2. OBJEKTIVAT
Percaktimi I principatave Arberore
Te gjykojme shtrirjen e sistemit feudal ne teritoret
Arberore
Te analizoj politoken Bizantine ne aspektin politik,
ekonomik, social, e kulturor ndaj teritoreve Arberore
Te reagimin e arberve ndaj politikes Bizantine.
Te vleresoj tiparet dhe rendesin shtetformuese
3. SHQIPËRIA DHE BIZANTI
Pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë, më 395,
trevat iliro-shqiptare hynë në përbërje të Perandorisë
Bizantine, siç quhet zakonisht pas kësaj date Perandoria
Romake e Lindjes sipas emrit antik të kryeqytetit të saj,
Bizant, që për nder të Konstandinit të Madh u quajt
Konstandinopojë.Ashtu siç i kishin dhënë në shek. III-IV
Perandorisë Romake një numër perandorësh e gjeneralësh të
shquar, po ashtu gjatë periudhës së hershme bizantine (shek.
V-IX), trevat iliro-shqiptare i dhanë Perandorisë Bizantine disa
perandorë, ndër të cilët shquhen në mënyrë të veçantë
Anastasi I nga Durrësi (491-518) dhe Justiniani I nga
Taurisium i Shkupit (527-565). Me reformat dhe me masat e
zbatuara në administratën civile e ushtarake, këta dy
perandorë përgatitën kalimin nga antikiteti në mesjetë dhe
hodhën bazat e asaj që do të ishte perandoria më jetëgjatë në
historinë e qytetërimit mesdhetar.
4. Pozicioni skajor në kufi me Italinë, me të cilën interesat e Bizantit
mbetën deri në fund të lidhura ngushtë, përcaktoi rolin e
jashtëzakonshëm të trevave iliro-shqiptare në kuadrin e Perandorisë
Bizantine. Ato u kthyen në një nyje komunikimi të Lindjes me Perëndimin
dhe anasjelltas. Një rol të tillë e favorizonte ekzistenca e porteve të
rëndësishme gjatë bregdetit të Adriatikut e të Jonit ose e arterieve
rrugore që fillonin prej tyre dhe zgjateshin në thellësi të Gadishullit duke
lidhur bregdetin me qendra të tilla të rëndësishme, si Nishin, Shkupin,
Ohrin, Sofjen, Kosturin, Selanikun, Adrianopojën e vetë
Konstandinopojën. Ashtu si në shekujt e lashtësisë, rruga Egnatia
vazhdoi ta luante rolin si vija kryesore e komunikimit midis provincave të
Perandorisë në rrafshin perëndim-lindje. Përgjatë traktit perëndimor të
rrugës Egnatia (Durrës-Apoloni-Peqin-Ohër) janë zhvilluar disa nga
betejat më të përgjakshme të historisë bizantine. Perandorët bizantinë i
kushtuan vëmendje të veçantë mbrojtjes strategjike të trevave iliro-
shqiptare. Perandori Justiniani, sipas biografit të tij, Prokopit të
Cezaresë, ndërtoi nga e para apo rimëkëmbi 168 kështjella në katër
provincat ilire: të Dardanisë, Prevalit dhe të dy Epirëve. Nga ana e tij,
Anastasi I e rrethoi qytetin e tij të lindjes, Durrësin me mure madhështore
që shihen ende sot.
5. Veç Durrësit, pikëmbështetje të pushtetit bizantin në
Shqipëri përbënin Tivari, Shkodra, Lezha, Kruja, Dibra,
Prizreni, Shkupi, Berati, Devolli, Kolonja, Adrianopoja etj.
Mbrojtja e tyre dhe e territorit në juridiksionin e tyre, u
ishte besuar forcave e komandantëve vendas. Trupa
ushtarake iliro-shqiptare shërbenin gjithashtu në vise të
tjera të Perandorisë, sa në Lindje aq edhe në Perëndim.
Në kohën e perandorit Justinian, ushtarë iliro-shqiptarë
shërbenin në ushtrinë bizantine me qëndrim në Itali. Në
një nga mbishkrimet e asaj kohe të gjetura në Itali,
bëhet fjalë për “numrin e madh të ilirëve” (numerus felix
Illyricianorum). Edhe në shekujt e mëvonshëm, reparte
nga trevat iliro-shqiptare shërbenin në provincat
bizantine të Italisë e në provinca të tjera në Evropë e
Azi.
6. PRINCIPATA E ARBRIT
Ballafaqimi i Perandorisë Bizantine me normanët e Italisë dhe me
kryqëzatat në shek. XI-XII, nxori në plan të parë rolin e shqiptarëve dhe
të tokave shqiptare që u ndodhën në qendër të këtij ballafaqimi.
Qëndrimi i shqiptarëve përcaktoi dukshëm zhvillimin e fushatave
ushtarake të Perëndimit, ndaj pushteti qendror bizantin u përpoq ta
mbante në anën e vet fisnikërinë shqiptare, duke e joshur atë me
privilegje e tituj deri dhe me ofiqe të lakmueshme në ushtrinë dhe
administratën bizantine. Duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XI në
burimet historike përmenden familje fisnike shqiptare, si Skurra, Arianiti,
Muzaka, Topia, Meksha, Jonima, Pliti, Blinishti, Kamona, që mbanin tituj
të lartë bizantinë. Veçanërisht në shek. XII, shumë i përhapur ishte titulli
sebast, që lidhet me periudhën e sundimit të dinastisë Komnene e
posaçërisht me atë të Manuelit I (1147-1181). Luftërat e këtij perandori
sa në Itali aq edhe në Ballkan, kryesisht kundër serbëve të Rashës, e
rritën rolin dhe peshën ushtarake të faktorit shqiptar. Fisnikët shqiptarë
ishin fuqizuar mjaft. Ndërkohë, ata shfrytëzuan privilegjet dhe ekskusitë e
akorduara nga pushteti qendror, për të rritur shkallën e autonomisë së
tyre. Ky proces zhvillimi politik autonom i feudalëve dhe i krahinave të
veçanta eci më shpejt në trevën qendrore të Arbrit, me rol strategjik e
ushtarak të posaçëm. Në gjysmën e dytë të shek. XII këtu kishte
ndodhur me siguri një proces përqendrimi pushteti. Në vitin 1166
përmendet, në fakt, një prior Arbanensis (princ i Arbrit).
