1. Metodologia nauk
część 1
Dr Sabina Cisek
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ
2015/16
Aktualizacja 2015-10-20
1

2. Treści merytoryczne przedmiotu [część 1]
1) Metodologia nauki i nauk (szczegółowa). Przedmiot, zakres, problematyka,
kierunki badań. Wskazanie, jakie ujęcie metodologii nauk obowiązuje w ramach
zajęć.
2) Pojęcia nauki i naukowości. Czym różni się nauka od nie-nauki? Typologia nauk,
dziedziny i dyscypliny naukowe. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z
przedmiotu Naukoznawstwo)
3) Sposoby i uwarunkowania poznawania rzeczywistości w nauce. Wzajemne relacje.
Hierarchizacja – wedle poziomów ogólności (metoda nauki w ogóle, metoda nauk
przyrodniczych i metoda nauk społecznych, metodologie/strategie, metody badań,
techniki i narzędzia badawcze). Typologia metod, w tym wedle etapów procesu
badawczego.
4) Na czym polega metoda naukowa – ogólnie? Założenia, wytyczne, cele,
postępowanie. Dwa źródła (metody?) prawomocnego poznania w nauce –
obserwacja (empiria) i rozumowanie. Problemy z empirią.
- Najważniejsze typy rozumowań (wnioskowań) w nauce – dedukcja, indukcja i inne –
szczegółowa charakterystyka.
- Logika klasyczna w nauce jako podstawa wnioskowań. Wybrane elementy.
5) Strategie lub podejścia badawcze w naukach społecznych – ilościowa, jakościowa
i mieszana.
2

3. Treści merytoryczne przedmiotu [część 2]
6) Typy badań (eksploracyjne, opisowe, wyjaśniające). Wybrane metody w naukach
humanistycznych i społecznych. Relacja do wymienionych strategii badawczych.
7) Wybrane metody i techniki gromadzenia, porządkowania, analizowania,
syntetyzowania, wyciągania wniosków i przedstawiania wyników badań cudzych i
własnych. (Zebranie, uporządkowanie, poszerzenie umiejętności i wiedzy zdobytych
w ramach wcześniejszych zajęć w Instytucie Informacji Naukowej i
Bibliotekoznawstwa UJ, wyjście poza aspekty „instrumentalne”, wskazanie, jak
stosowanie odpowiednich metod przyczynia się do tworzenia uprawnionych
poglądów, tez i wiedzy uzasadnionej).
8) Jak opracować model albo teorię? Dwa podejścia – „teoria przed badaniami” i
„badania przed teorią”. Przydatne procedury i metody. Testowanie własnych
koncepcji i hipotez. Operacjonalizacja.
9) Podsumowanie 1: Proces badawczy. Projektowanie własnych badań.
10) Podsumowanie 2: Podstawy filozoficzne, „epistemologie” dyscyplin naukowych,
paradygmaty i metateorie. Jak założenia natury ogólnej wpływają na badania
(metodologie szczegółowe, ramy pojęciowe) poszczególnych dyscyplin? (na
przykładzie informatologii)
3

4. 1. Metodologia nauki i nauk
(szczegółowa). Przedmiot,
zakres, problematyka,
kierunki badań. Wskazanie,
jakie ujęcie metodologii nauk
obowiązuje w ramach zajęć
4

5. Co to jest metodologia?
Co może oznaczać słowo „metodologia”
(w nauce)?
 1) Metodologia nauki (nauk) = teoria
metody, dział filozofii
 2) Sposób poznawania świata
akceptowany w jakiejś dyscyplinie
naukowej
 3) Sposób postępowania w konkretnym
projekcie badawczym, metodyka
danych badań
5

6. Metodologia w znaczeniu 1,
jako teoria metody
 Metodologię można sformułować dla
każdej dziedziny
 Są dwie grupy metodologii: te, które
dotyczą działania fizycznego i te, które
dotyczą działania duchowego (w tym –
myślenia)
◦ (Bocheński, 1992, s. 20, 21)
6

7. Metodologia w znaczeniu 1, jako
teoria metody [cd.]
Metodologia nauki i metodologia nauk
 Metodologia nauki (ogólna) – bada to,
co wspólne dla wielu nauk (dyscyplin
naukowych)
 Metodologia nauk (szczegółowa) –
bada osobliwości poszczególnych
dyscyplin
◦ (Bronk, 1992, s. 354)
7

8. Metodologia w znaczeniu 1, jako
teoria metody [cd.]
 Metodologia nauk,
◦ w aspekcie pragmatycznym – nauka o
metodach działalności naukowej i
stosowanych w nauce procedurach
badawczych;
◦ w aspekcie apragmatycznym – nauka o
elementach i strukturze systemów
naukowych, tj. o wytworach nauki w postaci
pojęć, twierdzeń (prawa nauki), teorii
naukowych [Encyklopedia PWN]
8

