4. A D V O C AT E N
DOSSIER
De digitale advocaat in 2006
AdvocatenDossier is een gezamenlijke uitgave van
de Nederlandse Orde van Advocaten en Reed Business Information
6. Inhoud
Inleiding 7
Het handwerk
Vrij toegankelijke websites voor advocaten 11
Leo van der Wees
EU-documenten op internet 25
Henk Zonneveld
Authenticiteit van digitale documenten 31
Eric Tjong Tjin Tai
Wie is verantwoordelijk voor de informatietechniek? 37
Aernout Schmidt
De tips
Digitale marketing 45
Vera de Leeuw
Effectief e-mail management 49
Lia Bloemers
De lijsten
Gewogen bronnen voor de rechtspraktijk 57
Carlijn Urlings
Aanbod standaard-software voor advocatenkantoren 73
Gerard Bottemanne
De voorzichtige start van een juridische zoekmachine 77
Arnoud Veilbrief
Attenderingsservices, een vergelijking 81
Louise Bos
5
7.
8. Inleiding
Voor dit AdvocatenDossier, De digitale advocaat in 2006, selecteerden we
scherp uit de diverse onderwerpen die zich onder deze titel zouden
kunnen scharen. Daarbij gingen we uit van het praktische belang voor de
praktijk van de advocaat.
In 1999 is in deze zelfde serie De webwijzer uitgebracht. Aangezien de
ontwikkelingen op internet en daarmee samenhangende zaken als e-mail-
verkeer en digitale documenten niet bij te houden zijn, bij dezen een
update.
Bij de samenstelling van dit boekje viel op dat advocaten nog steeds veel
gebruik blijven maken van papieren bronnen. Vandaar dat een para-
doxaal papieren boek over internet niettemin gerechtvaardigd is.
Natuurlijk wordt ook in de advocatuur steeds vaker en intensiever
gebruikgemaakt van internet, en wordt die advocaat steeds zeldzamer die
wars is van internet en nieuwe informatietechnologie. Een handzame gids
is derhalve niet overbodig.
Aan de orde komen onder andere bronnen op het net: bronnen per rechts-
gebied; vrij toegankelijke bronnen, met een schat aan informatie; uitleg
over het vinden van informatie in die bronnen; en mogelijkheden om de
informatie te selecteren en te ontsluiten. U krijgt antwoord op de juridi-
sche vraag naar bewijs en authenticiteit van digitale documenten, en ook
internet als marketinginstrument passeert de revue.
Kortom, voor ieder wat wils, en noodzakelijks, op het immense terrein
dat internet bestrijkt.
Charlotte Helmer
Reed Business Information
7
12. Vrij toegankelijke
websites voor
advocaten
L e o v a n d e r We e s
Onderzoeker aan de Faculteit Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Tilburg
en directeur van Recht.nl en Legal Net Services
In dit onderdeel treft u een overzicht aan van de belangrijkste vrij toegankelijke
websites voor advocaten. Daarbij begin ik met BalieNet, het portaal van de Orde
voor de Advocatuur. Vervolgens wordt kort aandacht besteed aan Recht.nl, het
onafhankelijke juridische portaal voor juridische professionals. Daarna heb ik de
rechtsbronnen als handvat genomen voor beschrijving van andere relevante
weblocaties. Dit betekent dat ik in eerste instantie sites beschrijf die betrekking
hebben op wetsvoorstellen en wetten. Vervolgens komen de rechtspraak en de
verdragen aan bod. Bij elk onderdeel treft u een opsomming aan waarin het
webadres van de besproken site wordt vermeld evenals de adressen van de
belangrijkste niet-besproken sites voor dat onderdeel.
BalieNet
Op het moment dat u dit leest is het vernieuwde BalieNet net gelanceerd. De
structuur is volledig veranderd en de site heeft een nieuw moderner uiterlijk
gekregen. Daarbij is het nu mogelijk
om snel en eenvoudig een certiïŹcaat
aan te vragen, dat bovendien langer
â 2 jaar â geldig is. Het verkrijgen
van een certiïŹcaat kan en zal het
gebruik van het BalieNet nu dus niet
meer in de weg zitten.
Het nieuwe BalieNet biedt te veel
informatie om in deze special de
revue te laten passeren. Ik zal dan
ook alleen de in mijn ogen belang-
rijkste rubrieken bespreken en nodig
eenieder bij dezen uit zelf de site
eens te gaan bekijken.
11
13. ADVOCATENDOSSIER 17
Juridisch nieuws
Indien u in de linkerkantlijn klikt op Juridisch nieuws verschijnt rechts de eerste
nieuwspagina met algemeen juridisch nieuws. Onder de rubrieksnaam Juridisch
nieuws zijn na de klik ook 12 rechtsgebieden zichtbaar geworden. Een klik op
een van de rechtsgebieden biedt u het nieuws voor dat betreffende terrein.
Verdeeld over de verschillende rechtsgebieden worden wekelijks circa 40 juridi-
sche nieuwsberichten geplaatst. Berichten die u overigens ook per e-mail toege-
zonden kunt krijgen, waarbij u tevens kunt aangeven van welk rechtsgebied u
wel of juist geen berichten wilt ontvangen. Wel zo makkelijk. Het toezenden van
deze nieuwsbrief is kosteloos en wordt u aangeboden door de Nederlandse Orde
van Advocaten.
Een andere nieuwsvoorziening die via BalieNet (gratis) wordt aangeboden is de
Orde van de dag. Dit betreft een digitale nieuwsbrief die, anders dan de naam
doet vermoeden, wekelijks verschijnt. De Orde van de dag bevat onder andere
een link naar de Knipselkrant van de Orde.
Aan het einde van deze paragraaf over BalieNet staat vermeld hoe u zich op de
nieuwsdiensten kunt abonneren.
Praktijkondersteuning
Een andere rubriek in de linkerkantlijn die de moeite waard is, is Praktijk-
ondersteuning. Hierin treft u onder andere informatie aan over het Advocaten-
paspoort, Archivering op het kantoor, de Basisbibliotheek en mogelijkheden om
beveiligd te e-mailen. Onder deze zelfde rubriek vindt u ook Garantieformulieren
en Modellen en voorbeelden. In het het eerste onderdeel treft u het Rotterdams
Garantieformulier 1992 en het NVB-model Beslaggarantie 1999 aan. In het
tweede staan te downloaden modellen en voorbeelden ten behoeve van de prak-
tijk. U dient daarbij te denken aan een model dagvaarding nieuwe stijl, een voor-
beeld checklist intake zakelijke cliënten, modellen kwaliteitstoets en een model
kostenmaatschap.
Publicaties
Onder de hoofdrubriek Publicaties â nog steeds in de linkerkantlijn â treft u
publicaties aan van de Orde, het archief van het Advocatenblad en publicaties
van derden. Onder de eerste staan bijvoorbeeld het Advocatendossier en het
Vademecum 2005. De laatste bevatte ten tijde van het schrijven van dit stuk een
rapport van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak en een stuk van de
werkgroep polarisatie in de strafzaal. Veel van de in deze rubriek genoemde
publicaties zijn online beschikbaar.
Advocaten, Wet- en regelgeving
In de horizontale balk boven in het scherm treft u onder meer de rubrieken
Advocaten en Wet- en regelgeving aan. De eerste bevat informatie voor advoca-
ten en advocaat-stagiaires. U vindt hier bijvoorbeeld informatie over opleiding,
12
14. Vrij toegankelijke websites voor advocaten
klachten en geschillen, disciplinaire en andere uitspraken, en de Raden van
Toezicht. Het tweede valt in drie delen uiteen: het Vademecum wet- en regel-
geving, een Dossier WID/MOT en Wetgevingsadviezen.
Abonneren e-zines
Klik op Juridisch nieuws en klik vervolgens op de laatste rubriek getiteld
Aanmelding gratis juridische E-zines. Vervolgens dient u een aantal
kleine formulieren in te vullen, deze gegevens te versturen en als afron-
ding van de registratie dient u een bevestigingsbericht te beantwoorden.
Abonneren Orde van de dag
Op de homepage van BalieNet ziet u rechts een kader staan over de Orde
van de dag. Onder de tekst over deze digitale nieuwsbrief ziet u het
woord Abonneren staan. Indien u daarop klikt wordt automatisch uw
mailprogramma gestart en behoeft u slechts nog uw gegevens in te vullen
en op verzenden te drukken om het (gratis) abonnement te activeren.
Portalen
Ons land kent een aantal juridische portalen en portaaltjes. Veel van die sites zijn
gericht op consumenten, sommige voor juristen. Van de sites voor de juridische
professional wordt het onafhankelijke portaal Recht.nl besproken.