7. Së bashku me disa klerikë të lartë nga Arbri ky mori pjesë në përurimin e kishës së
re të Shën Trifonit në Kotorr. Në ceremoni merrte pjesë dhe "duka e komandanti"
bizantin për Dalmacinë, Dioklenë e për Arbërinë, Isaku. Kjo tregon se priori i Arbrit,
Andrea, e njihte ende formalisht sovranitetin bizantin. Megjithatë, në këtë kohë
autonomia politiko-administrative e Arbrit ishte rritur së tepërmi, siç tregojnë edhe
privilegjet e vitit 1153 të perandorit Manuel për kryeqendrën e Arbrit, Krujën. Duke
u nisur nga titulli "princ" (princeps), që papa Inocenti III i dha më 1208 njërit prej
krerëve të saj, Dhimitrit, kjo strukturë shtetërore është quajtur zakonisht në
historiografi "Principatë e Arbrit", njëlloj siç është quajtur "Despotat i Epirit",
formacioni fqinjë me Principatën e Arbrit, me qendër në Artë, i cili kishte në krye një
despot. Pas rënies së dinastisë së Komnenëve dhe me ardhjen në fronin bizantin
të dinastisë së dobët të Engjëllorëve, treva e Arbrit fitoi tiparet e një shteti të
pavarur. Themelues i tij ishte Progoni (1190-1198), pushtetin e të cilit e trashëguan
të bijtë, Gjini (1198-1206) dhe Dhimitri (1206-1216). Dokumentet e rralla të kohës
nuk thonë se cilës familje të Arbrit i përkisnin këta. Ka shumë gjasë që sundimtarët
e Arbrit në kapërcim të shek. XII-XIII t'i përkisnin familjes Skurra nga malësia e
Tiranës, ku emri Skurrë ndeshet ende në toponiminë dhe antroponiminë e vendit.
Emri i kësaj familjeje ndeshet vazhdimisht në burimet e shek. XII-XIII si ndër më
kryesoret e Arbrit. Për pozitën e lartë shoqërore të saj flet edhe varri familjar i
sebastit Mihal Skurra në kishën e Shën Mërisë së Brrarit i vitit 1201, apo varri i
fisnikut tjetër nga kjo familje, Anton Skurrës, në kishën e Shën Ndout në Lezhë.
8. Për pozitën e veçantë që kjo familje kishte në shek. XII-XIII në gjirin e
fisnikërisë shqiptare, flet dhe fakti që pinjollë të saj lidhën krushqi deri
edhe me familjen perandorake bizantine. Edhe princi Dhimitër i Arbrit u
martua me mbesën e perandorit bizantin Aleksi II Engjëlli, Komnenën,
lindur nga martesa e vajzës së këtij të fundit, Eudokisë, me mbretin e
Serbisë, Stefan Nemanjën e Kurorëzuar. Princesha Komnena, që kishte
lindur jo para vitit 1191, ishte në moshë të mitur kur aty nga viti 1202, iu
blatua princit Dhimitër të Arbrit, gjë që në vetvete flet për karakterin
politik të kësaj martese. Martesa e Dhimitrit të Arbrit me Komnenën
synonte edhe të normalizonte marrëdhëniet me Stefan Nemanjën e
Serbisë, i cili në vitet e fundit të shek. XII kishte mundur të pushtonte
mjaft toka në Kosovë e në Diokle (Gentë). Nemanja e vazhdoi
përparimin në thellësi të tokave shqiptare, duke marrë edhe trevën e
Pultit (malësia në të dy anët e lumit Drin të bashkuar) që bënte pjesë në
Principatën e Arbrit. Pas lidhjes familjare me Nemanjët e Serbisë,
Principata e Arbrit ruajti në mënyrë të qëndrueshme shtrirjen Drin-
Shkumbin, të përfshirë midis Lezhës, Durrësit, Ohrit e Dibrës. Principata
e Arbrit e arriti kohezionin e saj më të madh nën sundimin e Dhimitrit.
Nën autoritetin e tij u vunë atë kohë edhe familje të shquara të Arbrit, siç
qenë Jonimët, Plitët, Shtëpanët, Kamonat etj.