9. Metodologia nauk w znaczeniu 1 bada:
- wybrane aspekty nauki w sensie czynnościowym
 Strategie, metody i techniki badawcze i naukowe
◦ Metoda naukowa w ogóle, co ją charakteryzuje i odróżnia od innych
sposobów postępowania, poznania (metodologia ogólna)
◦ Metody naukowe stosowane we wszystkich dyscyplinach bądź w
większości dyscyplin (metodologia ogólna)
◦ Metody w poszczególnych naukach (metodologia szczegółowa)
 Pytanie – czy tylko metody wyidealizowane, tj. rozumiane jako
„przepisy”, schematy, wzorce postępowania czy również ich
konkretne realizacje
◦ Na przykład – czy tylko cechy, wartość poznawcza, właściwy sposób
przeprowadzenia metody analizy i krytyki piśmiennictwa jako takiej,
by była akceptowana jako źródło poznania w informatologii, czy
także jej konkretne realizacje (powiedzmy – czy wystarczy oprzeć
się na piśmiennictwie polsko- i anglojęzycznym)
9

10. Metodologia nauk w znaczeniu 1 bada:
- wybrane aspekty nauki w sensie
wytworowym, tj. wiedzę naukową
 Starsze podejście, m.in. Koło Wiedeńskie, 1. połowa XX
wieku – metodologia skupia się przede wszystkim na
zdaniach – hipotezach, prawach, twierdzeniach, sądach;
zdaniach obserwacyjnych i teoretycznych
◦ Stąd – metodologia traktowana jak dział logiki
 Nowsze podejście, m.in. Kuhn, Lakatos, Quine –
metodologia skupia się na strukturach wiedzy –
modelach, teoriach, paradygmatach, programach
badawczych, całości wiedzy
◦ (Bocheński 1992, s. 139-142) (Grobler 2008, s. 61-91, 267-
312)
10

11. Metodologia nauk w znaczeniu 1
(filozoficzna, ogólna) – przykłady
problemów
 Co to jest hipoteza, jak się potwierdza i obala hipotezy?
 Co to jest prawo nauki? Jakie ma funkcje?
 Co to jest wyjaśnianie?
 Czy istnieją „czyste” fakty? Jaki jest stosunek obserwacji do teorii?
 Czym jest metoda naukowa w ogóle, jakie są typy metod
ogólnonaukowych, jakie metody są specyficzne dla poszczególnych
dyscyplin etc.?
 Czym jest teoria? Dlaczego jedne teorie zastępują inne?
 Jaki jest cel nauki?
 Jakie są typy nauk? Czy nauki przyrodnicze i społeczne różnią się z
metodologicznego punktu widzenia? Jeżeli tak – na czym polega ich
odmienność?
 Na czym polega definiowanie pojęć, terminów? Rodzaje definicji? Typy
pojęć, terminów naukowych?
11

12. Metodologia w znaczeniu 2
 Sposób poznawania świata akceptowany w
danej dyscyplinie (dziedzinie) naukowej,
obejmujący m.in.:
 podstawy meta-teoretyczne (paradygmaty, wartości,
założenia explicite i implicite),
 metody badawcze,
 techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,
 techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,
 standardy tworzenia interpretacji, kategoryzacji, uogólnień,
modeli i teorii,
 formy prezentacji wyników,
 reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i
intersubiektywnej sprawdzalności badań.
12

13. Dlaczego warto zastanowić się nad
metodologią nauki i nauk?
 Naukowcy badają świat, metodolog docieka
(m.in.):
◦ jak to robią,
◦ czy ich sposoby postępowania poznawczego
prowadzą do uzasadnionych wyników, odkryć,
nowej wiedzy, czy „nadają się” do badania
określonych obiektów, problemów, zjawisk.
 Świadomość uwarunkowań metodologicznych
prowadzi do podniesienia jakości, w tym
wiarygodności oraz intersubiektywnej
sprawdzalności badań.
13

14. Dlaczego warto …? [cd.]
 Jeżeli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne i
sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort-
Nachmias, Nachmias 2001, s. 30, 31).
 Intersubiektywna sprawdzalność pojawia się w wyniku
jasnego określenia:
◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń,
wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych
empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak
rozumiemy terminy, których używamy, słowem – zostawiamy
„ścieżkę sprawdzenia”,
◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski –
określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego,
procedura.
 Nie da się spełnić tych wymogów, gdy brakuje
samoświadomości metodologicznej.
14

15.  METODOLOGIA = sposób poznawania świata
akceptowany w nauce (ze szczególnym
uwzględnieniem nauk humanistycznych i
społecznych), obejmujący
◦ podstawy meta-teoretyczne (paradygmaty, wartości,
założenia explicite i implicite),
◦ metody badawcze,
◦ techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,
◦ techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,
◦ standardy tworzenia interpretacji, kategoryzacji, uogólnień,
modeli i teorii,
◦ formy prezentacji wyników,
◦ reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i
intersubiektywnej sprawdzalności badań.
Na naszych zajęciach
15

