikurok aldarrikatzen duena minoa, beraz, ez da mediokrea, tartekoa da bikaina: da egoera lasaia, neurrigabeko plazerren bizimodoa ez da erreza, eta bikaintasun hori, puntu justu edo baino. orekatsu hori (virtus in medio est) ahalegintzearekin C) Utilitarismoa eta ongi aritzearekin soilik lortzen da. Sukaldaritzan bezala: janari baten “puntu”hori lortzea da zailena. Moral utilitaristak aldarrikatzen duena zera da: Bizimodu orekatsuan datza bizimodu bertutetsua. etikaren helburua ongizatea bai indibiduoarentzat eta Bertuteen hierarkia bai gizartearentzat lortzean datza. Pentsalari nagusiak Jeremias Bentham eta Stuart Mill izan ziren. Esan dugun bezala balio edo bertuteen hierarkia Bentham aburuz, ongia eta gaizkiaren teoria abs- eraikiko du: traktoak alde batera utzi behar dira. Zoriona baino Bertute gorenak, bertute intelektualak dira: adi- etikan onuragarria edo erabilgarria, ongizatea da ga- menaren perfekzioak edo gaitasunak (pentsamendua koa: plazer gehitu (osasuna, ongizatea, kultura, ai- giza gaitasun inportantena delako). sia...) eta mina (gaixotasuna, analfabetismoa, gabezia) Jakinduria: ezagutzeak dakarren betetasun eta gutxitzen duena da. Moral koantitatiboa aldarrikatzen atsegina. Ezagutza hutsa da. Kontenplazio-bizimodua du, interesa da arau bakarra, zoriona ematen duelako. (toeretikoa) bizimodurik altuena izanen da (ezagutzea Baina Gizakia zoriontsua da baldin eta antzekoekin aktibitaterik aktiboena baita). harmonia eta pakean bizi baita. Zuhurtasuna edo “fronesis” bertutea bai praktikoa Horrexegatik Bentham aburuz arau nagusia da bai teorikoa, tartekaria da: Zuhurtasunak esaten digu zoriontasun gehiena ahalik eta gizaki gehienentzat. nola eta noiz aplikatu printzipio orokorrak: egia go- Sturt Millek Benthamen teoria jarraitzen du, bai- gorra da askotan eta zenbait kasoetan ez du penik nan interes orokorra eta gizarte ongizatea azpimarrat- merezi esatea. Printzipioak egoera konkretuetan apli- zen du. Interes partikular eta orokorraren artean ga- katzeko aukera eta momenturik egokiena hautatzean tazka azaltzerakoan interes orokorra izan behar da datza zuhurtasuna. Oso inportantea da bizitza etiko nagusi. eta politikorako. Bertute etikoak: Bertute etikoak adimenak gorputza eta honen joe- Etika formalak ra eta grinen gainean duen menpean oinarritzen dira: Arau etikak edo etikak formalak: balentria, eskuzabaltasuna, zintzotasuna, laguntasuna, zinezkotasuna, umiltasuna... Etika hauek ongia zorionean edo xedean baino jokatzeko moduan, hots, betebeharrean oinarritzen dute etika. Holako etikak arau, lege eta legezko B) Sistema hedonistak aginpenekin zer ikusia dute. Betebeharrak bereizte du Sistema hedonistak ongia eta plazerra identifikat- jokaera justu ala injustua. zen dute. Gizakiaren azken helburua zoriontasuna Etika moderno edo formalak ez du ongia zehazten: dela aldarrikatzen dute, eta zoriontasuna plazer senti- bizimodu bat proposatzen, bertuteak zehazten... etika- korran datza. ren abiapuntua betebehar hutsa da, zoriontasuna kon- Teoria hau egungo bizitzarik besterik ez dagoelako tutan hartu gabe. supuestotik abiatzen da. Hedonismo hitza hedoné hitz A) Formalismoa kantianoa (Kanten etika) griegotarratik dator, plazer sentikorra esan nahi du. Bi ziren joera hontako pentsalari nagusiak aintzin aroan: Moral kantianoa betebeharraren morala da. Cireneko Aristipo eta Epicuro. Betebeharra gizakiaren konzientzian azaltzen da Aristipok plazerra esanahi zabalean hartzen zuen, aginpen bat bezala, ezinbestez bete behar dugun lege beheko plazerrak (plazer sentikorrak) bigarren mailan bezala. Hau da: betebeharra ezartzen zaigu imperati- eta plazer nagusi (izpirituaren plazerrak) artean be- bo kategoriko edo ezinbestekoa bezala. reiztuz. Kantek betebeharra betebeharragaitik aldarrikat- Epicurok zoriontasuna lasaitasun psikikoarekin zen du: ez zoriotsuagoak izateko edo zigorra baztert- (ataraxia) identifikatu egin zuen, baina ataraxiak au- zeko... Betebeharra baldintzarik gabekoa izan behar tokontrol edo autarkia izeneko baldintza du, min fisi- da, hau da, berez bete behar da eta ez beste xedeari