9. Në një traktat paqeje të nënshkruar prej tij më 1210 me
Republikën e Raguzës, Dhimitri i quan këta, sipas së drejtës
feudale perëndimore, "njerëzit e mi" (homines mei). Edhe titujt
"gjykatës" (iudex) apo "princ" (princeps) që i atribuohen Dhimitrit
prej papës Inocenti III, flasin për pozitën e tij të dalluar në gjirin e
fisnikërisë së Arbrit. Ato tregojnë gjithashtu se familja e princërve
të Arbrit në kapërcim të shek. XII-XIII ishte e ndikuar nga kultura
dhe feudalizmi perëndimor. Këtë e konfirmon edhe hapi i
ndërmarrë më 1208 nga princi Dhimitër për të kaluar në ritin
katolik, duke u lidhur me kishën katolike të Romës. Me gjithë
ndikimet që modelet feudale perëndimore patën në organizimin
dhe në ndërtimin e Principatës së Arbrit, tradita bizantine mbetej
ende shumë e fuqishme. Vetë Dhimitri parapëlqente të përdorte
titujt bizantinë me prestigj panhypersebast apo megas arhond,
ashtu si bujarët e tjerë mbanin titujt po bizantinë sebast ose
protosebast. Qendra e Principatës së Arbrit ishte në qytetin e
Krujës. Në kohën e Dhimitrit, Principata zotëronte edhe një dalje
në det, në pjesën bregdetare midis Bishtit të Pallës dhe derdhjes
së lumit Mat.
10. FORMACIONET SHTETËRORE SHQIPTARE NË SHEK.
XIV DHE NË FILLIM TË SHEK. XV
Despotati shqiptar i Artës
Aty nga fundi i shek. XIII në Epir fillon të shquhet familja fisnike Shpata. Në vitin 1304 një
dokument anzhuin i rendit Shpatajt midis aristokratëve më në zë të Shqipërisë. Ashtu si dhe për
shtëpitë e tjera fisnike shqiptare, edhe për Shpatajt procesi i fuqizimit dhe i emancipimit politik
kishte ndjekur një rrugë vazhdimisht në ngjitje, derisa gjeti shprehjen më të plotë pas shembjes
së Perandorisë Serbe të Stefan Dushanit (1355). Në atë çast Shpatajt e fisnikë të tjerë
shqiptarë e shtrinë sundimin e tyre politik në krejt Epirin dhe, në vitet që pasuan, filluan të
zgjerohen në krahinat fqinje jugore të Akarnanisë e të Etolisë. Shtrirja e pushtetit të fisnikëve
shqiptarë në Epir ndeshi pengesë te pinjolli i fundit i dinastisë së vjetër sunduese të Epirit,
despoti Niqifori II Engjëlli. Në verën e vitit 1358 ky u doli përpara forcave shqiptare në vendin e
quajtur Akelou (Akarnani). Ushtria e tij, e përbërë pjesërisht prej mercenarëve osmanë, u
asgjësua në betejën e përgjakshme që u zhvillua aty e ku vetë despoti bizantin humbi jetën.
Pas betejës së Akelout krahinat jugore të Epirit, të Akarnanisë e të Etolisë u përfshinë në
kuadrin e dy formacioneve shtetërore shqiptare. I pari, me qendër në Artë, kishte në krye
fisnikun Pjetër Losha, kurse i dyti, me qendër në Angjelokastër (Akarnani), drejtohej nga
despoti Gjin Bua Shpata. Pas vdekjes së Pjetër Loshës më 1374, Despotati shqiptar i Artës dhe
ai i Angjelokastrës u bashkuan nën sundimin e despotit Gjin Bua Shpata. Zotërimet e këtij të
fundit përbënin tani një vazhdimësi territoresh prej gjirit të Korintit, në jug, deri në derdhjen e
lumit Akeront (Glyki), në veri, ku puqeshin me zotërimet e Gjon Zenebishit. Pas vdekjes së
Pjetër Loshës, më 1374, në krye të despotatit të Artës u vu zoti i Angjelokastrës, Gjin Bua
Shpata.
11. Në kohën e sundimit të tij, konflikti me despotin serb, Thoma Preljuboviçin, u ashpërsua edhe
më. Që në vitin 1375 Gjin Bua Shpata u shfaq me ushtrinë e tij nën muret e Janinës. Qyteti
mundi të qëndrojë edhe kësaj radhe falë mureve të tij të papushtueshme. Gjithsesi, i interesuar
për pushimin e armiqësive, Thomai i ofroi Shpatës dorën e së motrës, Helenës. Por martesa
nuk e fashiti konfliktin midis Gjin Bua Shpatës dhe Thomait. Për më tepër, në vitet që vijuan
Janina u bë pre e sulmeve të bashkësisë shqiptare të malakasëve. Nën komandën e Gjin Fratit
këta e sulmuan kështjellën më së pari në vitin 1377, por pa mundur ta merrnin atë. Dy vjet më
vonë, më 1379 malakasët arritën të zinin ishullin në liqen si dhe kullën e brendshme të
kështjellës së Janinës. Kësaj radhe në anë të tyre qëndronin edhe pjesëtarë të parisë vendase,
përfshi mitropolitin Mateo, përkrahës i Gjin Bua Shpatës. Mungesa e mjeteve të mjaftueshme
ua bëri atyre të pamundur që të shpërthenin muret e kështjellës, qoftë nga toka e qoftë nga
liqeni. Mitropoliti Mateo u detyrua të linte Janinën bashkë me të tjerë dhe të strehohej te Gjin
Bua Shpata. Krahas despotit serb të Janinës, formacioni i Shpatajve të Artës u fut në këtë kohë
në një konflikt të ashpër me anzhuinët e Napolit, të cilët qysh prej një shekulli vazhdonin të
ngulnin këmbë në pretendimet e tyre mbi bregdetin epirot. Ky konflikt u shpreh më së pari në
përleshjet e armatosura me forcat e kontit Leonard Toko, që sundonte mbi ishujt e Qefalonisë e
Leukadës si vasal i mbretëreshës Xhovana të Napolit. Në vitin 1378 mbretëresha e Napolit
organizoi një fushatë të madhe për asgjësimin e Despotatit shqiptar të Artës. Gjatë betejës
vendimtare që u zhvillua nën muret e Artës, despoti Gjin Bua Shpata korri një fitore të madhe.