16. 2. Pojęcia nauki i naukowości.
Czym różni się nauka od nie-nauki?
Typologia nauk, dziedziny i
dyscypliny naukowe
16

17. Co to jest nauka – trzy główne
sposoby rozumienia nauki
 1) Nauka = dziedzina ludzkiej
działalności, dziedzina kultury
 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór
czynności uczonych, praca badawcza
(ujęcie czynnościowe)
 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza
naukowa (ujęcie wytworowe)
◦ (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski,
1994a, s. 48)
17

18. Nauka = dziedzina ludzkiej
działalności, dziedzina kultury
 Obejmuje:
◦ badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub
zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21)
◦ budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki,
technologie,
◦ finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie
◦ hierarchie, struktury,
◦ ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
◦ organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),
◦ zgromadzone zasoby informacji i wiedzy
◦ ……
18

19. Nauka = dziedzina ludzkiej
działalności, dziedzina kultury
[cd.]
 Nauka jako dziedzina kultury powstała
i „narasta” wokół poznania
◦ Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie,
ale o pewien jego rodzaj, zwany
naukowym 
19

20. Co to jest poznanie?
 Poznanie
◦ czynność = poznawanie
◦ wytwór = wiedza
 Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o
czymś (Kamiński, 1992, s. 13)
 „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot
dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w
jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te
czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania
sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229
 Poznanie istniejących rzeczy – zob. Powszechna
Encyklopedia Filozofii
http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf
20

21. Nauka = pewien typ działalności,
zbiór czynności uczonych, praca
badawcza (ujęcie czynnościowe)
 Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami
(różnie zresztą formułowanymi w zależności
od poglądów epistemologicznych) sposób
poznawania, zwany naukowym oraz jego
praktyczne realizacje
 Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie
metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość
(Szaniawski, 1994b)
21

22. Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza
naukowa (ujęcie wytworowe)
 Wiedza naukowa
◦ w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza
◦ w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od
wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje
 pojęcia, terminy
 hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia,
tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania
 koncepcje, modele, teorie
 milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s.237), wiedzę
towarzyszącą i zastaną = background knowledge
(Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym –
nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)
22

23. 23
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy
 Wiedza = „ogół informacji o rzeczywistości wraz z
umiejętnością ich wykorzystania” (Bojar red. 2002, s. 291)
 Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i
potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić”
(Kamiński 1992, s. 24)
 Wiedza-że (wiedza propozycjonalna) i wiedza-jak
(umiejętności) (Gilbert Ryle, 1949)
 Wiedza jawna (explicit knowledge) i wiedza milcząca (tacit
knowledge, niejawna, ukryta) (Michael Polanyi)
◦ Wiedzę jawną możemy zwerbalizować, przedstawić w
postaci słów, liczb etc. i przekazać innym. Wiedzy milczącej
nie da się całkowicie zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak
się jeździ na rowerze), wiemy więcej niż potrafimy
wypowiedzieć.

24. 24
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy [cd.]
 Wiedza a posteriori, którą posiąść możemy tylko
w drodze doświadczenia, oraz wiedza a priori, którą
posiąść możemy niezależnie od doświadczenia
(podział ze względu na sposób pozyskania wiedzy)
 Wiedza empiryczna (dotycząca świata empirycznego) i
nieempiryczna (np. matematyczna, filozoficzna,
religijna)
 Wiedza naukowa i potoczna (podział ze względu na
szczególne metody zdobywania wiedzy)
 Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa),
techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa,
mądrościowa
(Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s.
180, 181), (Materska 2007, s. 42-49), (Paprzycka 2013), (Woźniak-Kasperek
2011, s. 39-48)

25. 25
Co to znaczy „wiedzieć” wg
filozofów?
 Klasyczna koncepcja wiedzy
◦ „Osoba α wie, że p, zawsze
i tylko wtedy, gdy:
 (1) α jest przekonana, że p;
 (2) to, że p, jest prawdą;
 (3) przekonanie α-y, że p, jest
uzasadnione.” (Paprzycka 2013, s. 122)

26. 26
Co to znaczy „być naukowym”?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i
wytworu poznania, nauki jako wiedzy)
 Są co najmniej dwa warianty tego pytania
◦ „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze –
na czym w ogóle polega naukowość
poznania/wiedzy?
◦ „Małe pytanie” = praktyczne – jak
rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł,
referat, książka) jest naukowa?

