ХҮҮХДИЙН ОРОЛЦООГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙ Хүүхдийн оролцоог дэмжин ажилладаг хүн бүрд зориулав. УЛААНБААТАР ХОТ 2020 он

1. Хүүхдийн оролцоог дэмжин ажилладаг
хүн бүрд зориулав.
ХҮҮХДИЙН
ОРОЛЦООГ
ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙ
Улаанбаатар xот
2020 он

2. ХҮҮХДИЙН ОРОЛЦООГ
ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙ
Хүүхдийн оролцоог дэмжин ажилладаг
хүн бүрд зориулав.
УЛААНБААТАР ХОТ
2020 он

3. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
4 5
Хүүхдийг Ивээх Сан нь дэлхийн 120 улсад хүүхдийн
эрхийн чиглэлээр ажилладаг төрийн бус байгууллага
юм. Монгол Улсад 1994 онд салбараа нээсэн ба Хүүхэд
хамгаалал, Хүүхдийн эрхийн засаглал, Боловсрол, Хүүхдийн
ядуурлын эсрэг, Хүмүүнлэгийн тусламж, Эрүүл мэндийн
хөтөлбөрүүдийн хүрээнд хүүхдийн амьдралд эрчимтэй,
тогтвортой өөрчлөлт хийхийн төлөө ажиллаж байна.
© Хүүхдийг Ивээх Сан, 2020 он
“Хүүхдийн оролцоог дэмжих аргазүй” гарын авлагыг
Хүүхдийг Ивээх Сангийн Монгол дахь хөтөлбөр, тус газрын
дэргэдэх Хүүхэд хамгааллын аргазүйн төвөөс болон цахим
хэлбэрээр www.savethechildren.mn вэб хуудсаас авах
боломжтой.
ХҮҮХДИЙН ЭРХИЙН ТӨЛӨӨ ХАМТРАН
ЗҮТГЭГЧИД ЭЭ,
Хүүхдийг Ивээх Сан нь Монгол Улсад хүүхэд
хамгааллын тогтолцоог бэхжүүлэхийн тулд
Хүүхдийн эрхийн тухай, Хүүхэд хамгааллын
тухай болон Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй
тэмцэх тухай хуулиудын хэрэгжилтийг
дэмжиж, хүүхэд бүрийн хамгаалагдах
эрхийг эдлүүлэхийн төлөө Монгол Улсын
Засгийн газартай хамтран “Монгол Улсад
хүүхэд хамгааллын тогтолцоог бэхжүүлэх
нь” төслийг 2016 оноос эхлэн 2022 хүртэл
үе шаттайгаар, Японы Олон Улсын Хамтын
Ажиллагааны Байгууллага ЖАЙКА (JI-
CA)-гийн санхүүжилттэйгээр хэрэгжүүлж
байгаа билээ.
Нийслэл хот, Архангай, Дорнод аймагт
хэрэгжиж байгаа тус төслийн зорилго,
зорилтын хүрээнд, төслийн зорилтот
хамтарсан багийн гишүүд болон хүүхдийн
хамгаалагдах эрхийг хангах үүрэг бүхий
бусад төрийн албан хаагчдын хүүхэдтэй
ажиллах мэдлэг арга зүй, ур чадварыг
дээшлүүлэх хүрээнд бид “Хүүхдийн
оролцоог дэмжих арга зүй” номоо та бүхэнд
хүргэж байгаадаа таатай байна.
Дэлхийн хэмжээнд хүүхэд, өсвөр үеийнхэн
эрүүл мэнд, боловсрол, гэр бүлийн дэмжлэг,
олон нийтийн хөгжлийн санаачилга,
оролцоонд суурилсан төсөв, бүтээлч урлаг
зэрэг олон талбарт үзэл бодол, ур чадвараа
илэрхийлэхийн зэрэгцээ хүний эрх, хүрээлэн
буй орчны тогтвортой байдал, уур амьсгалын
өөрчлөлтийн эсрэг хариуцлагатай байдлыг
дээшлүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж байна.
Хүүхдийн эрхийг бодитой хэрэгжүүлэх,
эерэг хийгээд дэвшилтэт нийгмийн
шилжилтэд хувь нэмрээ оруулах тэдний
чадавхийг сайжруулах тулгуур хүчин зүйл
бол тэдний оролцох эрхийг нь эдлүүлэх
явдал гэдгийг дэлхийн нийтээрээ хүлээн
зөвшөөрсөн юм.