Recht.nl
In het stuk over BalieNet heeft u kunnen lezen dat het nieuws op BalieNet
verzorgd wordt door Recht.nl.1 Daarmee is veel gezegd over dit onafhankelijke 1 Het adres van
deze webstek is vanzelfspre-
juridische portaal. Het dagelijkse juridische nieuws verdeeld over een twaalftal kend www.recht.nl.
rechtsgebieden vormt namelijk een belangrijk onderdeel van deze site. Uit de
enorme brij van gegevens die het internet bevat, ïŹltert, selecteert en sorteert de
redactie van Recht.nl de voor juristen
belangrijke nieuwsfeiten. Daarnaast
worden deze berichten verrijkt met
verwijzingen naar bij de berichten
behorende documenten, uitspraken,
richtlijnen, wetteksten, et cetera en
vervolgens aan de abonnees en aan
advocaten die lid zijn van de Orde ter
beschikking gesteld.
Het portaal biedt echter meer. Naast
het nieuws kunnen advocaten namelijk
ook op Recht.nl terecht voor tijd-
schrift-attendering, een webgids,
verwijzingen naar Nederlandse wet- en
regelgeving, een agenda en vacatures.
13
16. Vrij toegankelijke websites voor advocaten
Nieuws
Tot slot nog een tweetal opmerkingen over het nieuws zoals dat door Recht.nl
wordt verzorgd. Allereerst dient u zich bewust te zijn van het feit dat Recht.nl
inmiddels al ruim 5 jaar bestaat en dat als gevolg daarvan de databank een
enorme hoeveelheid nieuwsberichten met bijbehorende verwijzingen bevat.
Indien u dus een zoekopdracht laat uitvoeren door de zoekmachine van Recht.nl
is niet alleen de kans op resultaat groot, vaak wordt u ook doorverwezen naar
vele andere voor uw zoekopdracht relevante nieuwsberichten, documenten en
websites. Daarbij komt dat Recht.nl, net als Google, daar waar mogelijk kopieën
bewaart van webpaginaâs, verwijzingen, documenten, et cetera, zodat u zelden
tegen een melding aanloopt dat een nieuwsbericht of document niet meer gevon-
den kan worden.
Hiernaast behoeft u niet elke keer opnieuw naar Recht.nl te surfen voor het laat-
ste nieuws betreffende het rechtsgebied, of de rechtsgebieden waarin u geĂŻnteres-
seerd bent. U kunt zich namelijk ook abonneren op het zogenaamde Recht.nl
Magazine dat u per e-mail toegezonden krijgt en dat u geheel kunt aanpassen
aan uw wensen. U vindt dan elke maandagmorgen alleen de voor u relevante
berichten in uw elektronische postbus.
Advocaten kunnen van de diensten van Recht.nl gebruikmaken door de instruc-
ties te volgen zoals aangegeven op de speciale advocatenpagina die te bereiken is
via de pagina www.recht.nl/abonnementsinfo/.
Recht.nl - www.recht.nl
Attenderingsdienst Recht.nl - www.wijlezenvooru.nl
Juridisch Wetenschappelijk Bureau - www.jwb.nl
Portill.nl - www.portill.nl
Advocatie - www.advocatie.nl
R e c h t s b ro n : We t s v o o r s t e l l e n
De belangrijkste site voor wetsvoorstellen en informatie daaromtrent is de afde-
ling OfïŹciĂ«le Publicaties van Overheid.nl.
OfïŹciĂ«le Publicaties, Overheid.nl
Indien u surft naar www.overheid.nl treft u in de linkerkantlijn onder andere de
rubriek OfïŹciĂ«le Publicaties aan. Een klik op de naam brengt u naar een zoek-
scherm dat bestaat uit drie onderdelen. In het eerste kunt u een keuze maken uit
wat men noemt publicatiesoort(en). In het geval van OfïŹciĂ«le Publicaties zijn dat
Kamerstukken, Handelingen, Kamervragen, Agendaâs van beide Kamers, Tracta-
tenblad, Staatsblad, Departementale regelgeving Staatscourant, Uitspraken Raad
voor de Scheepvaart en Algemeen verbindendverklaringen van CAOâs.
In deel 2a van dit onderdeel van Overheid.nl kunt u de publicatiedatum van het
document dat u zoekt nader bepalen. Hierbij dient vermeld te worden dat u voor
15
17. ADVOCATENDOSSIER 17
publicaties van voor 1995 aange-
wezen bent op andere bronnen,
want oudere documenten bevinden
zich niet in deze databank.
Daarnaast kunt u in dit onderdeel
van deze pagina zoeken naar een
woord of zinsdeel, waarbij u kunt
aangeven of u dat in de titel of in
de tekst wilt doen. In het geval u
weet dat een bepaald woord voor-
komt in de titel van een document
dient u titel aan te vinken. De kans
dat u daardoor sneller het
gewenste document op het scherm
heeft is dan aanmerkelijk groter.
Als u immers tekst zou aanvinken en een zoekopdracht laat uitvoeren, dan wordt
gezocht in de complete teksten van de talloze documenten in de databank van
Overheid.nl en is het zo goed als zeker dat het door u gekozen woord veel vaker
gevonden wordt.
Indien u het publicatiejaar weet van het document dat u zoekt of wellicht het
publicatienummer dan kunt u onderdeel 2b van de zoekmachine gebruiken.
Tevens kunt in dit onderdeel van de zoekpagina een volgnummer van een
Kamerstuk invullen. Zoekt u bijvoorbeeld de memorie van toelichting van de
Aanpassingswet richtlijn inzake elektronische handel en u weet dat het Kamer-
stuknummer van de betreffende wet 28 197 is, dan vult u dit nummer in achter
het publicatienummer. Vervolgens vult u een 3 in als volgnummer van het
Kamerstuk. Alle memories van toelichting hebben namelijk volgnummer 3. Klikt
u daarna op Vind dan zal de memorie van toelichting op uw scherm verschijnen.
U kunt de onderdelen 2a en 2b van de zoekmachine niet combineren. Dus als u
een woord invoert in onderdeel 2a en een publicatienummer in onderdeel 2b dan
krijgt u een foutmelding.
OfïŹciĂ«le Publicaties kent twee belangrijke nadelen bij het gebruik. Allereerst
werkt de Vorige-toets van uw browser niet goed. Daar waar u (waarschijnlijk)
altijd gebruikmaakt van de Vorige-toets om een pagina terug te gaan, levert dit
hier soms onduidelijke paginaâs op of blijft u op dezelfde pagina hangen. Om te
navigeren in OfïŹciĂ«le Publicaties is het dan ook aan te raden op de blauwe
teksten te klikken die achter Home verschijnen in de witte balk onder het Over-
heid.nl-logo. Als u een document heeft ingezien dat in de resultatenlijst stond na
een zoekopdracht dan zal daar staan Home â OfïŹciĂ«le Publicaties â Zoekresul-
taten. Indien u een ander gevonden document wilt inzien dan dient u op Zoek-
resultaten te klikken om een nieuwe keuze te maken.
Vervelend is dat het niet mogelijk is een verwijzing naar een gevonden document
toe te voegen aan uw favorietenlijst van uw browser. De adressen die worden
16
18. Vrij toegankelijke websites voor advocaten
toegekend aan de door u opgeroepen documenten zijn namelijk tijdelijk. Indien u
dus een document toevoegt aan uw favorieten zult u er een volgende keer achter
komen dat u weliswaar een adres heeft toegevoegd, maar dat u daarmee niet
meer bij het door u gewenste document komt.
Als u een bepaald document regelmatig wilt inzien moet u daarvoor dus elke
keer weer naar OfïŹciĂ«le Publicaties en een zoekopdracht uitvoeren of u moet het
document bewaren op uw eigen computer.
OfïŹciĂ«le Publicaties - www.overheid.nl/op
Parlando - parlando.sdu.nl
Eerste Kamer - www.eerstekamer.nl
R e c h t s b ro n : We t t e n
Indien u op zoek bent naar complete, actuele en gratis wetteksten dan moet u
naar www.wetten.nl surfen, de enige echte wettensite van ons land.
Wet- en regelgeving, Overheid.nl
De afdeling Wet- en regelgeving van Overheid.nl kunt u bereiken door op de
thuispagina van Overheid.nl op de gelijknamige rubriek te klikken. U komt er
direct als u www.wetten.nl ingeeft in de adresregel van uw internetbladeraar
(browser). Met het wettenbestand dat de overheid via deze site beschikbaar stelt,
geeft zij invulling aan haar wens om wetgeving via internet voor iedereen
behoorlijk raadpleegbaar te maken. Lange tijd was het niet goed mogelijk om
gratis volledige wetteksten te raadplegen. Via deze site is dit nu wel het geval.
Het gaat hierbij om de teksten van geldende wet- en regelgeving vanaf 1 mei
2002 en de wet- en regelgeving die na deze datum is vervallen. Bij ministeriële
regelingen gaat het om de teksten vanaf 1 mei 2003. En sinds kort zijn daar de
beleidsregels (circulaires), regelgeving van Zelfstandige Bestuursorganen (ZBOâs)
en de Publiekrechtelijke Bedrijfs-
organen (PBOâs) aan toegevoegd.