Kryekomandanti i ekspeditës anzhuine, Mjeshtri i Madh Huan Fernandez Heredia i Urdhrit të
Joanitëve, u zu rob prej shqiptarëve. Në pranverë të po atij viti, Gjin Bua Shpata fitimtar mbi
anzhuinët, rifilloi sulmet sistematike mbi Janinën. Thoma Preljuboviçi kësaj radhe gjeti një aleat
të fuqishëm kundër shqiptarëve te turqit osmanë, të cilët kishin filluar të vendoseshin në
Thesalinë fqinje. Disa herë brenda viteve 1380-1384 reparte osmane, të thirrura nga Thomai,
kryen inkursione shkatërruese në zotërimet e Gjin Bua Shpatës e në ato të Gjon Zenebishit,
duke lehtësuar presionin e tyre mbi Janinën. Në rrethana të tilla të vështira, më 29 tetor të vitit
1399 vdiq despoti Gjin Bua Shpata "burrë i fuqishëm, i admirueshëm e lavdi e Arbërisë”, siç e
quan atë një kronikë e kohës.
12. Me emrin e tij është e lidhur periudha më e lulëzuar e historisë së Despotatit shqiptar të Artës.
Zotërimet e Shpatajve u ndanë midis të afërme të tij, që shpeshherë ishin në armiqësi e mëri
me njëri-tjetrin. Një mëri e tillë ekzistonte dhe midis Muriq Shpatës dhe Sguro Bua Shpatës, që
qeveriste zotërimet jugore të Shpatajve. Si vëlla i Gjinit, këtij i takonte të ishte trashëgimtar i
ligjshëm i fronit. Por Muriqi, i ri dhe ambicioz, mundi ta mënjanojë kushëririn e tij plak dhe të
marrë në dorë drejtimin e principatës. Me ardhjen në pushtet vëmendja e Shpatës së ri u
zhvendos nga Lindja, ku despotët e Janinës dhe osmanët e Thesalisë kishin qenë kujdesi
kryesor i paraardhësit të tij të madh. Në këtë mënyrë vëmendja e Muriq Shpatës u përqendrua
nga rreziku që i vinte zotërimeve të tij nga konti i Qefalonisë Karl Tokoja. Për sa kohë në krye të
principatës kishte qenë Gjin Bua Shpata, Tokoja kishte dalë gjithnjë i mundur nga ballafaqimi
me shqiptarët. Këta, madje, ishin në gjendje të organizonin me anije sulme mbi ishujt e tij të
Qefalonisë dhe Leukadës, gjë që e kishte shtyrë kontin të kërkonte ndihmën e Napolit e të
Venedikut. Në kushtet e dobësimit e të përçarjes së krerëve shqiptarë, konti Karl Toko nuk e
pati të vështirë të zinte vendin e despotit Ezau të Janinës, kur ky i fundit vdiq (1411). Muriq
Shpata nuk qe në gjendje të shfrytëzonte momentin e favorshëm pas thyerjes së ushtrive të
Tokos nga Gjon Zenebishi në betejën e Kranesë, afër Mesopotamit (1411). Më 1415 ai vdiq,
duke ia lënë barrën e drejtimit, të asaj që kishte mbetur nga Principata e dikurshme e Gjin Bua
Shpatës, vëllait të tij, Jakupit, që kishte kaluar në fenë islame. Jakupi tregoi që në fillim një
dinamizëm e trimëri që s'e kishin karakterizuar vëllanë e tij. Me të u bashkuan mjaft edhe nga
krerët apo bashkësitë shqiptare që ishin hedhur në anën e Karl Tokos, siç qe, p.sh., prijësi i
shquar Muriq Bua. Në pamundësi për ta thyer sundimtarin e ri shqiptar në fushë të hapur, Karl
Tokoja i përgatiti atij një pritë në kështjellën e Vombljanës, afër Artës. I ftuar nga kështjellari i
saj, njeri i Karl Tokos, gjoja për ta marrë në dorëzim kështjellën, Jakup Shpata u sulmua
tradhtisht nga forcat e Tokos ndërsa u qe afruar me trupat e tij mureve të saj. Jakupi vdiq me
shpatë në dorë mes luftëtarëve të tij. Me vrasjen e tij u shënua dhe fati i Artës dhe i gjithë
zotërimit të Shpatajve. Më 4 tetor 1416 Karl Tokoja hyri në Artë. Pinjollët e fundit të Shpatajve
ose pranuan të hyjnë në shërbim të Karl Tokos, ose emigruan drejt Moresë dhe ishujve të Jonit.
13. Principata e Zenebishëve
Emri i Zenebishëve, si një ndër familjet fisnike më të shquara të Shqipërisë së Poshtme,
përmendet krahas dyerve më në zë shqiptare në një dokument të vitit 1304. Shkëlqimin më të
madh kjo familje e arriti pas gjysmës së dytë të shek. XIV, kur në krye të saj ishte
sebastrokratori Gjon Zenebishi (?-1418). Kryeqendra e këtij të fundit ishte kështjella e
Gjirokastrës, e cila përmendet për herë të parë pikërisht në këtë kohë si rezidencë e
Zenebishëve. Në vitet 70 të shek. XIV zotërimi i Zenebishëve përfshinte, veç Gjirokastrës dhe
rrethet e saj, luginën e Drinos, Delvinën dhe një pjesë të mirë të zonës së pasur të Vagenetisë
(Çamërinë e Sipërme), deri në derdhjen e poshtme të lumit Gliki, ku zotërimet e Gjon
Zenebishit kufizoheshin me ato të vjehrrit dhe aleatit të tij, Gjin Bua Shpatës së Artës.