Хүүхэд хамгаалалд хүүхдийн оролцоог
дэмжихийн ач холбогдол их. Гагцхүү зөв
зүйтэй дэмжлэг тэдэнд хэрэгтэй. Хүүхэд
оролцсоноор эрхээ мэддэг, хүний эрхийн
мэдлэг ойлголтыг түгээдэг, бусаддаа туслах
бололцоогоо нээдэг, өөрийн болон бусад
хүүхдийн эрхийг хамгаалуулахаар хэнд,
хаана, хэрхэн хандахаа мэддэг болдог.
Аймаг, дүүрэг, сум, хорооны түвшинд
хүүхдийн оролцоог дэмжсэнээр тухайн орон
нутагт хүүхдийн эрхийн зөрчил, хүүхдийн
эсрэг хүчирхийлэл гарах урьтач нөхцөлийг
илрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх, цаг
алдалгүй яаралтай хариу арга хэмжээ авах
бололцоо нэмэгдэнэ гэдэгт итгэж байна.
“Монгол Улсад хүүхэд хамгааллын
тогтолцоог бэхжүүлэх нь” төслийг хамтран
хэрэгжүүлэгч Монгол Улсын Засгийн Газрын
хэрэгжүүлэгч агентлаг-“Гэр бүл, хүүхэд,
залуучуудын хөгжлийн газар, Гэмт хэргээс
урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах
зөвлөл, Хүүхэд хамгааллын хамтарсан
багууд, бүх нийгмийн ажилтнууддаа
талархал илэрхийлье.
Тус төслийг хамтран хэрэгжүүлэгчдийнхээ
хамтаар санхүүжүүлэгч Японы Олон
Улсын Хамтын Ажиллагааны Байгууллага
ЖАЙКА-д талархал илэрхийлье.
Хүүхдийн төлөө зориулсан цаг, зарцуулсан
нөөц бүр үр ашигтай, үр дүнтэй байх
болтугай.
Лувсандоржийн Баян-Алтай
Монгол дахь Хүүхдийг Ивээх Сангийн
суурин төлөөлөгч
ӨМНӨХ ҮГ
Зохиогч: Энхбатын Цолмон, Хүүхдийг Ивээх Сангийн Хүүхдийн эрхийн
засаглалын хөтөлбөрийн зохицуулагч
Хүүхдийг Ивээх Сангийн Монгол дахь хөтөлбөр | Төв шуудангийн хайрцаг 1023,
Улаанбаатар-13, Монгол Улс | Утас: +976-11-329371, 329365 |
Факс: +976-11-329361 | Цахим шуудан: Mongolia.secretary@savethechildren.org |
“МОНГОЛ УЛСАД ХҮҮХЭД ХАМГААЛЛЫН ТОГТОЛЦООГ БЭХЖҮҮЛЭХ НЬ” төслийн
хоёрдугаар үе шатанд боловсруулав.

4. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
6 7
“Оролцогч улс...хүүхдийн талаар явуулах аливаа үйл ажиллагаанд юуны өмнө
хүүхдийн дээд ашиг сонирхлыг хангахад анхаарлаа хандуулна. Өөрийн үзэл бодолтой
байх чадвар бүхий хүүхдийг өөртэй нь холбоотой бүх асуудлаар үзэл бодлоо чөлөөтэй
илэрхийлэх эрхээр хангах бөгөөд хүүхдийн нас, төлөвшлийн байдлыг харгалзан түүний
үзэл бодолд зохих ач холбогдол өгнө.”
“Хүүхэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрх нь төрөл бүрийн мэдээлэл,
үзэл санааг улсын хил хязгаарыг үл харгалзан амаар, бичгээр, хэвлэмэл буюу урлагийн
бүтээлийн хэлбэрээр, хүүхдийн сонгосон мэдээллийн бусад арга хэрэгслээр эрэх, олж
авах, дамжуулах эрх чөлөөг багтаана.”
“Оролцогч улс эвлэлдэн нэгдэх, тайван замаар хуран цуглах хүүхдийн эрхийг хүлээн
зөвшөөрнө.”
“Оролцогч улс олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн чухал үүргийг хүлээн зөвшөөрч,
хүүхэд нь олон улсын болон үндэсний аливаа эх сурвалжаас мэдээлэл, материал олж
авах, ялангуяа хүүхдийн нийгэм, оюун ухаан, ёс суртахууны сайн сайхан байдал, бие
бялдар, сэтгэл зүйн эрүүл мэндийн хөгжлийг дэмжихэд чиглэсэн мэдээлэл, материал
олж авах боломжоор хангана”.