Wetten.nl biedt u de mogelijkheid de
volledige teksten van wet- en regel-
geving te raadplegen. Doet u dat
vandaag dan krijgt u de tekst te zien
zoals die vandaag geldig is. Wilt u
evenwel de geldende tekst inzien van
een regeling op een door u gekozen
datum dan kan dat ook. U dient
zich hierbij wel bewust te zijn van
het feit dat dit onderdeel van Over-
heid.nl pas vanaf mei 2002 bestaat
en u dus geen wetteksten kunt u
oproepen die ouder zijn.
17
19. ADVOCATENDOSSIER 17
Zeer actueel
Nieuwe teksten en wijzigingen worden bij minimaal 95 procent van de gevallen
binnen 2 werkdagen na publicatiedatum in Wetten.nl verwerkt. Voor maximaal
5 procent van de publicaties vindt verwerking binnen 5 werkdagen plaats. De
site is dus zeer actueel.
Wettechnische informatie
Een nuttige onderdeel van deze site is de zogenaamde Wetstechnische informatie.
U vindt deze informatie door, als u een wet of het besluit op het scherm hebt
staan, op âiâ te klikken. U vindt deze knop links bijna bovenaan op het scherm.
De wetstechnische informatie bestaat onder meer uit een bronnenoverzicht met
betrekking tot de publicatie en inwerkingtreding alsmede uit verwijzingen naar
relevante Kamerstukken. Daarnaast biedt dit onderdeel directe verwijzingen naar
regelgeving die op de door u gevonden regeling is gebaseerd, naar verwante
beleidsregels en circulaires, en naar artikelen of vergelijkbare teksten die verwij-
zen naar de door u gevonden regeling. Uitermate handig!
Deeplinken
Een recente verbetering die is aangebracht in dit onderdeel van Overheid.nl
betreft het zogenoemde dieplinken. Tot voor kort was het wel mogelijk maar
behoorlijk lastig een webadres, een dieplink, naar een regeling toe te voegen aan
uw favorieten. Nu is dat zeer eenvoudig. Indien u namelijk een wet op het
scherm heeft opgeroepen verschijnt aan de rechterkant, min of meer bovenaan,
een knop met daarop de tekst bookmark. Als u op deze knop klikt wordt vervol-
gens een scherm geopend dat u de gelegenheid biedt het webadres van de opge-
roepen wet aan uw favorieten toe te voegen. U hoeft dan in het vervolg slechts
even naar uw favorietenlijst te gaan om de meest recente versie van de betref-
fende regeling op te roepen.
Instellingen
Ook betrekkelijk nieuw is de functionaliteit Instellingen die u onder aan het
scherm in de blauwe balk ziet staan. Instellingen biedt u de keuze om de tekst
van een regeling als doorlopende tekst te bekijken of artikel voor artikel. In het
laatste geval worden ook alle andere elementen van een regeling (zoals opschrif-
ten en bijlagen) apart getoond.
U dient zich bij deze functie bewust te zijn van het feit dat er internetbladeraars
(browsers) zijn die moeite hebben met het tonen van doorlopende tekst bij uitge-
breide regelingen. Deze regelingen zijn te groot voor de capaciteit van die brow-
sers. Er kan in een dergelijk geval automatisch naar artikelsgewijze weergave
worden overgeschakeld.
De standaardinstellingen van deze functie zijn dat de tekst van de regeling door-
lopend getoond wordt en dat automatisch overgeschakeld naar artikelsgewijze
weergave bij grote regelingen. Van deze omschakeling wordt melding gemaakt bij
18
21. ADVOCATENDOSSIER 17
Registers, Actualiteiten, Werken bij, Uitspraken. Deze rubrieken zijn vanaf elke
pagina bereikbaar. Althans, dat zal in de nabije toekomst zo zijn. De eerste twee
rubrieken Wat is rechtspraak? en Naar de rechter zijn met name gericht op het
niet-juridisch geschoolde publiek. Alle andere rubrieken zijn voor praktijkjuris-
ten meer en minder interessant. In dit Dossier komt alleen de rubriek Uitspraken
aan de orde. Daarnaast behandel ik twee onderdelen van Rechtspraak.nl die niet
voor het publiek zichtbaar zijn, maar die wel toegankelijk zijn voor advocaten:
de databank consistente Straftoemeting (CST) en het roljournaal.
Uitspraken
In het onderdeel Uitspraken kunt u via de keuze Zoeken in uitspraken zoeken
binnen de op Rechtspraak.nl gepubliceerde uitspraken. Hierbij is het handig te
weten dat de Hoge Raad reeds vanaf het begin (eind 1999) zo goed als alle
uitspraken op Rechtspraak.nl plaatst. Inmiddels doen de Centrale Raad van
Beroep en de Raad van State dat ook. Helaas lijken de andere instanties een
willekeurige selectie te plaatsen. Hierdoor kan het voorkomen, dat in een juri-
disch tijdschrift belangrijke uitspraken worden vermeld die u niet aantreft op
Rechtspraak.nl. Dit is niet alleen jammer, maar vooral ook vreemd in die geval-
len dat mensen werkzaam bij de rechterlijke macht de selecties aanleveren aan de
commerciële uitgevers. Wat hier ook van zij, inmiddels bevat Rechtspraak.nl wel
meer dan 50.000 uitspraken en dat maakt de (nog niet volledige) databank toch
waardevol. Dit aantal maakt het vinden van de juiste uitspraak natuurlijk niet
makkelijk, maar Rechtspraak.nl heeft daartoe een uitgebreid en overzichtelijk
formulier gemaakt.
Het uitspraken-zoekformulier maakt het mogelijk te zoeken op drie onderdelen:
landelijk jurisprudentienummer (LJN), zaaknummer en kenmerken. Het landelijk
jurisprudentienummer is een nummer dat u steeds vaker tegenkomt in juridische
publicaties. Heeft u dit nummer dan biedt dat uiteraard het snelste resultaat. Het
zaaknummer zal minder vaak bekend zijn, maar kan ook gebruikt worden in een
zoektocht naar een uitspraak. Probleem bij het zoeken met behulp van het zaak-
nummer is dat een dergelijk nummer kan bestaan uit een combinatie van cijfers,
letters en andere tekens. Dat maakt de kans op fouten bij de invoer van het
nummer groot waardoor u niet de gewenste uitspraak vindt.
Kenmerken
Weet u noch LJN, noch zaaknummer, dan bent u aangewezen op het onderdeel
Kenmerken. Hier kunt u aangeven dat u wilt zoeken in de teksten van uitspra-
ken, aangeven van welke instantie u een uitspraak zoekt, de datum nader preci-
seren, en aangeven binnen welk rechtsgebied de door u gewenste uitspraak valt.
U dient er bij het zoeken naar vrije tekst op te letten dat Rechtspraak.nl er voor
gekozen heeft dat bij het invullen van meerdere woorden gezocht wordt naar de
reeks woorden zoals ingevuld. En dat het woord and gebruikt dient te worden
om te zoeken naar woorden die niet in de ingevulde volgorde staan. Dus om te
20
22. Vrij toegankelijke websites voor advocaten
zoeken naar een uitspraak met de woorden computervredebreuk en computernet-
werk, maar niet in die volgorde dient u computervredebreuk and computernet-
werk in te voeren. Hiermee wijkt het zoeken op deze site af van wat gangbaar is.
Dat maakt het leven van de bezoekers niet prettiger. Een gemiste kans, zou ik
zeggen. Waarom is niet gewoon aangehaakt bij de systematiek van Google?
Inhoudsindicatie
Na een zoekopdracht krijgt u in de resultatenlijst te zien wanneer een uitspraak
is gedaan, wanneer deze op Rechtspraak.nl is gepubliceerd, welk rechtsgebied het
betreft, wat voor procedure het geweest is en, tot slot, een inhoudsindicatie. Met
name het laatste is uitermate nuttig. U kunt immers door het lezen van deze indi-
catie snel een idee krijgen van de kern van een zaak en op basis daarvan beslui-
ten deze al dan niet te gaan lezen. Deze inhoudsindicatie zult u echter bij veel
oudere zaken nog niet aantreffen. Pas in een later stadium zijn de gerechten deze
indicatie gaan toevoegen en dat is jammer. Bij oudere uitspraken moet u het dus
doen met de eerste regels van de uitspraken die getoond worden in de resultaten-
lijst en daar heeft u zo goed als niets aan. De civiele kamer van de Hoge Raad
voegt zelfs pas sinds september 2005 inhoudsindicaties toe aan hun uitspraken.