Përleshjet e para të Gjon Zenebishit me Venedikun ishin regjistruar që në vitin 1386, kur ky i
fundit, pasi shtiu në dorë ishullin e Korfuzit, i rrëmbeu Zenebishit edhe disa nga qendrat
kryesore ushtarake e ekonomike të bregdetit, si Butrintin, Ksamilin dhe Sajadhën. Kjo e fundit u
rimor prej Gjonit aty nga viti 1400. Për Sajadhën, veçanërisht për kriporet me famë të atij vendi,
të cilat konkurronin rëndë kriporet veneciane të Korfuzit, u luftua me këmbëngulje si nga
Venediku, ashtu edhe nga Zenebishi. Rrethanat e krijuara në vitet e para të shek. XV e
detyruan Gjon Zenebishin të hiqte dorë si nga Sajadha, ashtu dhe nga Kastrovila e Parga dhe
të kërkonte rregullimin e marrëdhënieve me Republikën e fuqishme të Venedikut. Vdekja e
despotit Ezau, më 1411, nxori përsëri në plan të parë problemin e pushtetit në Janinë. Në verën
e vitit 1411 Gjon Zenebishi i zuri rrugën në Kranesë (Mesopotam) ushtrisë së Karl Tokos, që
kishte depërtuar në thellësi të zotërimeve të tij dhe synonte të kapte Gjirokastrën. Në betejën e
ashpër të zhvilluar në atë vend, forcat e Zenebishit arritën një fitore të bujshme duke e
asgjësuar krejtësisht ushtrinë e Tokos. Paskëtaj, ky u përpoq t'i bënte ballë sundimtarit shqiptar
duke u mbështetur kryekëput tek aleanca që lidhi me osmanët dhe që u vulos edhe me
martesën e vajzës së tij me Musa Beun, pretendentin e fronit.
14. Presioni osman, i cili ishte veçanërisht i fortë në zotërimet e Zenebishëve
dhe të Shpatajve të Epirit, e shtyu Gjonin të kërkonte aleancën e
Republikës së Venedikut. Në korrik të vitit 1414 ai i kërkoi kësaj të fundit
t'i vinte në dispozicion 30 balestrierë, me të cilët të mund të mbronte
këshjellat e tij dhe njëherësh të ndalte vërshimin e osmanëve në brigjet e
Jonit. Në të njëjtën kohë, sundimtari shqiptar kërkonte nga Venediku që
të lejohej të blinte disa prona në Korfuz, ku të mund të strehohej në rast
se do të detyrohej të largohej nga vendi i tij. Në fakt, deri në atë kohë, në
Korfuz ishin vendosur mjaft familje shqiptare të ikura nga zotërimet e
Zenebishit për shkak të kushteve të rënda të krijuara nga inkursionet e
osmanëve. Në verën e vitit 1418 një ushtri osmane prej 30 000 vetash, e
thirrur nga Karl Tokoja, hyri në zotërimet e Zenebishit. Pasi pushtoi mjaft
vise e kështjella, Hamza Beu, dhëndër i Tokos, rrethoi Gjirokastrën.
Sundimtari plak i Gjirokastrës mundi t'i bënte ballë këtij sulmi të parë mbi
kryeqendrën e tij, por, kur osmanët ndërmorën në vjeshtën e parë të atij
viti, një fushatë të re akoma më të fuqishme, ai nuk jetonte më dhe
djemtë e tij ua lëshuan atë osmanëve dhe u strehuan në Korfuz. Nga
Korfuzi trashëgimtarët e sebastokratorit të shquar, Gjon, të mbështetur
edhe nga Venediku, Papati dhe Mbretëria e Napolit, nuk i reshtën
përpjekjet për të çliruar zotërimet atërore, duke organizuar e duke u vënë
në krye të kryengritjeve të fuqishme antiosmane.
15. Principata e Topiajve
Në kapërcim të shek. XIII-XIV, roli i familjes së shquar fisnike të
Skurrajve në trevën e Arbrit u kishte kaluar fisnikëve të familjes Topia.
Emri i kësaj familjeje nuk përmendet para shek. XIII.Në vitet 70 të shek.
XIII bëhet fjalë për një pinjoll të saj, përfaqësues i aristokracisë ushtarake
me titullin miles. Në atë kohë Topiajt ditën t'i bënin vend vetes, duke u
shkëputur nga Bizanti e duke vendosur lidhje të ngushta me anzhuinët e
Napolit si dhe me Papatin e Romës. Këtij të fundit Topiajt i premtuan
kalimin e tyre nga riti ortodoks në atë katolik. Për rrjedhojë, kisha e
Romës u njohu Topiajve si zotërim të familjes tokat midis rrjedhës së
Matit dhe asaj të Shkumbinit, të cilat përputheshin pak a shumë me
shtrirjen e Principatës së dikurshme të Arbrit. Të drejtat e Topiajve mbi
këto vise u konfirmuan më 1338 edhe nga anzhuinët e Napolit, të cilët e
konsideronin veten kryezot të Durrësit e të Arbrit si dhe Topiajt vasalë të
tyre. Topiajt ishin shpallur vasalë të mbretit të Napolit, Karli I Anzhu, që
në vitin 1272. Marrëdhëniet e Topiajve me anzhuinët e Napolit pësuan
një ngrirje të fortë në kohën e sundimit të Andreas, djalit të Tanushit.
Ndonëse qe martuar me një vajzë jashtë martese të mbretit Robert,
Andre Topia tregohej fare i pabindur ndaj tij, aq sa anzhuini vuri njerëz
dhe e vrau.