“Оролцогч улс хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн нэр төрийг хүндэтгэн өөртөө тулгуурлах,
нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцох боломжтой орчинд бүрэн бүтэн, зохистой
амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлнэ.”
НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн тухай Конвенцоос
“Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө
чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь
ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна”
“Монгол Улсын иргэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх,
тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй.”
“Гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална”
“Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад
баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг
сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна.”
Монгол Улсын Үндсэн хуулиас
Эцэг эх, багш, хамтарсан багийн гишүүд,
хүүхэдтэй ажилладаг хүн бүр үгээрээ,
үйлдлээрээ үлгэрлэж хүүхдэд амьдралыг
харах цонх нь болж, амьдралд итгэх итгэл нь,
мэдлэг туршлагынх нь хэсэг болдог учраас
хүн төрөлхтний хамгийн хариуцлагатай
эрхэм үүргийг хүлээсэн хүмүүс байдаг.
Хүүхдийг Ивээх Сангийн хүүхдүүдтэй
хамтран ажилласан хүүхдийн оролцооны
олон жилийн туршлага дээр үндэслэн
боловсруулсан энэхүү номыг хүүхдийн
төлөө ажиллах чин сэтгэлээрээ нээж байгаа
Эрхэм Танд баярлалаа.
Хүүхдийг хэрхэн оролцуулах вэ гэсэн таны
асуултад хариулахыг бид хичээлээ. Үүний
тулд улс маань хаашаа зорьж байгааг
хамтдаа эргэн саная. Монгол Улсын хүний
эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, улсынхаа эв
нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж, хүн төрөлхтний
соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн
үзэж, эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний
ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг
эрхэм зорилго хэмээн Үндсэн хуулиараа
баталгаажуулсан.
Тэгвэл хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн
ололт, ардчиллын үнэт зүйл болсон
хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг
цогцлоох энэхүү томоохон үйл хэрэг маань
хүүхдийг сонсож сурахаас эхэлнэ.
Хүүхдийн талаар авч хэрэгжүүлэх аливаа
үйл ажиллагаа үр дүнтэй болох эсэх нь
хүүхдийн эрхийн хэрэгжилт ямар байгааг,
хүүхдийн хөгжлийн хэрэгцээ ямар байгааг
хүүхдээс өөрөөс нь сонсохоос ихээхэн
шалтгаалдаг.
Хүүхдийг өөрийн гэсэн үзэл бодолтой
байж түүнийгээ илэрхийлж, оролцох
эрхээ эдлэхийг нь зөв дэмжсэнээрээ бид
өнөөдрийн хүүхдүүд, ирээдүйн залуус,
иргэдийг хүний эрхийг дээдэлдэг, хүндэтгэн,
хамгаалж, хангахад хувь нэмрээ оруулдаг,
мэдээллийг мэдлэг болгон хувиргах
чадвартай, зохион байгуулалттай оролцож
чаддаг, ухаалаг шийдвэр гаргахад үзэл
бодлоо илэрхийлдэг, бусдын үзэл бодлыг
мөн сонсож, хүлээн зөвшөөрч чаддаг, гарц
шийдэл хийгээд эн тэргүүний чиглэлийг
олон ургалч хэлэлцүүлгээр томьёолж
чаддаг, бүтээлч сэтгэлгээтэй, баялаг бүтээгч
хүн болон хөгжихөд нь чиглүүлж буй хэрэг
билээ.
Хүний бүх эрх, тулгуур эрх чөлөө нь түгээмэл,
хуваагдашгүй, харилцан шалтгаалсан,
харилцан хамаарсан шинжтэйг санаж,
хүүхэд нь эрх эдлэх субъект мөн бөгөөд
нэр төр болон өсөн хөгжиж буй чадвар
боломжтой хүн гэж үзэн, хүүхдийн хөгжлийг
дэмжсэн, оролцоонд суурилсан арга зүйг
түгээн дэлгэрүүлэх нь та бидний зорилт юм.
Дэлхий ертөнц хурдацтай өөрчлөгдөж,
хүний амьдралд технологийн гүйцэтгэх
үүрэг өндөр болж, хайрлан хүндэтгэж,
ойлголцож хамтрах хүнлэг ёсны үнэ цэнэ
хүн төрөлхтөнд улам бүр чухал болсоор
байна.
Хүүхдийн оролцоог амжилттай хэрэгжүүлсэн
жишээ бүхий туршлагуудаа бид та бүхэнтэй
цаашид сургалтаар дамжуулан хуваалцахад
бэлэн байна.