Daarnaast zult u bij gebruik van Rechtspraak.nl constateren dat de inhoudsindi-
caties die er zijn van de verschillende gerechten van magere kwaliteit zijn. Zo
kopieert de Raad van State standaard de eerste regels zoals vermeld onder het
kopje Procesverloop in een uitspraak van de Raad. Daar heeft u misschien soms
iets aan, maar vaak zegt het toch erg weinig. Het College van Beroep voor het
Bedrijfsleven maakt zich er vaak ook makkelijk vanaf. Men komt vaak niet
verder dan de vermelding van de regeling die aan de orde is geweest in een
uitspraak: Mededingingswet, Pensioen- en spaarfondsenwet, EG-steunverlening
akkerbouwgewassen, enzovoort.
Onvolledigheid
Het grootste bezwaar van vele gebruikers van Rechtspraak.nl is naar mening
toch niet het gebrek aan (goede) inhoudsindicaties, maar de onvolledigheid. En
dan doel ik niet op instanties als de Hoge Raad, de Raad van State, de Centrale
Raad van Beroep en het College van Beroep voor het Bedrijfsleven. Die doen het
vandaag de dag qua aantallen heel goed. Op het publicatiebeleid van de recht-
banken en gerechtshoven is echter nog wel het een en ander aan te merken.
Zeker als ik de uitspraken gepubliceerd op Rechtspraak.nl vergelijk met de
uitspraken genoemd in de talloze juridische tijdschriften. Een uitspraak genoemd
in een tijdschrift is naar alle waarschijnlijkheid vaak de moeite waard en zou dus
daarom eigenlijk ook in Rechtspraak.nl te vinden moeten zijn. Dat is echter lang
niet altijd het geval en dat is jammer. Aannemende dat het gebrekkige publicatie-
beleid van hoven en rechtbanken met het ontbreken van menskracht te maken
heeft, zou het wellicht een idee zijn per gerecht een medewerker aan te stellen die
er voor gaat zorgen dat alle (belangrijke) uitspraken zo snel mogelijk gepubli-
21
25. ADVOCATENDOSSIER 17
Gezien het feit dat dit stuk geschreven is in de tweede helft van 2005 en dat op
dat moment de volledige teksten van de verdragen nog steeds niet beschikbaar
waren, durf ik bij dezen voorzichtig te stellen dat de teksten waarschijnlijk pas in
de loop van 2006 op de website van het ministerie van Buitenlandse Zaken in te
zien zullen zijn.
Week- en Maandberichten
In de zogenoemde Week- en Maandberichten vindt u recente wijzigingen van
verdragsgegevens, in afwachting van het verschijnen van een volgend Tractaten-
blad. Het verschil tussen deze twee berichten is dat in de weekberichten alle
soorten verklaringen die partijen maken, volledig worden gepubliceerd. In de
maandberichten wordt alleen vermeld dat er een verklaring is gemaakt en
worden de teksten hiervan niet opgenomen.
Hiernaast treft u op de webstek van het ministerie van Buitenlandse Zaken ook
informatie aan over legalisatieverdragen. U komt op dit onderdeel van de site
door in het kader op de thuispagina waarin staat Selecteer een item te kiezen
voor Legalisatieverdragen en vervolgens op Ga te klikken. Op de dan verschij-
nende pagina vindt u legalisatie-informatie per land, de legalisatieverdragen,
informatie over de probleemlanden op het gebied van schriftelijk bewijs, en een
brochure over legalisatie. Onder het onderdeel legalisatieverdragen vindt u overi-
gens geen teksten van verdragen, maar overzichten: een uitgebreid overzicht en
een verkort overzicht van legalisatieverdragen en de landen die daarbij aangeslo-
ten zijn. Daarnaast geeft dit onderdeel van de webstek van dit ministerie infor-
matie over het Apostilleverdrag, het verdrag dat de legalisatieketen kan verkor-
ten.
Tractatenblad (OfïŹciele Publicaties, Overheid.nl)
Het Tractatenblad bevat de tekst van en gegevens betreffende verdragen die
Nederland met andere landen of volkenrechtelijke organisaties heeft gesloten of
waartoe Nederland is toegetreden. Tractatenbladen die vanaf 1995, maar voor
1997 zijn verschenen staan in de originele taal, documenten vanaf medio 1997
zijn, indien tweetalig, ook tweetalig opgenomen. U kunt eenvoudig en snel
zoeken in de databank van Tractatenbladen door een vinkje te plaatsen voor
Tractatenblad en vervolgens in het rechterdeel van het zoekscherm gegevens in te
voeren die de kans groot maken dat u het door u gewenste Tractatenblad vindt.
Verdrags- en publicatiegegevens - www.minbuza.nl (klik op Buiten-
lands beleid, Verdragen, Verdrags-
en publicatiegegevens)
Tractatenblad - www.overheid.nl/op
Asser Instituut - www.asser.nl
Verdragensites - gids.recht.nl/verdragen/
24
26. E-documenten
op internet
Henk Zonneveld
Vakreferent Europees recht, Juridische Bibliotheek, Universiteit Utrecht
De noten staan vanwege de lengte
Voor veel advocaten blijft het lastig om EU-documenten te vinden. Dat ligt niet
van de genoemde internetadressen
alleen aan de doolhof van informatiebronnen, maar ook aan de voorbereiding aan het einde van dit artikel.
van degene die zich in die doolhof waagt. Het gaat erom de kortste route te
kunnen kiezen, en dat gaat beter als u weet hoe de EU besluitvorming verloopt,
wie welke documenten produceert en als u gebruikmaakt van handige ingangen,
wegwijzers of een sluipweggetje. In deze bijdrage wordt voor de EU-documenten-
doolhof een aantal daarvan besproken en enkele routebeschrijvingen gegeven.
Ingangen en wegwijzers
Het Europa-portaal1 kan worden beschouwd als de hoofdingang voor alle EU-
informatie. Op de openingspagina treft men een viertal tabbladen aan:
âą activiteiten, een overzicht van de diverse beleidsterreinen;
âą instellingen, informatie over de instellingen van de Europese Unie;
âą documenten, een overzicht van databanken en websites die gebruikt kunnen
worden om documenten op te zoeken;
âą diensten, onderwerpen die nog niet genoemd zijn in andere rubrieken,
of een andere benaming hebben.
De tabbladen âactiviteitenâ en âinstel-
lingenâ leiden naar informatie over
het functioneren van de Europese
Unie en kunnen gebruikt worden
om zich snel in te lezen in een
onderwerp.
Een voorbeeld: op het tabblad âacti-
viteitenâ treft men aan âJustitie, vrij-
heid en veiligheidâ. Deze hyperlink
leidt naar een pagina met een over-
zicht van informatiebronnen op dit
gebied:2
25
27. ADVOCATENDOSSIER 17
- belangrijke websites, zoals het âEuropees Justitieel Netwerk in burgerlijke en
handelszakenâ;3
- samenvatting van de wetgeving, zoals âJustitiĂ«le samenwerking in burgerlijke
zakenâ;4
- de geldende wetgeving, et cetera.
Voor het vinden van juridische documenten (wetgeving, jurisprudentie, et cetera)
ligt het voor de hand het tabblad âdocumentenâ te kiezen. Op dat tabblad vindt
men onder meer verwijzingen naar de databanken Eur-Lex, Prelex en OEIL. De
titel van het tabblad leidt naar een pagina met algemene informatie over EU-
documenten en geeft een goed overzicht van documenten en vindplaatsen.5
De databank Eur-Lex6 is de belang-
rijkste gratis toegang voor ofïŹciĂ«le
EU-documenten. Men kan er op
diverse manieren zoeken en blade-
ren naar documenten. Eur-Lex is
nog in ontwikkeling dus nog niet
alle onderdelen werken (zoals
proïŹelen en alerts). Ook het
âGeavanceerd zoekenâ is thans nog
niet beschikbaar, maar via âEenvou-
dig zoekenâ worden ruim voldoende
zoekmogelijkheden aangeboden.
Door een âCollectieâ te kiezen kan
men een voorselectie maken naar
type document.
Routebeschrijvingen
Voor enkele soorten documenten (wetgeving, voorbereidende documenten, juris-
prudentie) volgen hier enkele aanwijzingen voor de te nemen route.
Wetgeving
Bij het opzoeken van wetgeving (richtlijnen, verordeningen, kaderbesluiten, et
cetera) kan men diverse wegen bewandelen. Welke weg men kiest, wordt vooral
bepaald door de gegevens waarover men al beschikt. Is het nummer of de vind-
plaats van een besluit bekend dan is het opzoeken in Eur-Lex vrij eenvoudig.
Kies âEenvoudig zoekenâ7 en gebruik de zoekingangen genoemd onder âZoeken
op documentnummerâ of âZoeken op vindplaatsâ. Via de ingang âPublicatiebladâ8
is het mogelijk om te zoeken of te bladeren naar een aïŹevering van het Publica-
tieblad vanaf 1998. Er kan alleen gezocht worden op jaar en nummer en gebla-
derd op datum.