27. 27
Co na ten temat sądzą filozofowie
nauki?
 Przykłady:
◦ naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie,
tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej
sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję
czy teorię (Popper)
◦ naukowe jest to, co wynika z doświadczenia
(eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego
rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej
(folklor – „wszyscy”)
◦ naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez
społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

28. 28
Po co rozpoznawać naukowość
badania, dyskusji, publikacji,
referatu, wypowiedzi?
 Dla celów
◦ poznawczych
◦ organizacyjnych, na przykład – oceny
czasopism, instytucji, dorobku
poszczególnych naukowców

29. 29
Jak rozpoznać naukowość?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i
wytworu poznania, nauki jako wiedzy)
 Stosując kryteria
◦ wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy
naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie
na czym polega metoda naukowa i czym cechuje
się wiedza naukowa
◦ zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do
publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja
autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach
uznanych za naukowe itp.

30. 30
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej
 Wiedza naukowa jest
◦ intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)
◦ „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)
◦ poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień
◦ samodoskonaląca się
◦ systematyczna
◦ twórcza (nowa wiedza)
◦ uporządkowana
◦ uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)
◦ wyspecjalizowana

31. 31
Co to znaczy „intersubiektywnie
sprawdzalna”?
 „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je
powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-
Nachmias, Nachmias 2001, s. 31)
 Rozróżniamy
◦ intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być
zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie
kwalifikacje”
◦ intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się
kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)
 Powinno być jasno powiedziane
◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków,
przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych,
jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których
używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,
◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona,
wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

32. 32
Co to znaczy „obiektywna”?
 Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:
„bezstronność – jako przeciwstawienie
tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność –
jako niezbędny warunek społecznej kontroli;
neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie
przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń
obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”
(Szaniawski 1994c, s. 17)
◦ O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również
(Kołakowski 2000)
 Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od
podmiotu poznającego

33. 33
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej
 Zobacz rozdział 4 w niniejszej prezentacji

34. 34
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne
 Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest
jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez
recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu
do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na
konferencję
◦ Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych
 Czy to jest nadal sprawnie działający system?
Kontrprzykłady
◦ afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala,
http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/
◦ Andrew Wakefield, szczepionki i autyzm – sfałszował czy nie wyniki badań?
◦ http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-tytulami-
naukowymi,84437,1,1.html

35. 35
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
ZEWNĘTRZNE, organizacyjne,
społeczne [cd.]
 Są tu co najmniej dwa ważne pytania:
◦ Na ile w ogóle stosowanie kryteriów
zewnętrznych jest usprawiedliwione?
◦ Jeżeli tak – jaka społeczność ma
akceptować i w jakiej formie?

36. Podział / typologia nauk
 Może być oparty na kryteriach
wewnętrznych bądź zewnętrznych
wobec poznania naukowego (wiedzy
naukowej)
 A co to jest typologia? Zob. następny
slajd.
◦ Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach
nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt.
Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)
36

37. Typologia
 Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w
zespoły elementów pod pewnym względem do siebie
podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany
jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy
zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów
nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny)
stopień podobieństwa do wybranego elementu
wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły
nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór
– właśnie typologią. (…) Zespoły elementów
wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są
rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne
elementy spełniają warunek podobieństwa wobec
więcej niż jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-
Kalata 2002, s. 19)
37

38. Podział nauk wg kryteriów
„wewnętrznych”
 Nauki aprioryczne (formalne,
dedukcyjne)
 Nauki empiryczne (realne)
◦ Nauki humanistyczne
◦ Nauki przyrodnicze
◦ Nauki społeczne
◦ Nauki techniczne
38

39. Podział nauk (albo badań w ramach
nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
 Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne)
(Rickert)
◦ nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis
jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń
◦ nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
 Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)
◦ nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
◦ nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych
rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)
 Badania/nauki podstawowe („czyste”) i stosowane
39

40. Podział nauk (albo badań w ramach
nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
• Podział wg kryterium dominującego typu
wyjaśniania:
 nauki dedukcyjne (wyjaśnianie przez dowód),
 przyrodnicze (wyjaśnianie przyczynowe),
 o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne),
 społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i
intencjonalne),
 o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i
intencjonalne),
 interdyscyplinarne (różne rodzaje wyjaśniania)
 [Grobler 2008, s. 251]
40

41. Podział / typologia nauk wg
kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
 Badania / nauki interdyscyplinarne
 Nauki
◦ interdyscyplinarne
◦ transdyscyplinarne
◦ multidyscyplinarne
◦ pluradyscyplinarne
◦ syndyscyplinarne
(Sosińska-Kalata 2002, s. 145)
41

42. Podział / typologia nauk wg
kryteriów „zewnętrznych”
 Strukturę nauki współczesnej określa
Rozporządzenie Ministra Nauki i
Szkolnictwa Wyższego z dnia 8
sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów
wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz
dyscyplin naukowych i artystycznych.
Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065.
42