Хүүхдийн оролцоог бодитой хангаж,
иргэн болж амьдрах ухаанд суралцаж,
амьдралын туршлагыг бүтээхэд нь туслах
эрхэм таныг хүүхдийн хөгжлийн шаардлага
таны үеийнхээс ялгаатайг ойлгож, бид бүгд
хамтдаа өөртөө болоод бусдадаа ээлтэй
нийгмийг бүтээдгийг санаж, хүүхдийг
дэмжин хамтран ажиллах танд амжилт
хүсье!
Энхбатын Цолмон
Монгол дахь Хүүхдийг Ивээх Сангийн
Хүүхдийн эрхийн засаглал хөтөлбөрийн
зохицуулагч
ЗОХИОГЧИЙН ҮГ

5. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
8 9
Хүүхдийн оролцооны ач холбогдол
Хүүхдийн оролцох эрх
Хүүхдийн оролцох эрхийн олон улсын эрх зүйн хамгаалалт
Хүүхдийн оролцох эрхийн Монгол улс дахь эрх зүйн
хамгаалалт
Рожер Хартын боловсруулсан хүүхдийн оролцооны шатлал
Хүүхдийн оролцоонд баримтлах ёстой зарчим
Хүүхдийг оролцуулахад гаргадаг зарим алдаанууд
Хүүхдийн оролцоог хангах үе шат
Хүүхдийн оролцооны шалгах хуудас
Хүүхдийн оролцооны түвшин
Хүүхдийн оролцоог хэмжих нь
Хүүхдийн оролцоог хянаж үнэлэхэд тавигдах шаардлагууд
Хүүхдийн оролцоог чиглүүлж байгаа ажилтнуудад
шаардлагатай ур чадварын зөвлөмжүүд
Хүүхдийг судалгаанд оролцуулах нь
Хөгжлийн бэрхшээлтэй болон бага насны хүүхдийг
оролцуулах нь
Насны онцлогийг нь харгалзан хүүхдийг оролцуулахдаа
анхаарах асуудлууд
Хүүхдийн оролцоог идэвхжүүлэх дасгал болон арга
аргачлалууд
Хэвлэл мэдээлэл ба хүүхдийн оролцоо
Хүүхдийн оролцоонд хүүхдийн аюулгүй байдлыг хангах ёс
зүйн дүрэм
Ашигласан материал
10
12
14
15
27
29
37
39
39
45
52
58
60
64
65
70
76
83
86
88
ГАРЧИГ

6. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
10 11
ХҮҮХДИЙН
ОРОЛЦООНЫ
АЧ ХОЛБОГДОЛ
Хүмүүнлэг, ардчилсан иргэний
нийгэмд хүн бүрийн үг ижил үнэ
цэнэтэй, хүн бүрд ижил тэгш оролцох
боломж нээлттэй байдаг. Оролцоо
гэдэг ойлголт нь “олонх нь нэгнээ
сонсох, хувь хүний байр суурийг
хүндлэх, зөвлөлдөх, хамтдаа шийдвэр
гаргах, зорилгоо хамтдаа тодорхойлох,
түүний үр шимийг хүртэх” зэрэг олон
утгыг илэрхийлдэг.
Иргэний оролцооны нэгэн хэсэг
болох хүүхдийн оролцоо бол
насанд хүрэгчдийн бодит дэмжлэг
шаардагддаг онцлог оролцоо байдаг.
Энэ нь хүүхдүүд харилцаа холбоо
тогтоох, хамгаалагдсан бүхий л арга
замуудаар насанд хүрэгчдэд/шийдвэр
гаргагчдад дуу хоолойгоо сонсгоход
хэрэглэгддэг. Ийнхүү оролцсоноор
өөрсдийгөө илэрхийлэх эрх чөлөөгөө
баталгаажуулахын зэрэгцээ өөрсдөд
нь нөлөөлөх аливаа шийдвэр гарахад
үзэл бодлоо хэлж сурна, ингэснээр
өөртөө итгэх итгэлээ нэмэгдүүлж,
иргэний хувьд туршлага олж, хөгжинө
гэсэн үг.
Хүүхэд өдөр тутамдаа гэр бүлдээ,
сургууль дээрээ, ангидаа, аймаг
дүүрэг, нийслэл, үндэсний хэмжээнд
болоод бүс нутаг олон улсын хэмжээнд
хүртэл тодорхой арга хэмжээг зохион
байгуулж оролцож оролцогч болж
байдаг бол нөгөө талаас тухайн
үйл ажиллагааг зохион байгуулагч
оролцуулагч нь болдог.