26
28. EU-documenten op internet
Beschikt men slechts over een onderwerp of enkele mogelijke woorden uit de
titel, ook dan kan er in Eur-Lex gezocht worden, maar het zal wat lastiger zijn
het juiste document op het scherm te krijgen. Gebruik ook dan de ingang
âEenvoudig zoekenâ en kies zoekingangen onder de kopjes âAlgemene zoekactieâ
of âZoeken op soort documentâ.
Enkele tips:
âą Beschikt men over termen in een andere taal, zoek dan daarmee in de betref-
fende taalversie van Eur-Lex. Als het document gevonden is, kan weer over-
gestapt worden op de gewenste taal.
âą Bij het zoeken op woorden wordt standaard alleen gezocht in de titel van het
document. Heeft men geen of erg weinig treffers, zoek dan opnieuw, maar
dan in de volledige tekst. Let echter ook op de spelling en het gebruik van
synoniemen!
âą Bij het zoeken op âsoort documentâ en vervolgens âwetgevingâ moet men erop
bedacht zijn dat standaard alleen binnen geldende besluiten gezocht wordt. Is
men (ook) op zoek naar niet meer geldende besluiten dan dient op het scherm
âZoeken in de wetgevingâ het betreffende vinkje te worden weggehaald.
Na een zoekactie wordt een resultatenlijst getoond. Kiest men daaruit een docu-
ment dan worden daarvan eerst de bibliograïŹsche gegevens getoond. Erg handig
zijn daarin de âVerbindingen tussen documentenâ. Zo kunnen bijvoorbeeld snel
de wettelijke basis, de wijzigingen en jurisprudentie bij een regeling opgeroepen
worden.
Geldende wetgeving
De collectie âGeldende wetgevingâ geeft toegang tot de teksten van de geldende
wetgeving, ingedeeld op onderwerp volgens de structuur van het âRepertorium
op de geldende wetgevingâ.9 In dit Repertorium kan op onderwerp naar de
geldende wetgeving worden gebladerd. Dat is met name handig als men een
overzicht wil hebben van de geldende wetgeving op een bepaald beleidsterrein.
Bij ieder besluit wordt aangegeven of er een html- en/of pdf-tekstversie beschik-
baar is. Voorts wordt vermeld of er wijzigingen zijn geweest met een hyperlink
naar de bibliograïŹsche beschrijving ervan en of er een geconsolideerde tekst
bestaat met een hyperlink naar die tekst. Hoewel het Repertorium thans vrij snel
wordt bijgewerkt, moet men er bij recente wetgeving toch rekening mee houden
dat deze mogelijk nog niet is verwerkt in het Repertorium. Ook met het gebruik
van geconsolideerde teksten dient men zeer voorzichtig te zijn omdat deze moge-
lijk niet de actuele situatie weergeven.10
Ook buiten Eur-Lex treft men goed bruikbare bronnen voor wetgeving en beslui-
ten aan, zoals de websites van de Directoraten-Generaal.11
27
29. ADVOCATENDOSSIER 17
Voorbereidende besluiten
Voor een goed begrip van de wetgeving is het vaak noodzakelijk de documenten
te raadplegen die aan de wetgeving zijn voorafgegaan: de voorbereidende beslui-
ten. Het gaat dan met name om (de toelichting in) het voorstel van de Commis-
sie (gepubliceerd als COM-document), en de tijdens de behandeling door het
Europees Parlement en de Raad geproduceerde documenten.
Deze documenten zijn op te zoeken in Eur-Lex, maar vaak is het handiger om
eerst gegevens over die documenten op te zoeken in de databanken PreLex12 en
OEIL.13 Hyperlinks naar (gegevens in) deze databanken treft men op diverse
plaatsen aan. Onder meer op de pagina âLinksâ in Eur-Lex14 en in de bibliograïŹ-
sche beschrijving van besluiten in Eur-Lex onder het kopje âFollow-up van de
besluitvormingâ.
In Eur-Lex kan men na de keuze voor de collectie âvoorbereidende documentenâ
op twee manieren verder gaan:
1 âZoeken in de voorbereidende werkzaamhedenâ hetgeen overeen komt met de
zoekactie âEenvoudig zoekenâ. Zoeken op soort document: Voorbereidende
documenten.
2 âCOM-documentsâ, waarna men kan zoeken op nummer of bladeren op
datum naar COM-documenten vanaf 1999 (maar dan moet men al wel
beschikken over een nummer of datum).
Van oudere documenten (van vóór 1995) is in Eur-Lex overigens geen volledige
elektronische tekst aanwezig, maar slechts de bibliograïŹsche gegevens. Die gege-
vens zijn dan echter toch nuttig voor het vinden van een tekst op papier of op
microïŹche.
Ook bij de voorbereidende documenten zijn er bronnen buiten Eur-Lex beschik-
baar. Voor Commissie-documenten uiteraard weer de thema-websites van de
Commissie.15 Documenten van het Parlement (bijvoorbeeld het verslag van de
rapporteur) zijn te vinden via de (onlangs geheel vernieuwde) website van het
Parlement: Europarl.16 Documenten van de Raad zijn goed op te zoeken via het
âOpenbaar register van Raadsdocumentenâ.17
Jurisprudentie
Alle jurisprudentie (arresten, conclusies) van het Hof van Justitie en het Gerecht
van eerste aanleg is op te zoeken in Eur-Lex. Via âEenvoudig zoekenâ kan onder
âZoeken op soort documentâ gekozen worden voor âJurisprudentieâ.18
Als men echter beschikt over een zaaknummer kan beter een andere route geno-
men worden: âEenvoudig zoekenâ, onder âZoeken op documentnummerâ, klikken
op âReferentienummer documentâ, vervolgens âArrest van het Hof van Justitieâ
kiezen en dan het zaaknummer invullen.
Ook in de bibliograïŹsche beschrijving van arresten worden vele nuttige verwij-
zingen gegeven: niet alleen naar de betrokken wetgeving en door het Hof geci-
teerde zaken, maar ook naar annotaties bij de uitspraken.
28
30. EU-documenten op internet
De collectie ârechtspraakâ in Eur-Lex geeft een overzicht van de meest recente
uitspraken en een mogelijkheid om te zoeken op zaaknummer. Ook kan men
bladeren op datum van uitspraak, maar dit levert op het moment van schrijven
van deze bijdrage nog geen volledige overzichten op.
Buiten Eur-Lex is de website van het Hof van Justitie (Curia)19 vooralsnog een
goede bron voor recente uitspraken. Via een zoekformulier zijn daar de uitspra-
ken vanaf 1997 beschikbaar in een voorlopige versie.20 Daarnaast kan er via lijs-
ten op zaaknummer naar de tekst van uitspraken gebladerd worden.21 Dit zijn
overigens dezelfde teksten als in Eur-Lex beschikbaar zijn. Ook via de website
van het Hof zijn overzichten te raadplegen van annotaties bij de uitspraken.22
Nationale implementatie
Bij veel juridische geschillen speelt de vraag of de EU-regelgeving wel tijdig en
juist is verwerkt in nationale wetgeving. Eur-Lex heeft thans niet veel te bieden
voor een antwoord op deze vraag.23 Weliswaar kan men gegevens over nationale
implementatie opvragen, maar er is geen enkele garantie dat deze gegevens volle-
dig zijn.
Voor de implementatie in Nederland kan men beter gebruikmaken van commer-
ciële databanken24 of via bijvoorbeeld overheid.nl25 controleren of er nationale
wetgeving (in de maak) is ter implementatie.
Een sluipweg
We kunnen natuurlijk ook proberen de doolhof te omzeilen. Dat kan door de
zoekmachine Google te gebruiken om informatie op de Europa-website te
zoeken. Een zoekopdracht als âkaderbesluit âEuropees aanhoudingsbevelââ
binnen de Europa-website26 geeft snel een overzicht van relevante bronnen en
documenten. Het resultaat van een dergelijke zoekactie is doorgaans goed bruik-
baar als start van een onderzoek. Echter alleen als men de waarde van de gevon-
den referenties goed kan beoordelen, anders verdwaalt men alsnog.
To t s l o t
Hoewel deze bijdrage erop gericht is de advocaat gebruik te laten maken van
elektronische bronnen via internet, moet daar direct een kanttekening bij worden
geplaatst. Wat betreft ofïŹciĂ«le EU-publicaties (wetgeving, arresten) geldt nog
steeds dat alleen de tekst zoals gepubliceerd op papier de rechtsgeldige versie is.
Er wordt niet gegarandeerd dat de elektronische versie identiek is aan die papie-
ren versie.27
Dwalen in een doolhof is leuk, maar alleen als daar voldoende tijd voor is. In de
praktijk van de advocaat is die tijd er meestal niet en kan men zich maar beter
goed voorbereid in de doolhof wagen. Hopelijk heb ik enkele daarvoor bruik-
bare aanwijzingen gegeven.