16. Zotërimi i Topiajve arriti fuqinë dhe shkallën më të lartë të organizimit në kohën e
princit Karl Topia, djali i madh i Andreas, që erdhi në fuqi në vitin 1359. Pavarësisht
se u mëshonte lidhjeve të veçanta të Topiajve me kryezotërit e Napolit, Karli kishte
vendosur t'u shkëpuste këtyre qytetin e Durrësit. Më 1362 forcat e tij sulmuan
Durrësin nga toka dhe nga deti. Ndonëse nuk u mor dot, qyteti u detyrua t'i
paguajë Topisë një tribur vjetor, i cili nxirrej nga rritja e taksave mbi tregtarët e huaj
që vizitonin Durrësin. Sulmi i Karl Topisë mbi Durrësin ngjalli shqetësim sa në
bashkësinë e këtij qyteti, që i trembej pushtetit feudal, aq dhe te mbretëresha
Xhovana e Napolit, dhe te Republika e Venedikut. Kjo e fundit nuk mund të
pajtohej me faktin që princi shqiptar zotëronte tashmë një flotë ushtarake, të
ankoruar në Kepin e Rodonit në veri dhe në Kepin e Melit (caput Meliarum) në jug
të Durrësit, me të cilën ai mund të kontrollonte ose të dëmtonte trafikun e anijeve
veneciane nëpër Adriatik. Në maj të vitit 1364 Senati i Venedikut e urdhëronte
kapitenin e flotës së Adriatikut që të pengonte çdo aksion të flotës së Karl Topisë
dhe në rastin ekstrem, t'i kapte anijet shqiptare dhe t'i digjte ato, si dhe të
shkatërronte bazën e tyre në Kepin e Melit. Megjithatë kjo nuk e ndali K. Topinë të
forcojë flotën e tij dhe të intensifikojë sulmet mbi Durrësin. Më në fund, në muajt e
parë të vitit 1368, qyteti ra në duart e Topisë. Nga ai çast sundimtari shqiptar i shtoi
titullit të tij si "princ i Arbrit" edhe titullin tjetër të "zotit të Durrësit". Sovranët e
Napolit nuk ia falën "vasalit" Karl Topia marrjen e Durrësit më 1368. Plot
moskuptime e përplasje paraqiteshin edhe marrëdhëniet me Venedikun,
pavarësisht që Republika e detrave e kishte shpallur Karl Topinë qytetar të saj.
17. Në kushte të tilla, kur dhe marrëdhëniet me bashkësinë qytetare të Durrësit qenë
acaruar, Karl Topia e humbi qytetin, i cili kaloi përsëri për pak kohë nën sovranitetin
e anzhuinëve të Napolit.. Durrësin Topia e bleu në vitin 1383 nga anzhuinët
kundrejt një shume të madhe të hollash. Sundimi i Karl Topisë mbi qytetin e
dëshiruar buzë Adriatikut nuk zgjati shumë. Marrja e qytetit prej tij ndodhi në një
kohë kur ishte rindezur konflikti i hershëm me Balshajt, ndërkohë zotër edhe të
Vlorës. Me një sulm të befasishëm në vitin 1384 Balsha II e pushtoi Durrësin.
Tashmë në aktet zyrtare ai filloi t'i atribuojë vetes titullin "dukë i Durrësit". Por nuk e
gëzoi gjatë. Më 18 shtator 1385 forcat osmane të Hajredin Pashës shpartalluan në
Savër të Myzeqesë ushtrinë e Balshës II dhe të aleatëve të tij. Karl Topia hyri
përsëri në Durrës, por tashmë edhe ai, si mjaft sundimtarë të tjerë shqiptarë, u
detyrua t'i nënshtrohej hegjemonisë së osmanëve. Në përpjekje për t'i shpëtuar
kësaj të fundit, Topia u kthye nga Venediku. Midis viteve 1386-1387 ai bëri disa
përçapje pranë Republikës, duke i ofruar kësaj vendosjen e një lloj protektorati mbi
zotërimet e tij, por pa ndonjë rezultat konkret. Trashëgimtari i dobët i Karl Topisë,
Gjergji, mundi të ushtrojë pushtetin e tij në Durrës e në rrethinat e tij. Kruja dhe
krahina përreth saj i kaluan motrës së tij, Helenës, që ishte martuar me fisnikun
venecian Mark Barbadigun. Konti Niketa Topia, një kushëri i Gjergjit, sundonte
ultësirën në jug të Durrësit. Feudalë të tjerë, që s'i përkisnin familjes fisnike Topia,
sundonin tashmë të pavarur në viset e Tiranës, në luginën e Shkumbinit e gjetkë.
Vitet që pasuan shënuan zhdukjen nga skena edhe të Topiajve të fundit. Në vitin
1403 konti Niketë Topia mori kështjellën e Krujës nga duart e kushërirës së tij,
Helenës.
18. Në këtë mënyrë Niketa bashkoi nën sundimin e tij territoret
pjellore rreth e rrotull Durrësit prej të cilave nxirrte fitime të
mëdha. Venediku ia njohu zotërimet sundimtarit shqiptar, aq
më tepër që ato formonin një perde midis Durrësit dhe
posteve të përparuara osmane në Maqedoni. Nga ana tjetër,
nga zotërimet e Niketës mbërrinin në Durrës produktet
bujqësore e blegtorale të domosdoshme për mbijetesën e
qytetit. Megjithatë zotërimi i të fundit të Topiajve nuk pati jetë
të gjatë. Më 1412 kontit Niketa iu desh ta paguajë me një
disfatë të bujshme dhe me burgimin e tij rivalitetin me Teodor
Muzakën e Beratit për zotërimin e fushave rreth Shkumbinit.