Жишээ нь: Гэр бүлийн хөдөлмөрийн
хуваарьт оролцох, гэр бүлийн төсвийн
төлөвлөлтөд оролцох, ангидаа бол
ангийн даргаа сонгоход оролцох,
сургуулийн дотоод дүрэм журмыг
боловсруулахад эсвэл төрөл бүрийн
үйл ажиллагааг санаачлан анги болон
сургуулийнхаа хүүхдүүдийн дунд
зохион байгуулах, аймаг нийслэлийн
хүүхдийн зөвлөлд орж хүүхдүүдийн
талаар гарч байгаа шийдвэрүүдэд
нөлөөлөх, НҮБ-д хүүхдийн эрхийн
хэрэгжилтийн байдлыг мэдээлэх гэх
мэт.
Хүүхдийг оролцуулах саналыг
насанд хүрэгсэд эхлэн гаргаж,
санаачлах хэрэгтэй. Санаачлахаас
өмнө бэлтгэлээ хангасан
байх ёстой. Насанд хүрэгсдэд
хүүхдүүдийг оролцуулах, оролцоог
дэмжих эрх мэдэл, нэр хүнд, бас
боломж байдаг.
Хүүхдийн оролцоо нь бодитой үр
нөлөөтэй байж, хүүхдийн хөгжилд
тодорхой эерэг өөрчлөлт гаргахын
төлөө, мөн тэрхүү эерэг үр дүнг
хадгалан хөгжүүлэхэд чиглэгддэг. Үүнд
насанд хүрэгсдийн дэмжлэг зайлшгүй
хэрэгтэй.
Хүүхдэд ямар эрхтэйг нь мэдүүлж,
эрхээ эдэлснээр ямар боломж
бололцоонууд бий болдог, ямар
бэрхшээлийг шийдвэрлэж чадах
вэ гэдгээс эхлэн хангалттай,
зөв мэдээллийг өгч, мэдээллээ
ойлгож өөрийнхөөрөө тунгаан
боловсруулахад нь хангалттай цаг
хугацааг олгосны дараа аливаа
хэлэлцүүлэг, санал солилцох ажлыг
эхлүүлэх нь зүйтэй.
Хүүхдүүд эрхээ эдэлж, өөрсдөдөө
тулгарсан асуудлаа тодорхойлж,
чадах чинээгээрээ арга замыг санал
болговол сайн боловч хүүхэд, насанд
хүрэгчид, шийдвэр гаргагчдаас
тусламж аван шийдвэрлүүлэх
талаар үзэл бодлоо илэрхийлж, дуу
хоолойгоо хүргэж сурах нь ирээдүйн
идэвхтэй, нээлттэй иргэн болж
төлөвшихөөр өөрсдийгөө хөгжүүлж
байна гэсэн үг юм.
Хүүхдийг оролцуулж, харилцан
санал бодлоо солилцох боломжийг
бүрдүүлснээр хүүхдүүд өөрсдийн
эргэн тойрны хүрээлэн буй орчинд
хүүхдүүдэд болон хүүхдийн төлөөх
шийдвэрт нөлөөлөх арга замуудад
суралцдаг юм.
Хүүхдийн оролцоо бол хүүхэд өөрт
нь болон бусдад, нийтэд нөлөөлөх
эерэг өөрчлөлтийн төлөө болж
байгаа үйл явдалд, мөн болох
үйлийн төлөвлөлтөд өөрийн санал,
үнэлэлт дүгнэлтээ өгч оролцох,
үүний тулд мэдээлэлтэй байх,
өөрийгөө илэрхийлэх хамгаалагдсан
боломжоор хангагдах, бусдын үзэл
бодлын илэрхийллийг сонсох, эрх
үүргийн талаар мэдэх, эрхээ шаардах
ингэснээр иргэншихүйн туршлагыг
олж авах хүний амьдралын маш
чухал үйл явц юм.
Хүүхдийг оролцуулах нь чөлөөт цаг
өнгөрөөх урлагийн арга хэмжээ биш,
спортын тэмцээн болон элдэв сайн
үйлсийн аянаас ялгаатай ойлголт юм.
Хүүхдийг хариуцлагатай хүн болон
хөгжүүлэх хамгийн эхний арга зам нь
хүүхэд байхад нь хүндлэх, хүүхдийн
мэдрэмж,үзэл бодол ачхолбогдолтой,
үнэ цэнэтэй гэдгийг насанд хүрэгчид
ойлгох явдал юм. Оролцох явцдаа
хүүхэд өөр өөр үзэл бодлыг хэрхэн
хүндэтгэх, бусадтай хэлэлцэж
зөвлөлдөх болон зөвшилцөлд хүрэх
аргуудын талаар суралцах болно.