29
31. ADVOCATENDOSSIER 17
Notwn
1 http://www.europa.eu.int/index_nl.htm
2 http://europa.eu.int/pol/justice/index_nl.htm
3 http://europa.eu.int/comm/justice_home/ejn/index_nl.htm
4 http://europa.eu.int/scadplus/leg/nl/s22003.htm
5 http://europa.eu.int/documents/index_nl.htm
6 http://europa.eu.int/eur-lex/lex/nl/index.htm
7 http://europa.eu.int/EUR-Lex/lex/RECH_menu.do?ihmlang=nl
8 http://europa.eu.int/EUR-Lex/lex/JOIndex.do?ihmlang=nl
9 http://europa.eu.int/EUR-Lex/lex/nl/repert/index.htm
10 Zie de waarschuwing op http://europa.eu.int/eur-lex/lex/nl/legis/avis_consolidation.htm
11 Zie bijvoorbeeld DG Concurrentie http://europa.eu.int/comm/competition/index_nl.html met uitgebreide overzichten van wetgeving en besluiten.
12 http://europa.eu.int/prelex/apcnet.cfm?CL=nl
13 http://www.europarl.eu.int/oeil/index.jsp
14 http://europa.eu.int/eur-lex/lex/nl/tools/links.htm
15 http://europa.eu.int/comm/index_nl.htm
16 http://www.europarl.eu.int/activities/expert/reports.do
17 http://ue.eu.int/cms3_fo/showPage.asp?id=549&lang=nl&mode=g
18 http://europa.eu.int/eur-lex/lex/RECH_jurisprudence.do
19 http://curia.eu.int/index.htm
20 http://curia.eu.int/jurisp/cgi-bin/form.pl?lang=nl
21 http://curia.eu.int/nl/content/juris/index.htm
22 http://curia.eu.int/nl/content/juris/index_note.htm
23 Dit deel van de databank is al geruime tijd niet bijgewerkt en bij het schrijven van deze bijdrage zelfs kennelijk uitgeschakeld.
24 Bijvoorbeeld Europmaat van de Sdu, waarin extra gegevens over implementatie in Nederlandse regelgeving zijn verwerkt.
25 http://wetten.overheid.nl/
26 http://www.google.com/search?q=kaderbesluit+âEuropees+aanhoudingsbevelâ+site:europa.eu.int
27 http://europa.eu.int/geninfo/legal_notices_nl.htm#disclaimer, http://europa.eu.int/eur-lex/lex/nl/editorial/legal_notice.htm en
http://curia.eu.int/nl/avertissement.htm
30
32. Authenticiteit van
digitale documenten
E r i c T j o n g T j i n Ta i
advocaat bij Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn te Den Haag
Een belangrijk onderdeel van het werk van advocaten is het leveren van bewijs.
In het burgerlijk procesrecht â ofschoon mijn opmerkingen ook enige waarde
kunnen hebben voor het bestuursrecht en het strafrecht, zijn de regels in die
rechtsgebieden niet geheel gelijk â geldt een vrij stelsel van bewijsmiddelen:
bewijs kan in beginsel met alle middelen worden geleverd (art. 152 lid 1 Rv). In
de praktijk ziet men vooral bewijs door middel van overlegging van kopieën van
documenten (âproductiesâ) of door getuigen. Als gevolg van het oprukken van
computers en internet is er sprake van een aanzienlijke toename van zogenaamde
âdigitale documentenâ: documenten die slechts in digitale vorm bestaan, als een
reeks nullen en eentjes op een harde schijf of ander elektronische vorm.1 Op zich- 1 Ik laat buiten beschouwing
scans van gewone documenten
zelf zijn deze documenten vanwege het vrije stelsel van bewijsmiddelen ook (waaronder faxen), die immers
toegelaten.2 Zij kunnen evenwel leiden tot bijzondere problemen.3 ook in niet-digitale vorm
bestaan.
Na een bespreking van wat digitale documenten zijn, en de elektronische 2 Ingevolge art. 5 lid 1 sub b
handtekening die erbij hoort, zal ik ingaan op de bewijsproblemen (en -mogelijk- Richtlijn elektronische handteke-
ningen (1999/93/EG) moeten
heden) bij e-mail en websites. elektronische handtekeningen
(en daarmee ook digitale docu-
menten) worden toegelaten voor
Document en handtekening bewijslevering.
De authenticiteit van digitale documenten is problematisch vanwege precies dat 3 Zie ook Kemna, âDe vraagstuk-
ken van bewijs en bewaring in
aspect van het digitale leven dat zoveel voordelen biedt: de mogelijkheid om een elektronische omgevingâ, in:
exacte kopieën en nabootsingen te maken. Een digitaal document is niet meer Recht en computer, 5e dr.
2004, p. 193-226; Handboek
dan een reeks enen en nullen die op zichzelf geen spoor vertonen van de recht en informatietechnologie
totstandkoming of herkomst, noch aanwijzingen vertonen of er iets is veranderd. (losdelig) (Kemna) , par. 7.4;
Bram Buik, âForensisch IT-onder-
Er is daarom reden nader in te gaan op de mogelijkheden om de authenticiteit zoek. Het grote onzichtbareâ,
vast te stellen. Executief 2003, p. 113-114.
Als algemene regel geldt dat indien de authenticiteit van een digitaal docu-
ment wordt betwist, de bewijslast voor de authenticiteit rust op degene die zich
op dat document beroept. Dit volgt uit art. 149 lid 1 Rv. Bij onderhandse aktes
geldt evenwel de bijzondere regeling van art. 157 lid 2 jo. 159 lid 2 Rv: als de
authenticiteit van de ondertekening is bewezen, wordt de juistheid van de inhoud 4 Zie hierover, mede in verband
met elektronische aktes: Tjong
in beginsel aangenomen.4 Deze regeling is in beginsel ook van toepassing op digi- Tjin Tai, NbBW 2002/11, p.
tale documenten. 134-137.
31
33. ADVOCATENDOSSIER 17
Een digitale akte veronderstelt een ondertekening met een âdigitaleâ of elektroni-
sche handtekening. De wet spreekt van een elektronische handtekening; ik zal
mij daarbij aansluiten.5 Er zijn verschillende soorten elektronische handtekening,
5 Art. 3:15a BW. Zie voor een
uitleg: Tjong Tjin Tai, NbBW
variërend van een simpel wachtwoord, tot een zogenaamde geavanceerde elektro-
2004-7/8, p. 114-118. Op p.
nische handtekening.6 Zoân geavanceerde elektronische handtekening is in de
116-117 wordt aandacht
besteed aan geschillen over de
bekendste vorm een âsleutelâ, een lang getal dat geheim wordt gehouden. Door
toepassing van de handteke-
middel van mathematische technieken kan met grote mate van zekerheid worden
ning.
6 Dit is de handtekening die
vastgesteld dat een bepaald document is gewaarmerkt (ondertekend) met die
voldoet aan de eisen van art.
âhandtekeningâ (de sleutel). De elektronische handtekening functioneert als een
3:15a lid 2 BW.
soort âstempelâ dat is gekoppeld aan de eigenaar van de sleutel, en dat de inhoud
van het document âvastlegtâ: het document is dan niet ongemerkt te wijzigen
omdat dan het waarmerk niet meer klopt (dit is gevolg van de gebruikte tech-
niek). De wederpartij kan dan aan de hand van die handtekening aantonen dat
de e-mail is gewaarmerkt met behulp van de sleutel.
Dit systeem van geavanceerde elektronische handtekeningen is evenwel niet
waterdicht. Het is namelijk onzeker of art. 159 lid 2 Rv zo moet worden uitge-
legd dat het volstaat te bewijzen dat de elektronische handtekening is gebruikt
voor de ondertekening. De âeigenaarâ zou kunnen stellen dat een derde de
beschikking over de handtekening heeft gekregen: onzeker is of dan ook art. 159
lid 2 Rv van toepassing is.7 In zoverre hoeft het gebruikt zijn van een elektroni-
Tjong Tjin Tai, NbBW 2002/11,
7
p. 134-137, ook P.C. van Es,
sche handtekening niet altijd het beoogde bewijs op te leveren.