Falë ndërhyrjes së Republikës së Raguzës, Niketa u lirua nga
burgu i Muzakës. Por paskëtaj ai duhej të matej me sulmet e
osmanëve, që pikërisht në atë kohë njohën një intensifikim të
ri. Me vdekjen e Niketës, osmanët pushtuan kryeqendrën e
vjetër të Arbrit dhe të Topiajve, Krujën.
19. Shteti i Gjon Kastriotit
Kastriotët ishin familje fisnike dhe dinastia drejtuese më e rëndësishme e jetës politike dhe
ushtarake të Shqipërisë në shek. XV. Për pemën gjenealogjike, vend-origjinën dhe veprimtarinë
e Kastriotëve gjatë shek. XIV dihet fare pak. Për herë të parë përmendet një Kastriot në vitin
1368 si kështjellar i Kaninës. Sipas dy historianëve më të hershëm shqiptarë, Marin Barlecit e
Dhimitër Frëngut, Kastriotët ishin nga Mati që, sipas mendimit të kohës, shtrihej deri në
bregdet. Në këtë përfundim ata janë nxitur nga pozicioni gjeografik kyç i trevës së Matit, si
vend-kryqëzimi i rrugëve që lidhnin krahinat e ndryshme të shtetit të Kastriotëve si në kohën e
Gjon Kastriotit, ashtu edhe në atë të Skënderbeut. Kurse një autor tjetër shqiptar, bashkëkohës
me dy të parët, Gjon Muzaka, ka rrëfyer se gjyshi i Skënderbeut quhej Pal dhe se, sipas tij,
kishte qenë pronar i dy fshatrave të Dibrës së Poshtme, Sinjës dhe Gardhit të Poshtëm, rrëfim
ky që mund të merret me një farë rezerve. Dëshmitë historike për fillimet e shtetit të Kastriotëve
thuajse mungojnë, një realitet i përgjithshëm ky për historinë tonë mesjetare, sidomos për viset
lindore shqiptare. Gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XIV në krye të zotërimeve të
Kastriotëve duhet të ketë dalë Gjon Kastrioti. Në këtë periudhë zotërimet e tij duhet të jenë
zgjeruar, sidomos në drejtim të lindjes, në rajonet e Prizrenit, të Gostivarit e të Tetovës, sepse,
sipas M. Barlecit dhe Gj. Muzakës, Gjon Kastrioti qe martuar në atë kohë me Vojsavën (Jellën,
sipas një dokumenti raguzan të vitit 1439), vajzë e një dere fisnike të rëndësishme pranë
Shkupit. Zgjerimi e fuqizimi i shtetit të Gjon Kastriotit përkoi me rënien e dy shteteve kufitare me
të, të Balshajve e të Topiajve, dhe sidomos pas dobësimit të fuqisë ushtarake të Perandorisë
Osmane, kur ushtria e saj pësoi një disfatë të rëndë prej trupave mongole në betejën e
Ankarasë të vitit 1402
20. . Gjatë këtij viti (1402), zotërimet e Gjon Kastriotit u shtrinë në drejtim të
viseve bregdetare dhe u bënë kufitare me ato të Venedikut. Që nga viti
1406 Gjon Kastrioti shfaqet si një partner i rëndësishëm në marrëdhëniet
me shtetet e huaja, ambasadorët e tij shkonin në Venedik, Raguzë e në
vende të tjera dhe ai cilësohej prej tyre si zot “shumë i fuqishëm”, “i
madhërishëm” etj. Shtetin e Gjon Kastriotit e përshkonin rrugë tregtare
shumë të rëndësishme. Ndër to, në rrafshin perëndim-lindje më të
rrahurat ishin dy. Njëra rrugë lidhte viset bregdetare me Prizrenin, që
duhet të ketë qenë qendra administrative e shtetit të Gjon Kastriotit. Në
këtë qytet të lashtë kryqëzoheshin rrugë tregtare shumë të rrahura dhe
që shkonin në drejtim të Prishtinës, të Pejës, të Tetovës etj. Traseja e
rrugës së dytë kalonte nga bregdeti nëpër krahinën e Matit, vijonte në
drejtim të Dibrës dhe ndiqte rrjedhjen e sipërme të lumit Vardar për të
arritur në Shkup. Për jetën ekonomike e politike të shtetit të Gjon
Kastriotit, ashtu si edhe të zotërimeve të fisnikëve të tjerë shqiptarë si
dhe ato të Republikës së Venedikut, rëndësi parësore kishin raportet e
tyre me kryekomandantin osman të Shkupit dhe, nëpërmjet tij, me
sulltanin. Në marrëdhëniet me fqinjin e vet lindor e shumë të fuqishëm
ushtarakisht, Gjon Kastrioti duhej të ndiqte një politikë shumë të
kujdesshme.