Оролцоо нь хүүхдэд хамт
олонтой байх, тэдний нэг болох,
хариуцлагатай, шударга байх, бусдыг
халамжлан, мэдрэмжтэй хандахад нь
тусална.
Хүүхдийн оролцоог дэмжих үйл явц гэж хүүхдийг зөвхөн ирээдүйн
биш өнөөдрийн иргэн гэж үзэн хүүхдийг хамгаалан, хүүхдэд туслан,
хүүхдийн үзэл бодлыг нь үнэн сэтгэлээсээ сонсож, хүний эрхэм
чанар, хүсэл мөрөөдөл, зорилго, итгэл найдварыг нь хүндэлж,
хүүхдийн үзэл бодолд зохих ач холбогдол өгөхийг хэлнэ.

7. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
12 13
Хүн бүр хүний бүхий л эрх, эрх
чөлөөг эдлэх эрхтэй бөгөөд
эдгээр эрх, эрх чөлөөгөө
хэрэгжүүлэхэд нь шаардагдах
тэгш боломж, тэгш байдлыг бий
болгох үүргийг төр хүлээдэг.
Хүүхдийн оролцох эрх нь бусад
эрхийнх нь нэгэн адил 18 нас
хүртэлх бүх хүнд хамаатай
хүний үндсэн эрх бөгөөд
дэлхийн хаана ч, хэзээ ч адил,
түгээмэл хэрэгжих ёстой,
хүүхэд оролцох эрхээ ямар
нэг ялгаварлалгүйгээр эдлэх,
хамгаалуулах, зөрчигдсөн эрхээ
сэргээлгэх эрхтэй.
ХҮҮХДИЙН ОРОЛЦОХ ЭРХ
нь хүүхэд бүх эрхийнхээ
хэрэгжилтийн талаар үзэл
бодол, үнэлэлт дүгнэлттэй
байхад холбогддог учраас
хүүхдийн эсэн мэнд амьдрах,
хөгжих, мэдээлэлтэй байх,
үзэл бодолтой байж түүнийгээ
илэрхийлэх, хамгаалуулах,
нийгмийн амьдралд оролцох
эрхийн цогц утгыг агуулдаг.
ХҮҮХДИЙН
ОРОЛЦОХ ЭРХ
Эрхээ мэдэж, эрхээ шаардах, үүнд чиглэсэн үйл явцыг сайжруулахад
саналаа сонсгох хүүхдийн үндсэн эрх бол оролцох эрх юм.
Хүүхдийн эрхийн хэрэгжилтийн талаар хамгийн бодитой мэдээллийг
хүүхдүүд өгдөг. Хүүхэд өөрийн амьдрал, өөрийн хэрэгцээ, санаа зовниж
буй асуудлын талаар хамгийн сайн ойлголтой байдаг. Иймээс хүүхэдтэй
хамтарч гаргасан шийдвэр хүүхдийн бодит байдалтай хамгийн нийцтэй
болж чадна. Хүүхдүүдтэй хамтран хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаанууд нь
илүү үр ашигтайгаар, урт удаан хугацаанд үргэлжилдэг.
Хамтарсан багийн хувьд хүүхдийн оролцоог дэмжин, хүүхдийн
бүлгүүдтэй хамтран ажиллах нь хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн
урьдач нөхцөлийг илрүүлэх, таслан зогсоох, энэ чиглэлээр авч
хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагааг эрх эдлэгч хүүхдүүд хэрхэн
үнэлж байгааг мэдэж, сайжруулах, цаг болон нөөцийн үр ашгийг
дээшлүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэртэй.
• Хүүхдийн оролцох эрхийг дэмжсэнээр хүүхдийн суралцах, өсөн
хөгжихөд нь тусална гэсэн үг.
• Оролцох замаар хүүхэд шинэ ур чадвар эзэмшиж, шинэ мэдээлэл
олж авч, шинэ туршлагыг хуримтлуулж, шинэ санаа олж, өөртөө улам
итгэлтэй болдог.
• Хүүхдийн оролцоо нь хүүхдүүдийг хамгаална. Учир нь хүүхдэд
эрсдэл учрахад, хүүхэд энэ талаар өөрийн саналаа хэлж болно
гэдгээ мөн хэрэгцээтэй тохиолдолд тусламж авах ёстойгоо
ойлгосон байдаг.
ХҮҮХДИЙН ОРОЛЦОО НЬ хүүхдийн иргэний оролцооны чадавхыг
дэмжиж, үзэл бодолтой байж, түүнийгээ цэгцтэй илэрхийлж, бусдыг
сонсож, бусдыг хүндэлж, багаар ажиллаж сурахад нөлөөлдөг.