WPNR 6474 (2002), p. 107-108
Dat neemt niet weg dat de rechter er waarschijnlijk vaak van zal uitgaan dat met
en WPNR 6515 (2002), p. 857-
858, G. Huizinga, âDe authenti-
de ondertekening ook de authenticiteit van het document is bewezen. De eige-
catie van elektronische aktenâ,
naar van de sleutel zal dan aannemelijk moeten maken dat een ander de beschik-
WPNR 6402 (2000), p. 355-
360, alsmede Losbl. Vermo-
king over de sleutel heeft kunnen verkrijgen, of deze op andere wijze heeft weten
gensrecht (Scheltema en Tjong
te achterhalen. Dat is niet een louter chicaneus verweer. De elektronische hand-
Tjin Tai), art. 15a, aant. 22. De
wetgever heeft deze exacte
tekening is als een stempel: dat betekent dat iedere vreemde die de âstempelâ in
kwestie niet uitdrukkelijk beant-
handen krijgt, ook een dergelijke ondertekening kan zetten. Men kan tegenwer-
woord (EK 2002-2003, 27 743,
nr. 35, p. 4 en nr. 35b, p. 1 en
pen dat het tot de risicosfeer van de eigenaar behoort dat hij de elektronische
2).
sleutel veilig bewaart.8 Dat laat evenwel de mogelijkheid open dat een vreemde
Vgl. HR 19 november 1993, NJ
8
1994, 622 (COVA).
op andere wijze een kopie van de âstempelâ in handen krijgt, namelijk (om bij de
metafoor te blijven) door deze bij de âstempelfabriekâ (certiïŹcatiedienstverlener,
art. 1.1 sub tt Tw) te bemachtigen. De instantie die de elektronische handteke-
ning uitgeeft moet namelijk een kopie daarvan bewaren, en die kopie kan in
principe in handen van derden vallen.
Bewijzen met behulp van een geavanceerde elektronische handtekening is op dit
moment overigens een voornamelijk theoretische mogelijkheid. Hoewel er door
de overheid een ofïŹcieel systeem van geavanceerde elektronische handtekeningen
in het leven is geroepen (een zogenaamde Public Key Infrastructure, PKI), wordt
dit in de praktijk nog nauwelijks gebruikt. Er is ook een alternatief systeem van
elektronische handtekeningen (Pretty Good Privacy, PGP), maar ook dat heeft
geen algemene ingang gevonden. Vermelding verdient dat veel digitale documen-
32
34. Authenticiteit van digitale documenten
ten tegenwoordig zijn opgeslagen in het zogenaamde pdf-formaat van Adobe. Dit
bestandsformaat biedt eveneens mogelijkheden voor authenticatie met behulp
van elektronische handtekeningen.
Als er geen mogelijkheid is om een elektronische handtekening te gebruiken,
moet men voor het aantonen van de authenticiteit van een digitaal document
terugvallen op andere hulpmiddelen. Dit zal meestal neerkomen op het gebruik
van ondersteunende verklaringen van derden: een systeembeheerder die aan de
hand van een oude back-up kan aantonen dat de gebruiker het document niet
zelf heeft veranderd omdat het al eerder in deze vorm op het netwerk stond, een
bekende aan wie men een kopie van het document heeft verzonden.
E-mail
Een veelvoorkomend digitaal document is de e-mail. De gebruikelijke wijze
waarop e-mail in het geding wordt gebracht is in de vorm van een simpele
afdruk.9 Meestal wordt de authenticiteit van de afdruk niet betwist en staat die 9 Zie bv. de gang van zaken in de
procedure leidend tot HR 12
daarmee vast.10 november 1999, NJ 2000, 52,
Maar wat als de wederpartij de authenticiteit van de e-mail wel betwist? Of blijkend uit het cassatiemiddel.
Evenzo de middelen bij HR 14
omgekeerd, wat als je cliënt aangeeft dat hij zich niet herinnert de e-mail te november 2003, NJ 2004, 537,
hebben gezonden? E-mail is namelijk eenvoudig te vervalsen. Technisch gezien is HR 10 juni 2005, NJ 2005,
314, en de conclusie, nr. 1.4,
niet zeker of de in de e-mail vermelde afzender daadwerkelijk de e-mail heeft voor HR 15 april 2005, NJ
verzonden, net zomin als zeker is dat de op een gewone brief vermelde afzender 2005, 483.
10 Dat volgt uit art. 149, eerste lid,
ook de echte verzender is: het enkele feit dat er een bepaalde naam onder de Rv: het gaat om een gesteld en
brief of op de envelop is getypt, zegt uiteraard niets. De e-mail kan door een niet betwist feit (de authenticiteit
van de afgedrukte e-mail).
onbekende derde zijn verzonden. Een kwaadwillende kan op dezelfde wijze ïŹnge-
ren dat hij een e-mail met bepaalde inhoud heeft ontvangen. Omgekeerd kan hij
ook ïŹngeren dat hij een bepaalde e-mail heeft verzonden. Daarnaast is het moge-
lijk dat iemand een e-mail wel heeft verzonden, maar dat deze nooit is aangeko-
men. Hoewel dat niet algemeen bekend is, schijnen signiïŹcante percentages van
het e-mailverkeer niet de adressant te bereiken.11 11 Zie bijvoorbeeld
http://www.cbsnews.com/storie
Het bewijs van de authenticiteit van een e-mail kan worden geleverd met een s/2005/02/28/tech/main6769
elektronische handtekening, indien die is gebruikt. Zoals gezegd, is dat slechts 62.shtml,
http://newsmax.com/archives/a
zelden het geval. Een eenvoudig alternatief doet zich voor als er een CC: van de rticles/2005/2/26/84639.shtml
e-mail is verzonden. Als een derde een kopie van de e-mail heeft ontvangen, kan Dit schijnt mede gevolg te zijn
van te stringente maatregelen
daaruit in beginsel worden afgeleid dat de e-mail met bepaalde inhoud op een tegen spam (ongevraagde
bepaalde tijd is verzonden aan de adressant. Dan kan de derde dit dus bevesti- commerciële e-mail). Het is een
interessante vraag of het de
gen. Helaas kan daaruit nog steeds niet worden afgeleid dat de e-mail ook is ontvanger kan worden tegenge-
aangekomen. Dit is bovendien slechts mogelijk voor de verzender, niet voor de worpen als hij de e-mail niet
heeft ontvangen in zijn inbox
ontvanger (al kan een forward (doorsturen) van de e-mail naar een derde vanwege een door hemzelf (of
misschien wel aanvullend bewijs opleveren). zijn provider) ingeschakeld
spamïŹlter. Het voert in dit
Een andere mogelijkheid is, dat men zijn toevlucht zoekt tot elektronische verband te ver deze vraag te
archieven. De meeste netwerksystemen houden zogenaamde logs bij (elektroni- beantwoorden.
sche logboeken) van het verkeer. Deze kunnen worden gebruikt om de binnen-
komst of verzending van e-mails aan te tonen. Men dient wel te beseffen dat
33
35. ADVOCATENDOSSIER 17
deze logs regelmatig worden opgeschoond of gewist! Er kan dus niet worden
gewacht met het opvragen hiervan. Daarnaast wordt in de e-mail zelf extra
informatie bijgehouden over de route die is afgelegd tot de ontvanger.12 Het is
12 Deze informatie staat in de
zogenaamde header, een blok
daarom van belang dat men ook het elektronisch origineel bewaart.
informatie dat in de meeste
Ondersteunend bewijs kan worden geleverd met een verklaring van een systeem-
e-mailprogrammaâs automatisch
wordt verborgen totdat de
beheerder met betrekking tot de authenticiteit van het document.13 Verder is het
gebruiker er uitdrukkelijk om
mogelijk dat men aan de hand van back-ups kan aantonen dat het document
vraagt dat dit getoond wordt.
13 Zie bijvoorbeeld Hof Arnhem 4
ongewijzigd is, doordat het document in de onderhavige vorm al op een eerdere
februari 2003, NJ 2004, 54,
back-up stond.
rov. 4.2, waar een verklaring
van de systeembeheerder
Zulke logs of back-ups kunnen zich overigens ook in het domein van de
adstrueerde dat er sprake was
wederpartij bevinden. Dan is het lastig deze te verkrijgen (al kan men trachten de
van âspammingâ van de Tweede
Kamer.
rechter tot een omkering van de bewijslast te verleiden, of tot een bewijsvermoe-
den of het opleggen van een verzwaarde stelplicht).14 Een beroep op art. 843a lid
14 Een verzwaarde stelplicht krijgt
meestal gestalte in de vorm van
1 Rv zal waarschijnlijk niet slagen, nu deze bepaling niet geschreven lijkt te zijn
de eis dat de wederpartij
voor materiaal ten behoeve van indirecte bewijslevering. Wel zou deze bepaling,
aanknopingspunten moet bieden
om te helpen in het te leveren
gelet op de slotzin, een grondslag kunnen bieden voor een gebod tot overlegging
bewijs. Zie bijvoorbeeld HR 18
van een kopie van een digitaal document dat aan de eisen van die bepaling
februari 1994, NJ 1994, 368,
HR 7 september 2001, NJ
voldoet. Een e-mail zou hier soms onder kunnen vallen; overigens zou dit strikt
2001, 615 en 616.
genomen vooral gelden als je de e-mail zelf kwijt bent, niet voor het aantonen
van de authenticiteit van de e-mail. Verder bestaat er het risico dat de wederpar-
tij voorafgaand de logs of back-ups wist. Men zou dan conservatoir beslag
moeten leggen. Dit zijn uitzonderlijke rechtsmiddelen die slechts zelden op hun
plaats zullen zijn.