43. 3. Sposoby (metody) i uwarunkowania
poznawania rzeczywistości w nauce.
Wzajemne relacje. Hierarchizacja –
wedle poziomów ogólności (metoda
nauki w ogóle, metoda nauk
empirycznych, strategie badawcze,
metody badań, techniki i narzędzia
badawcze). Typologia metod, w tym
wedle etapów procesu badawczego.
43

44. Co to jest metoda – ogólnie
 Metoda = sposób postępowania –
◦ określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne
◦ powtarzalny, systematyczny,
◦ stosowany celowo i świadomie,
◦ zawierający element normatywny, wartościujący (jak
należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107)
 Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny
sposób – schemat lub wzór – postępowania,
świadomie skierowanego na realizację pewnego
celu poprzez dobór środków odpowiednich do
tego celu” (Nowak, 1985, s. 19)
44

45. Co to jest metoda naukowa?
 Metoda naukowa = „sam tok operacji
przy stawianiu zagadnień, ich
rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i
systematyzowaniu odpowiedzi, bądź
także zespół założeń przyjętych jako
ramy lub wytyczne badania (…), bądź
wreszcie ogół czynności i środków
zastosowanych do sprawnego
osiągnięcia rezultatów badania”
(Kamiński 1992, s. 202)
45

46. Co to jest metoda jakiejś nauki
szczegółowej, dyscypliny
naukowej?
 Metody danej nauki = „ogólnie
pojmowane schematy poszczególnych
czynności badawczych – bądź
faktycznie stosowane w jakiejś nauce,
bądź w niej zalecane” (Nowak 1985, s.
21)
46

47. Co to jest technika naukowa,
technika badawcza?
 „Technika naukowa dotyczy wyboru i
wykorzystania szeroko rozumianych
środków” (Hajduk, 2001, s. 199)
47

48. Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1
 Metoda nauki w ogóle
 Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk
◦ Nauki dedukcyjne i empiryczne
◦ Nauki przyrodnicze i społeczne
◦ Nauki nomotetyczne i idiograficzne
◦ Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o
zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania,
Grobler 2008, s. 251)
 Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin
(Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256)
48

49. Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2
 Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty
falsyfikowalności, intersubiektywnej sprawdzalności, prostoty,
rzetelnego uzasadniania …
 Paradygmaty (wizje rzeczywistości, założenia ogólne) i
metodologie (w liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym
(a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 61-63), (b) ilościowa,
jakościowa i mieszana
 Metody badań, metody naukowe (albo plany badawcze,
procedury badawcze, strategie badawcze – w węższym sensie)
 Techniki badawcze lub metody w węższym sensie
◦ techniki gromadzenia danych empirycznych
◦ techniki analizy i opracowania danych empirycznych
 Instrumenty, narzędzia, pomoce naukowe
(Kamiński 1992, s. 202), (Krajewski 1998, s. 86-87) i wiele innych
49

50. 50
Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce – ujęcie 3
Metoda nauki w ogóle
↓
Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – metodę indukcyjną i metodę
hipotetyczno-dedukcyjną.
↓
Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i społecznych. Są trzy:
ilościowa, jakościowa i mieszana.
↓
Metody badań (albo plany badań), np. analiza i krytyka piśmiennictwa, badania
długookresowe (dynamiczne) (longitudinal research), badanie w działaniu (action
research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda
porównawcza, sondaż diagnostyczny (badania sondażowe), studium przypadku
↓
Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty,
obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych (np. analiza dokumentów, analiza treści
lub zawartości, ciągła analiza porównawcza, tworzenie map pojęciowych)
↓
Narzędzia i pomoce naukowe, np. bazy danych, oprogramowanie służące badaniom
naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc.
Różnica między metodami a technikami badań nie zawsze jest oczywista.

51. Uporządkowanie metod w nauce – ujęcie 4
Etapy badania naukowego, fazy procesu
badawczego
 Zobacz slajdy w prezentacji „Metodologia nauk część
2”, rozdział 9
51

52. Etapy badania naukowego, procesu
badawczego – metody naukowe i metody
badawcze
 „Czynności składające się na przebieg procesu badawczego
można – z pewnym uproszczeniem – podzielić na czynności
związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów
naukowych, i czynności związane z udzielaniem odpowiedzi na te
pytania. Tak też można by podzielić zalecane czy faktycznie
stosowane schematy ich realizacji – metody.
 Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie węższym.
(…) Metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w
danej nauce schematy czynności służących do udzielania
odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach
empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i
powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i
interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania
maksymalnie (lub optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na
stawiane w nich pytania.” (Nowak, 1985, s. 21-22)
52

53. 4. Na czym polega metoda
naukowa – ogólnie? Założenia,
wytyczne, cele, postępowanie. Dwa
źródła (metody?) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja
(empiria) i rozumowanie. Problemy
z empirią.
53