Хүүхдийн оролцоо нь төлөөллийг ойлгох, сонгох, төлөөллөөр
дамжуулах, шийдвэр гаргалтад оролцох, шийдвэр гаргахад, үр дүнд
хүрэх, үр дүнг үнэлэхэд суралцуулан тусалдаг.

8. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
14 15
Үндсэн хуулиараа хүүхдийн ашиг
сонирхлыг төр хамгаална хэмээн
баталгаажуулсан Монгол Улсын
Олон улсын гэрээ нь соёрхон
баталсан буюу нэгдэн орсон тухай
хууль хүчин төгөлдөр болмогц
дотоодын хууль тогтоомжийн
нэгэн адил үйлчлэх ба олон улсын
гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар
сахин биелүүлэх үүргийн хүрээнд
Хүүхдийн Эрхийн тухай Конвенцыг
хэрэгжүүлэх үүргийг Засгийн газар
хүлээдэг.
Хүүхдүүд НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн
тухай Конвенц болон түүний
нэмэлт гурван протокол, Олон
Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын
Хөдөлмөрлөх насны доод
хязгаарын тухай 132-р конвенц
Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй
хэлбэрүүдийг хориглох тухай 182-
р конвенц, Хөгжлийн бэрхшээлтэй
хүний эрхийн тухай конвенцоор
баталгаажуулсан цогц эрхээ мэддэг,
эрхийн зөрчлийг таньдаг, эрхийнхээ
хэрэгжилтийг сайжруулахын төлөө
үүрэг хүлээгчдэд үзэл бодол,
саналаа илэрхийлдэг, насанд
хүрэгчид, үүрэг хүлээгчид түүнд
нь зохих ач холбогдлыг өгөх ёстой
байдаг.
Хүүхдийн оролцоо нь хүүхдийн
эрх болохын сацуу Хүүхдийн
Эрхийн тухай Конвенцын
үндсэн зарчмуудын нэг юм.
НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай
конвенцод заасан эрхүүд нь тухайн
оролцогч улсын харьяаллын хүрээнд
байгаа хүүхэд бүрд аливаа төрлийн
алагчлалгүйгээр, тухайн хүүхдийн
эсхүл түүний эцэг, эх, хууль ёсны
асран хамгаалагчийн арьс үндэс,
арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин
шүтлэг, улс төрийн буюу бусад
үзэл бодол, үндэсний, угсаатны
буюу нийгмийн гарал, эд хөрөнгийн
байдал, хөгжлийн бэрхшээлтэй
эсэх, төрсөн болон бусад байдлыг
үл харгалзан үйлчлэх ёстой байдаг.
Хүний бүх эрх, тулгуур эрх чөлөө нь
түгээмэл, хуваагдашгүй, харилцан
шалтгаалсан, харилцан хамаарсан
шинжтэй бөгөөд хүүхэд нь эрх эдлэх
субъект мөн бөгөөд нэр төр болон
өсөн хөгжиж буй чадвар боломжтой
хүн юм.
ХҮҮХДИЙН ОРОЛЦОХ
ЭРХИЙН ОЛОН
УЛСЫН ЭРХ ЗҮЙН
ХАМГААЛАЛТ
2017 онд НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн Хорооноос Монгол улсад
Хүүхдийн эрхийн тухай болон Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиудыг
үр дүнтэй хэрэгжүүлэх, олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэхэд
чиглэсэн аяныг өрнүүлэх, эцэг эхчүүд болон багш нарт зориулсан
хүүхэд асран хүмүүжүүлэх эерэг, хүчирхийллийн бус оролцоонд
суурилсан аргуудыг түгээн дэлгэрүүлэхийг зөвлөсөн байдаг.
НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн тухай Конвенцын үндсэн зарчмууд нь бүх
заалтуудад нь хамааралтай байдаг. Тухайлбал, дараах заалтууд
хүүхдийн оролцоотой холбож тайлбарлагдана.