  • 8. Etika eta Morala 8 begira: Azterketak aprobatzeko ikasiz gero, ez da Beraz sentimenduz egiten ditugu gure judizio betebeharra betetzen, ikastea aprobatzeko baldintza- moralak, inolako printzipio razional eta unibertsalik ren pean jartzen dudalako. Ikasten dut nire betebeha- gabe, gure inpresio edo sentimenduz egiten ditugula- rra delako, ez aprobatzeko ez eta gurasoek agintzen ko. dutelako, nire betekizuna delako baizik. c)Etika Formal Existenzialista Hauxe da imperatibo kategorikoa: ikasi behar duzu, aprobatu ala ez, besteak agindu ala ez, kasu Existenzialistek askatasuna pertsonaren osagai honetan betebeharra da nire jokaeraren motibazioa, nagusi gisa aldarrikatzen dute. Eskura dugu gure exis- betebeharra betebeharrarengatik: autonomoa naiz. tentzia libreak garelako, eta gu izango gara harekin Imperatibo kategorikoaren formula da: behar eginen duguna: geu gara bizitzaren erantzuleak. Nor- duzuna bete beti, gauza guztiak alde batera utziz. berak asmatu behar du bere kode morala, bestela ez a) Unibertsalitatearen printzipioa: Joka zaitez ha- ginateke librea izanen: baina erabakitzeko momen- lako moldez zure jokaera arau unibertsala (denontzat) tuan guk erabaki duguna besteek ere berdin erabakit- balio dezan. zeko eskubide berdina dutela onartu behar dugu. Hau da, erabakitzeko momentuan potenzialki eredu morala b) Pertsonarekiko errespetoaren printzipioa: Joka bihurtzen gara gizateri osoarentzat. Erabakitzerako zatez halako moldez beste pertsonak helburuak bezala unean nik bezala gainerako guztiek berdin erabakit- trata dezazun eta ez bitartekoa. zeko eskubidea dutela aldarrikatzen dut. Gure jokae- c) Autonomiaren printzipioa: Geuk legek egin eta rak sortzen du arau morala. Sartreren adibidean ama- bete beharho bagenitu bezala jokatu behar dugula rekin geldituz gero nik bezala egitea bidezkoa dela esaten digu Kantek: guk izan behar dugu gure bete- baieztatzen dut eta onartu behar dur besteek nik beza- beharraren legegileak, ez besteen aginpenak (ikasten la joka daitezela. dut nire betebeharra delako ez gurosoek agintzen du- telako. 3.Materialismo formalista etikoa Ikusi dugunez bikoitza da etika eta moralean plan- b)Emotibismoa enpirista (Humen plantea- teatzen den arazoa: alde batetik arau etiko moraleen mendua) balioa: arau moralak balio erlatiboa (gizartearen ara- berakoa) eta subjetiboa (norberak bere arauak) ala Humentzat arrazoia ez da judizio edo moralitatea- balio unibertsala eta objetiboa? ren iturria. Guk ez dugu gauzak moralki juzkatzen Balio erlatiboa aldarrikatuta nola azaldu esate bate- printzipio arrazional eta unibertsal batzuk aplikatuz: rako emakume eta gizonen arteko berdintasunaren hilketa hau gaizki dago hiltzea gaizki dagoelako, adi- abia-buruaren balio unibertsala? beste aldetik, ostera, bidez. Ez dago holako kode unibertsalik. abiaburu hauek balio unibertsala eta iraunkorra izanik Gure eritzi edo judizio moralak sentimendutik edo ere, garapen historikoa izan dutela ezin dugu ukatu. sentimenduz egiten ditugu. Eta sentimenduak impre- Garai eta kultura guztietan ez da onartua izan, oraingoz sioak dira, beraz, beraien balio ez da unibertsala. ere ez. Inpresioak beti erlatiboa eta subjetiboak dira: ni hot- Oinarriaren aldetik, etika materialak zoriontasu- zik nago eta zu ez, gela honetan, ez dago egia uni- nean, jokaeraren xedean ongia oinarritzen zuen hei- bertsala: “17º azpitik hotza egiten du”. Ez dago inola- nean arau eta betebeharraren balioa lurrundu egiten ko kode objetiborik juizio eta arau moralak oinarrit- da: bizimodu zoriotsua proposatzen arauak, betebeha- zeko. Ekintza bat ikusterakoan