54. 54
Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce
Metoda nauki w ogóle
↓
Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – metodę indukcyjną i metodę
hipotetyczno-dedukcyjną.
↓
Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i społecznych. Są trzy:
ilościowa, jakościowa i mieszana.
↓
Metody badań (albo plany badań), np. analiza i krytyka piśmiennictwa, badania
długookresowe (dynamiczne) (longitudinal research), badanie w działaniu (action
research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda
porównawcza, sondaż diagnostyczny (badania sondażowe), studium przypadku
↓
Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty,
obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych (np. analiza dokumentów, analiza treści
lub zawartości, ciągła analiza porównawcza, tworzenie map pojęciowych)
↓
Narzędzia i pomoce naukowe, np. bazy danych, oprogramowanie służące badaniom
naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc.
Różnica między metodami a technikami badań nie zawsze jest oczywista.

55. Metoda nauki w ogóle
Metoda, poziom 1 (najogólniejszy)
55

56. Metoda nauki – w ogóle
 Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda
naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która
obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk
2001, s. 105-106, 198-201)
 „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w
nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia
się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106)
 Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z
różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż
nieodzownym jej składnikiem jest twórczość
(Szaniawski 1994b), a także z powodu problemu
indukcji.
 Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki
56

57. Szeroko rozumiana metoda naukowa
obejmuje m.in.:
 Akceptowane źródła poznania – przede
wszystkim w sensie metodologicznym, czyli –
skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w
nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75).
Obecnie są to:
◦ doświadczenie, empiria
◦ rozumowanie logiczne, wnioskowania
◦ „niestety” także – czasem uświadomione i
przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia
różnego rodzaju
57

58. Szeroko rozumiana metoda naukowa
obejmuje m.in.: [cd.]
 Określone postawy i wartości –
◦ akceptacja dwu filarów nauki współczesnej –
powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z
jednej strony i twórczości – z drugiej,
◦ dążenie do obiektywności (w tym –
przywiązywanie wagi do intersubiektywnej
sprawdzalności),
◦ dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy,
lepszego uzasadniania (prawdy?),
◦ krytycyzm (myślenie krytyczne)
◦ tolerancja (Kołakowski 2000, s. 144)
58

59. Szeroko rozumiana metoda naukowa
obejmuje m.in.: [cd.]
 Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania
badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty
metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter,
niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki,
charakterystyczne dla całej nauki, w tym:
◦ postulat bezstronności (Kołakowski 2000, s. 144) (? – nie wszyscy
się z tym zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii
jakościowej)
◦ postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)
◦ postulat rzetelnego uzasadniania
◦ postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności
◦ przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski 2000, s. 144)
 Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania
(założenia epistemologiczne i ontologiczne) przyjmowane
explicite i implicite, po części także bezrefleksyjnie
59

60. Metoda nauki – współczesne postawy
 Krytycyzm, myślenie krytyczne
◦ „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie
◦ Określ problem
◦ Sprawdź dowody
◦ Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności
◦ Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to
być prawda”
◦ Unikaj uproszczeń
◦ Rozważaj inne interpretacje
◦ Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)
 Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna
sprawdzalność
60

61. Metoda nauki – niektóre współczesne
założenia
 W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce,
regularności, prawidłowości, struktury, typy etc.
 Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne
przyczyny, uwarunkowania
 Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i
zakresie poznawalny
 Nic nie jest dowiedzione samo w sobie
 Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii
 Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i
względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-
Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)
61

62. Dwa źródła (metody) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja
(empiria) i rozumowanie
 Właściwie to są trzy 
◦ doświadczenie, empiria (eksperyment,
obserwacja, źródła) [zob. slajd Metoda nauk
empirycznych – podstawa i następne]
◦ rozumowanie (w tym logiczne), wnioskowania
[zob. slajd Co to jest rozumowanie i następne]
◦ założenia różnego rodzaju, explicite lub nie
[zob. slajd Metoda nauki – niektóre
współczesne założenia]
62

63. Metoda nauk apriorycznych
i metoda nauk empirycznych
Metoda, poziom 2
63

64. Metoda nauk apriorycznych –
metoda dedukcyjna
 Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności
systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych
(Hajduk, 2001, s. 108-115) (Bocheński, 1992, s. 76-101)
 Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych,
dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – również
w naukach społecznych próbowano konstruować teorie
aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną (Frankfort-
Nachmias, Nachmias, 2001, s. 57-59).
 Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym
co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania.
Rozumowanie dedukcyjne występuje we wszystkich
dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie.
64

65. Metoda nauk empirycznych –
podstawa
 Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii
(zob. m.in. Bocheński, 1992, s. 106-111). Jednakże – co
to właściwie znaczy?
◦ Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s.
142)
◦ Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o
faktach, zdaniach o fenomenach.
 „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane:
współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis
fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107)
◦ Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami
obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy
wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992,
s. 109)
65