Vermelding verdient, dat alle internetproviders verplicht zijn e-mail gedu-
rende zekere tijd te bewaren.15 Deze bewaarplicht strekt ten behoeve van het
15 Art. 13.1 t/m 13.8 Telecommu-
nicatiewet. Dit berust op Euro-
strafrechtelijke opsporingsonderzoek. Theoretisch zou aan de hand van deze
pese regelgeving: art. 15 Richt-
archieven ook een civielrechtelijk bewijsprobleem kunnen worden opgelost. Het
lijn betreffende privacy en
elektronische communicatie
valt echter niet te verwachten dat internetproviders snel medewerking zullen
2002/58/EG van 12 juli 2002,
verlenen, zelfs als de wederpartij zich niet op zijn privacy beroept. De meeste
Publ. L 201, p. 37.
internetproviders verzetten zich fel tegen de bewaarplicht, ook vanwege de ermee
gepaard gaande lasten.
Voor de praktijk betekent dit, dat men voorzichtig moet zijn met e-mail. Het is
geen betrouwbaar communicatiemiddel; belangrijke berichten kan men beter
(ook) langs andere weg zenden. Een grotere mate van betrouwbaarheid kan ook
worden bereikt door een aanpassing van de werkwijze: men kan bijvoorbeeld
vragen of de ontvanger een bevestiging van ontvangst stuurt, en bij gebreke van
bericht de e-mail nogmaals verzenden.
We b s i t e s
Een tweede soort digitale documenten die in procedures van belang zijn, zijn
paginaâs van websites. Een pagina is dat wat zichtbaar wordt in je browser als je
de website bezoekt. Die pagina wordt op dat moment opgevraagd. Als gevolg
34
36. Authenticiteit van digitale documenten
daarvan is het eenvoudig de pagina te veranderen: de pagina is slechts authentiek
op het moment dat je hem bezoekt. Dit levert een probleem op als je moet bewij-
zen dat een bepaalde pagina op zeker moment er op een bepaalde manier uitzag.
Dit kan nodig zijn voor een geschil over merkinbreuk, auteursrechtinbreuk of
onrechtmatige publicaties,16 maar ook voor de website-eigenaar die moet bewij- 16 Zie bijvoorbeeld Vzr Rb Gronin-
gen 25 mei 2004, NJ 2004,
zen wat de inhoud van zijn algemene voorwaarden op zekere datum was. 418 (onrechtmatige uitlating),
Op dit moment is het gebruikelijk dat er ten bewijze van het uiterlijk van de Vzr Rb Amsterdam 29 januari
2004, NJ 2004, 241 (merkin-
website afdrukken worden gemaakt van de paginaâs in de browser, welke afdruk- breuk), Vzr Rb Amsterdam 28
ken als producties in het geding worden gebracht. Dit werkt zolang de wederpar- augustus 2003, NJ 2003, 640
(auteursrechtinbreuk).
tij niet betwist dat de paginaâs er zo uitzagen, wat in de praktijk meestal het
geval is. In beginsel is het evenwel mogelijk dat de afdrukken niet kloppen: het is
technisch gezien mogelijk een valse website-afdruk te maken. De wederpartij kan
dus ook hiervan de juistheid betwisten. Het gevolg is dat in beginsel de partij die
zich op de juistheid van die afdrukken beroept, zal moeten bewijzen dat de
afdrukken de toestand van de website juist weergeven. Overigens is mogelijk dat
de rechter de bewijslast omkeert, of zal oordelen dat voorshands moet worden
uitgegaan van een vermoeden dat de afdrukken juist zijn, waartegen dan tegen-
bewijs wordt toegelaten.
Het bewijzen dat de webpagina een bepaalde vorm had, is nog niet zo eenvou-
dig. Het bewaren van de pagina helpt op zichzelf niet, omdat men dan weer kan
betwisten dat de kopie authentiek is, en is overigens vaak lastig omdat een
pagina uit veel verschillende elementen kan bestaan (plaatjes in GIF of JPG-
formaat, verschillende frames, CSS-code, Javascripts en -applets, Flash-ïŹles,
streaming content).17 Voor de website-eigenaar zou het wel eenvoudiger kunnen 17 De mogelijkheid dat een deel
van de inhoud niet geïŹxeerd is
zijn op zulke wijze te bewijzen dat de website er echt zo uitzag, aangezien hij van (streaming content, ïŹash ïŹles,
de websitebeheerder of internetprovider bewijzen (zoals toegangslogs, back-ups) Java applets) en dus niet af te
drukken, levert eigen, bijzondere
zou kunnen vragen die aantonen dat de website op zeker moment een bepaalde problemen op. Ik zal hier niet
vorm had. nader op ingaan nu dat in dit
verband te ver voert: bewe-
Een andere complicatie is dat veel websites tegenwoordig geen vaste paginaâs in gende inhoud is geen digitaal
HTML bewaren zoals vroeger het geval was, maar die paginaâs dynamisch gene- document.
reren zodra zij worden opgevraagd.18 De website is dan opgeslagen in een data- 18 Dit gebeurt met behulp van
speciale programmeertalen
base die aangeeft hoe de paginaâs eruit moeten zien. Zij wordt beheerd met een zoals PHP of ASP.
Content Management System (CMS). Het aantonen van de inhoud van de
website zal dan moeten gebeuren door een authentieke kopie van de database te
laden en die kopie met een browser te benaderen. Dit is tijdrovend en leidt weer
tot de vraag, of die databasekopie authentiek is. Zowel voor de bezoeker als
voor de websitehouder is dit een weinig aantrekkelijke optie.
Een eenvoudiger werkwijze is, een deurwaarder vóór de procedure op zijn eigen
computer19 de litigieuze website op te laten roepen en schermafdrukken te laten 19 Als het op een computer van
cliënt zou zijn, zou opnieuw het
maken, waarna de deurwaarder zijn waarnemingen in een proces-verbaal kan bezwaar optreden dat die
neerleggen waaraan de afdrukken worden gehecht. Het is ook mogelijk dat de computer bewerkt zou kunnen
zijn om een valse website weer
rechter geneigd is de advocaat te geloven die persoonlijk bevestigt dat hij met te geven.
eigen ogen de website heeft gezien en zelf de schermafdrukken heeft gemaakt.
35
37. ADVOCATENDOSSIER 17
Dit zou althans aanleiding kunnen geven de bewijslast om te keren.
Een laatste mogelijkheid is, dat men tracht een kopie te achterhalen van de
website in een archief van een derde. Een voorbeeld hiervan is de Google cache.
Dit is echter een minder zekere weg, aangezien zulke archieven met onregelma-
tige intervallen worden bijgewerkt en niet zeker is of zij de juiste versie van de
website (nog) bevatten.
Menselijke beoordeling
Digitale documenten leveren veel problemen op wanneer het gaat om bewijs van
de authenticiteit. Vanwege de relatieve nieuwheid ervan zijn er tot op heden
weinig aanwijzingen voor de wijze waarop bewijs moet worden geleverd. Dat
verschilt van de gedetailleerde regeling van bewijs door middel van aktes. Een
nadere bewijsregeling zal pas in de loop der tijd in de jurisprudentie ontstaan.
In het voorgaande heb ik enkele aanwijzingen gegeven over de wijze waarop
zulke bewijsvragen zouden kunnen en moeten worden opgelost, zowel door
toepassing van de gewone regels van het bewijsrecht, als door hantering van
technische middelen. Hoewel er middelen zijn die kunnen bijdragen aan de vast-
stelling van de authenticiteit van documenten, zijn deze nog steeds ongebruike-
lijk. De mogelijkheid van vervalsing of betwisting van de authenticiteit van docu-
menten wordt niet als een zo groot risico beschouwd, dat men zich hiertegen
indekt. Wellicht verandert dit in de toekomst als er zaken in het nieuws komen
waar dit mis is gegaan, of als de gangbare hulpmiddelen zoals e-mailprogram-
maâs deze functionaliteit niet alleen aanbieden maar ook standaard afdwingen.
Men moet bij dit alles niet vergeten dat de bewijsregeling van aktes slechts
zelden wordt toegepast. Gelukkig blijken de meeste partijen waarheidsgetrouw.
Er worden weinig valse documenten overgelegd, en de authenticiteit van een
overgelegd document wordt vrijwel nooit betwist. Ook ten aanzien van digitale
documenten is tot nog toe niet gebleken van een toename van geschillen omtrent
de authenticiteit. Dat neemt niet weg dat de relatieve eenvoud van vervalsing van
een digitaal document mogelijk leidt tot meer chicanes op dit vlak.
Niettegenstaande de bijzondere technische problemen die ik hier heb geschetst,
komt in laatste instantie alles weer neer op het bewerkstelligen van een overtui-
ging van de rechter, dat het materiaal authentiek is. Dat die overtuiging mede
met technische middelen wordt bereikt, doet er niet aan af dat het uiteindelijk
draait om een menselijke beoordeling.
36