atsegin edo nazkaren rrak alboratu egiten ditut. sentimendua dugu, eta sentimendu honen arabera Etika formalak, berriz, jokatzeko moduan bete- judizio egiten dugu. beharraren ardura bakarrera murrizten zuen etika: baina materiarik gabe, helbururik gabeko ekintzak ez Horrela, Humek etika estekikarekin pareka deza- du zentzurik. ke: Materia eta forma, betebeharra eta xedea arti- 1. “Sobre gustos no hay nada escrito”, judizio es- fizialki banandu izan dira. tetikoak beti partikularrak dira, ez daude denotzako Gizakia arrazionala da, arau etiko eta moralak balio duten erizpiderik: abesti bat ona da gustatzen eraikiz joan da historian zehar. Baina arrazoia eta zaidalako. arrazionalitatea ez dira agertu halako batean gure es- 2. Estetika arloan ematen ditigun judizioak (peli- peziaren historian behin betirako: gizakia bezala etika kula, margo edo abesti bati buruz) sentimendutik edo eta morala gauzapen edo kristalpen historikoak dira. jasaten dugun emozioaren araueraz egiten ditugun. Ezin dugu gizakia abstraktoki aztertu garapen histori- Pelikula bat ez zait laketzen ona delako, ona da ko eta kulturaletik kanpo: haizuloko gizakia eta laketzen zaidalako baizik. Manhatannekoa ez dira berdinak zenbait alderdietan. Hilketa bat ez zait desatsegiten hiltzea gaizki da- Gizakia gizartearen barruan eratzen da, gizartetik goelako, gaizki dago desatsegiten zaidalako. kanpo ez baita gizakia (ikusi genuenez ez da gizakia Moralitatean Humek egiten duen bira edo buelta garatzen: adimenik eta hizkuntzarik gabe). osoa iraultza moral iruditzen zaio.
  • 9. Etika eta Morala 9 Gizartea ere ez da behinbetirako egitura, eten gabe Balio moralak elkarbizitzarako ezinbesteko bal- garatuz joan da barne indarretatik eta konpoko gizar- dintzen aldetik arrazionalitatearei ezartzen zaizkio: tekin harreman korapilatsuetatik. araurik gabe ez dago gizartean bizitzekorik. Arau etiko eta moraleen aniztasuna eta aldaera Moral guztiak ez dira bat etortzen eta zentzu hone- historikoak ukaezinak izanik honek dakar esatea esk- tan elkarrekin lehiatzen dira eta elkarbizitza justua labutza injustua dela egun baina ez Grezia klasikoa- ordenatzeko ahalmena duena morala irabazlea izango ren garaian? Esklabutzaren errefusapena esklabutza da bere erizpideak unibertsalenak direlako eta za- baino etikoagoa da dudarik gabe eta horrexegatik de- baltzeko aukera izanen du sortu den kulturatik harata- sagertu egin da gizartearen garapenean astoa tresnat- go. zat desagertu den bezala. Eta hauxe dugu materialismo eta formalismoa uz- Balio etiko asko daude, baina denak berdinak ez tartzeko bidea: gizarte historiaren igarotzean gizakiak direla esatekoa da: balio aldakor eta partikularrak balio etikoak eraikiz joan dira, balio hauek (elkarta- (kanibalismoa...) balio hauek unibertsalizatu ezinak suna, laguntasuna, legeen aurrean berdintasuna...) dira, komunikatu konkretu batentzat besterik ez baitu- etikaren materia da. Baina balio hauek etikoak izateko te balio edo egoera konkretu baterako. Beste gizarte unibertsalak bilakatzeko gaitasuna formala izan behar edo egoera historikoetan zabalezinak suertatzen dira. dute, hau da, sortu diren egoera eta gizartetik haratago Zenbait Ekialdeko despotek (txinatarrek ere) demo- baliotsuak izatea. Kanibalismoa gizarte askotan pra- kraziaren indarra kolonialismo mota bat dela diote- ktikatua izan arren ez du unibertsalizatzeko posibilita- nean, Mendebaldentzat ez duela baliorik, Ekialdeko tea, baina bai demokrazia. Eta balore unibertsalen inposaketa eta abar... tiraniari eutsi eta mantentzeko hauek historian zabalduz joan dira: berdintasuna, de- aitzakia dela badakigu. mokrazia... Teoria Etikoen Sailkapena Baliotasuna objetiboa erlatiboa Edukina Materiala (xedeen etika) Eudaimonismoa M Epikureismoa ate Form riali Formala alis smo ta (betebeharraren etika) Etika kantianoa Emotibismoa