66. Metoda nauk empirycznych –
podstawa [cd.]
 Co to jest doświadczenie?
 „Empirycy (..) mówiąc o doświadczeniu mają na myśli
doświadczenie zmysłowe, w którym są dane rzeczy i
zjawiska fizyczne, albo introspekcję, w której są dane
zjawiska psychiczne” (Ajdukiewicz 1983, s. 67)
 Co to znaczy, że termin (wyraz, wyrażenie) ma sens
empiryczny?
 Sens empiryczny „dostarcza nam (..) metody, wedle której,
opierając się na doświadczeniu (na świadectwie zmysłów),
możemy się przekonać, czy dany przedmiot można tym
wyrazem nazwać, czy też nie” (Ajdukiewicz 1983, s. 54)
66

67. Metoda nauk empirycznych – podstawa
– istotne problemy
 Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji.
 Ten sam materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu
hipotez, koncepcji itd. Zob. teza o niedookreśleniu teorii przez dane
empiryczne.
 Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku
„prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich
nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki,
które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy.
 Żadnego uniwersalnego prawa nauki nie da się całkowicie i z pewnością
potwierdzić za pomocą empirii, obserwacji, można jedynie próbować je
obalić, a i to stwarza problemy.
 Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem,
teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to
niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob.
problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a.
67

68. Metoda nauk empirycznych
– dwa warianty
 „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście
indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z
pozytywizmem i neopozytywizmem)
 Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
podejście hipotetyczno-dedukcyjne
(Popper), (Hajduk, 2001, s. 142-144)
◦ Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym
co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej
mierze się na nim opiera.
68

69. Metoda indukcyjna
 Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im
więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną
hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i
możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się
prawem nauki.
◦ Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać
to prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008, s. 33-61)
 W innym sformułowaniu – im więcej mamy
potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,
zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich
uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest
wiarygodne.
69

70. 70
Metoda indukcyjna [cd.]
 Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień
uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej)
za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.
◦ Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s.
55-61)
 „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w
sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne
przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym
kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od
nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy.”
(Grobler, 2008, s. 33)
 „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do
dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i
niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33)

71. 71
… im więcej różnorodnych przypadków
 „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w
drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że
przedmiot klasy a (którą w pewien sposób
obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe,
po pierwsze, im więcej przedmiotów danej
klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie
one mają tę samą cechę, po drugie, im
bardziej różnorodne będą te przedmioty, po
trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w
których dokonujemy obserwacji” (Krajewski,
1998, s. 79)

72. 72
Metoda indukcyjna – problemy
 Z jednej strony:
◦ „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na
projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na
przypadki dotąd niezaobserwowane” (Grobler,
2008, s. 58)
◦ „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy
skończone świadectwo empiryczne nie może
wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia
żadnej hipotezy uniwersalnej” (Grobler, 2008, s.
33)
 Na marginesie – nie zawsze interesują nas
hipotezy ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach
humanistycznych i społecznych

73. 73
Metoda indukcyjna – problemy [cd.]
 Z drugiej strony:
◦ Teza o niedookreśleniu teorii przez dane
empiryczne (Quine) – zebrany materiał
empiryczny może być podstawą
nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008,
s. 27, 58-59)
 paradoks doboru krzywej, paradoks
„zielbieskości”

74. 74
Metoda indukcyjna – problemy [cd.]
 Teza o uteoretyzowaniu obserwacji
(Popper)
◦ „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych
oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas
teorie”,
◦ „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej
wyrafinowanych, założeń”,
◦ „zarówno w przypadku wiedzy potocznej jak i naukowej (…)
nie ma ani jednego zdania, które można byłoby przyjąć na
podstawie samej obserwacji. I chociaż nie byłoby nauki bez
obserwacji, to nie obserwacja poprzedza teorię, lecz
przeciwnie teoria poprzedza obserwację”,
◦ „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego
reakcje na otoczenie” (Grobler, 2008, s. 70-72, 90-91)

75. 75
Metoda indukcyjna – problemy [cd.]
 Teza o uteoretyzowaniu obserwacji
◦ Nie tylko obserwacja jako taka jest
uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji
obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co
obserwować – również w sensie dosłownym –
także wynika z akceptowanych teorii i założeń
(Grobler, 2008, s. 91)

76. 76
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez
 Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk
empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda
hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63-64)
 „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich
wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych
eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi
wynikami eksperymentalnymi” (Grobler, 2008, s. 63-64)
 Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść
prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i
całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że
jakaś hipoteza jest fałszywa
◦ Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy
 Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać
odwołane.