21. Edhe bejlerbeut të Rumelisë i interesonte që deri diku të kishte mirëkuptim me Gjon Kastriotin,
sepse në shtetin e tij, nëpër një terren të vështirë e me prita të shumta, kalonin rrugët tregtare
më të shkurtra për në brigjet e detit Adriatik, të cilat, në atë kohë, nuk mund të mirëmbaheshin e
të ruheshin nga askush tjetër, veçse nga vendasit. Në rrethana të tilla, gjatë dhjetëvjeçarëve të
parë të shek. XV, Gjon Kastrioti arriti të fuste nën bindjen e tij disa familje fisnike të njohura të
Shqipërisë së Epërme dhe u bë figura politike kryesore e botës shqiptare të këtyre rajoneve. Në
vitin 1410 Gjoni arriti të siguronte banesë në Ulqin, por nuk u pranuan prej Venedikut kërkesat e
tij të vitit 1417 për t’i dhënë fshatin Barbullush dhe Malin Medua (Shëngjinin), ku dëshironte të
ngrinte një kështjellë. Më pas arriti ta merrte Shëngjinin. Pasuritë e shumta që kishin viset e
Dibrës së Poshtme e të Prizrenit dhe numri i madh i banorëve që jetonin në to e bënin këtë
rajon, i cili formonte pjesën lindore të shtetit të Gjon Kastriotit, të kishte rol vendimtar në
veprimtarinë ekonomike, politike dhe ushtarake të tij. Pozicioni gjeografik kyç i shtetit të Gjon
Kastriotit e kishte bërë atë një urëlidhje në Shqipërinë Qendrore për të kaluar në rajonet e tjera
të Shqipërisë së Epërme e të Poshtme si dhe në rajonet lindore të Shqipërisë, si në Fushë-
Dardani dhe në Shkup nëpërmjet rrugës më të shkurtër. Kjo ka qenë një nga arsyet kryesore që
Gjon Kastrioti të kishte lidhje të shumta familjare e martesore me sundimtarë të tjerë shqiptarë,
si me Arianitët, Topiajt, Muzakajt, Balshajt, Gjurashët (Cërnojeviçët). Gjon Kastrioti hyri në lidhje
ekonomike e politike edhe me vende të huaja, si me Venedikun, Raguzën etj. Gjon Kastrioti
zotëronte një potencial të ndjeshëm ekonomik dhe ushtarak. Të ardhurat kryesore vinin nga
sistemi tatimor feudal që nënshtetasit e tij tradicionalisht ishin të detyruar t`i jepnin kryezotit të
tyre me prodhime në natyrë, me të holla dhe me punë angari. Ky sistem tatimor është shprehur
në një akt-dhurimi të vitit 1426, që Gjon Kastrioti së bashku me djemtë e tij i bënë manastirit të
Hilandarit për fshatrat Radostushë dhe Trebisht.
22. Ai forcoi lidhjet me
Republikën e Venedikut dhe qysh në vitin 1407 arriti të siguronte prej saj qytetarinë
veneciane, e cila, bashkë me fëmijët e tij, iu rinjoh edhe në vitin 1413. Si çështje
parësore e aktivitetit politik të Gjon Kastriotit ishin marrëdhëniet e tij me fqinjët
lindorë, pushtuesit osmanë, fuqia ushtarake e të cilëve ishte e papërballueshme
prej tij. Siç del nga fraza e dokumentit të vitit 1411, të cituar pak më sipër, Gjon
Kastrioti ishte afruar me komandantin osman të Shkupit, Bajazitin, aq sa mund të
komandonte edhe 300 kalorës osmanë, e dhënë kjo që lejon të supozohet se ai
mund të ketë qenë së paku në postin e subashit të Tetovës. Në kushte të tilla, për
të mbajtur në këmbë shtetin e tij Gjon Kastrioti ishte i shtrënguar të pranonte
vasalitetin ndaj sulltanit dhe t`i paguante, siç ka shkruar vetë në vitin 1426,
"haraçin mbretit". Si garanci për pranimin e vasalitetit osman, të paktën qysh në
vitin 1409, Gjon Kastrioti qe detyruar të dorëzonte peng një nga djemtë e tij, që,
me sa kuptohet, ka qenë djali i madh, Stanisha. Në fillim të vitit 1415 kaloi në duart
e osmanëve Kruja, e cila kishte një pozicion shumë strategjik dhe kontrollonte
segmente të rrugëve tregtare që lidhnin Shkupin me bregdetin shqiptar si dhe viset
perëndimore të vendit. Prandaj pushtimi i Krujës dëmtoi rëndë interesat e fisnikëve
të Shqipërisë Qendrore dhe të Epërme, sepse tani zotërimet e tyre nga çasti në
çast mund të pushtoheshin prej osmanëve. Pas vdekjes së Balshës III, Gjon
Kastrioti ndërmori masa të menjëhershme për të mbrojtur interesat e veta politike
dhe ekonomike.
23. Në rajonin e Shkodrës, ku kishte zbritur ushtria e Stefan
Lazareviçit dhe mbante të rrethuar qytetin, Gjoni dërgoi trupat
e veta. Në një letër, që i shkroi Venedikut në nëntor të vitit
1422, ai ka rrëfyer se nuk e kishte lejuar despotin serb të
Rashës të merrte Lezhën dhe shprehte me këtë rast
gatishmërinë e tij për të ndihmuar venecianët që të dëbonin
ushtrinë serbe nga rajoni i Shkodrës. Interesat ekonomikë dhe
politikë të shtetit të Kastriotëve e nxitën Gjon Kastriotin që t`u
kushtonte vëmendje edhe rajoneve të tjera shqiptare, të cilat
nuk ishin kufitare me zotërimet e tij. Jo lidhjet familjare që
Kastriotët kishin me Balshajt, po pikërisht interesat ekonomikë
e shtynin Gjon Kastriotin t`i përkrahte vazhdimisht ata, madje
duke dërguar edhe ushtrinë e tij në ndihmë të tyre. Pesha dhe
roli i shtetit të Gjon Kastriotit në jetën e vendit erdhi gjithnjë
duke u rritur. Fuqizimin më të madh ai e arriti në kohën kur në
krye të tij doli djali i vogël i Gjonit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.