77. 77
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?
 Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest
fakt – na razie pomijamy)
 Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe =
wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej
dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)
 Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji
empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych
 Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom
empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w
naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić
eksperyment)
◦ Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na
różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach
obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne
◦ Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać
operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj.
„przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne
 Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać
uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.
◦ (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101)

78. 78
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy
 Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik
eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem,
nie można wnioskować, że badana hipoteza jest
fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70)
 Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:
◦ zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe
eksperymentu
◦ zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu
◦ założenia, w tym –
 explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie
obserwacji)
 oczekiwania i przesądy
 wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor
dyscypliny

79. 4a. Najważniejsze typy
rozumowań (wnioskowań) w
nauce – dedukcja, indukcja i
inne – szczegółowa
charakterystyka
4b. Logika klasyczna w nauce
– jako podstawa wnioskowań.
Wybrane elementy
79

80. Co to jest rozumowanie?
 „w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową
(przeciwieństwo pracy fizycznej);
 w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z
wyłączeniem obserwowania (doświadczenia);
 w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów
do innych - w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do
racji lub racji do następstwa.
 Przyjmuje się podział rozumowań na dedukcyjne i redukcyjne;
rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa,
redukcyjne przebiega od następstwa do racji.
 Rozumowanie dedukcyjne dzieli się na wnioskowanie (dobieranie
następstwa do racji uprzednio uznanej za prawdziwą) i
sprawdzanie (dobieranie do racji następstwa, skądinąd uznanego
za prawdziwe);
 rozumowanie redukcyjne dzieli się na tłumaczenie (dobieranie racji
do następstwa, skądinąd uznanego za prawdziwe) i dowodzenie
(dobieranie do następstwa racji, uprzednio uznanej za prawdziwą).”
http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447
80

81. Co to jest rozumowanie? [cd.]
 „Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza
się z pewnego zbioru przesłanek, możemy
nazwać procesem rozumowania. (…)
rozumowania mogą być dobre lub złe; są
dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet
pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie
udzielają wnioskowi żadnego wsparcia.”
(Blackburn, 1997, s. 352)
◦ O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71-98),
także (Bocheński 1992, s. 78-80, 102-106, 117-
124) i (Krajewski 1998, s. 74-84)
81

82. Podstawowe sposoby
rozumowania w nauce
 Dedukcja
 Indukcja
 Poza tym są jeszcze: abdukcja,
idealizacja, redukcja, wnioskowanie
przez analogię
82

83. Podstawowe sposoby rozumowania w
nauce [cd.]
 „Indukcja to rozumowanie „od szczegółu do ogółu”, a
dedukcja – „od ogółu do szczegółu”.
 (…) indukcja to przechodzenie od stwierdzenia
jednostkowych faktów, pojedynczych wypadków jakiejś
prawidłowości do jej ogólnego sformułowania. (…)
 Dedukcja zaś, (…) to, na odwrót, przechodzenie od
ogólnych prawidłowości do jej pojedynczych
wypadków. (…) Dzisiejsza logika rozumie dedukcję
szerzej: jako wszelkie rozumowanie oparte na
wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji
logicznej do jej następstwa. (…) Następstwo może być
nie mniej ogólne niż racja.” (Krajewski 1998, s. 74-75)
83

84. Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne.
 Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest
akceptowane we wszystkich dyscyplinach
naukowych (oczywiście w różnym
zakresie).
 Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn.
gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek
także jest z konieczności prawdziwy.
84

85. Indukcja. Rozumowanie indukcyjne
 Indukcja, z wyjątkiem indukcji
enumeracyjnej zupełnej, jest
rozumowaniem zawodnym (Hajduk, 2001,
s. 80-82) (Krajewski, 1998, s. 76-84)
 Indukcja enumeracyjna
◦ zupełna
◦ niezupełna
 Indukcja eliminacyjna
85

86. Indukcja. Rozumowanie indukcyjne
 Dla zainteresowanych – o indukcji z
filozoficznego punktu widzenia można
przeczytać w Powszechnej
Encyklopedii Filozofii
http://www.ptta.pl/pef/pdf/i/Indukcja.pdf
86

87. Metodologie albo strategie w
naukach humanistycznych i
społecznych.
Są trzy: ilościowa, jakościowa i
mieszana.
Metoda, poziom 3
87

88. 5. Strategie lub podejścia
badawcze w naukach
społecznych – ilościowa,
jakościowa i „mieszana”
(mixed methods research)
88

89. Zobacz
 Metodologia jakościowa w badaniach
współczesnej nauki o informacji
(prezentacja) oraz tu (pełny tekst)
 "Metodologia mieszana" w badaniach
nauki o informacji i bibliotekoznawstwa
(prezentacja) oraz tu albo tu (pełny
tekst)
89

90. Bibliografia
zob. prezentacja „Metodologia
nauk część 2”
90