Хүүхдийн Эрхийн тухай Конвенцоор:
• 5 дугаар зүйл: Эцэг эхчүүд хүүхдийн өсөн хөгжих чадавхад
хүндэтгэлтэй хандаж заавар ба зөвлөгөөг өгч байх
• 9 дүгээр зүйл: Хүүхдийн санаа бодлыг сонсолгүйгээр гэр
бүлээс нь салгахгүй байх
• 12,13 дугаар зүйл: Хүүхэд өөрийгөө илэрхийлэх эрх
• 14 дүгээр зүйл: Чөлөөтэй сэтгэх, бодох ба шашин шүтэх эрх
• 15 дугаар зүйл: Эвлэлдэн нэгдэх эрх
• 16 дугаар зүйл Хувийн нууц, хувийн орон зайн эрх
• 17 дугаар зүйл: Мэдээлэлтэй байх эрх
• 29 дүгээр зүйл: Хүний эрх ба ардчиллыг хүндэтгэх нөхцөлийг
хангахуйц боловсрол олж авах эрх
• 31 дүгээр зүйл: Тоглох эрхийг эдлүүлэхийг тус тус заасан.
Түүнчлэн, НҮБ-ын Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрхийн
тухай конвенцын 7 дугаар зүйлд,
• Хөгжлийнбэрхшээлтэйхүүхдүүдийнэрхийгбусaдхүүхдийнхтэй
адил бүрэн дүүрэн эдлүүлэх
• Тэдний талаар авах арга хэмжээг хэрэгжүүлэхдээ эн тэргүүнд
хүүхдийн ашиг сонирхлыг харгалзан үзэх
• Хөгжлийнбэрхшээлтэйхүүхдүүдийнэрхийгбусадхүүхдийнхтэй
нэгэн адил нас болон биеийн онцлогт тохирсон байдлаар
өөрт нь хамаатай аливаа асуудлаар үзэл бодлоо чөлөөтэй
илэрхийлэхэд нь туслалцаа үзүүлэх үүргийг оролцогч улс
хүлээнэ гэж заасан.
НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн Хорооны 2009 оны 12 дугаар Ерөнхий
зөвлөмжид хүүхдийн амьдралтай холбоотой бүх асуудлыг хөндсөн
бодлого, хөтөлбөр боловсруулах, арга хэмжээ авахад, хүүхдүүд
болон насанд хүрэгчид хоорондоо нягт хамтрахаас гадна энэ үйл
явц байнга тасралтгүй үргэлжлэх ёстойг онцолсон.

9. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
16 17
Хүүхдийн оролцох эрхийг хангахдаа
бид дараах үйлдлүүдэд анхаарлаа
хандуулахыг тус зөвлөмжид заасан.
Үүнд:
ü Хүүхэд бүр өөртэйгөө холбоотой
бүх асуудлаар үзэл бодлоо
чөлөөтэй илэрхийлэх эрхээр
хангагдах ёстой.
ü Хүүхдийн нас, төлөвшлийн
байдлыг харгалзан тэдний үзэл
бодолд зохих ач холбогдлыг өгөх
ёстой.
ü Өөрийн хууль, эрхзүйн
тогтолцоонд нийцүүлэн энэ эрхийг
шууд баталгаажуулах, өмнөх
хуулиа эргэн харах , шинээр
хууль боловсруулж баталснаар
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх
хэрэгжинэ.
ü Гэвч хүүхэд энэ эрхээ заавал
хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээхгүй.
Оролцох эсэх нь хүүхдийн сонголт
байдаг. Насанд хүрэгчдийн
зүгээс шаардлагатай мэдээлэл
зөвлөгөөг өгч шийдвэр гаргах
бололцоогоор хангах нь зүйтэй.
ü Хүүхэд нь өөрөө өөрийнхөө
амьдралыг шууд хариуцахгүй,
насанд хүрэгчдийн анхаарал
халамжид амьдардаг боловч
өөрийн амьдралд нөлөө үзүүлдэг
бүх асуудлаар үзэл бодлоо
илэрхийлж оролцох эрхтэй.
ü Хүүхдийг үзэл бодлоо илэрхийлэх
чадваргүй хэмээн урьдчилан
бодож өөрийнхөө үзэмж,
төсөөллөөр дутуу үнэлж болохгүй.
ü Хүүхэд өөрийн үзэл бодлоо
төлөвшүүлэх чадвартай бөгөөд
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ
хүлээн зөвшөөрдөг боловч өөрөө
энэ чадвараа батлах албагүй.
ü Үзэл бодлоо илэрхийлэхэд насны
ялгаа байх ёсгүй.
ü Хүүхдийг багаас нь эхлэн иргэний
амьдралын өдөр тутмын үйл
ажиллагаанд туршлага олж
авахад нь туслахад оролцох
эрхийн хэрэгжилт маш чухал.
ü Үгээр илэрхийлж чадахгүй байх
үедээ ч хүүхэд өөрийн гэсэн үзэл
бодолтой байдаг гэдгийг онцгой
анхаарах ёстой.
ü Хүүхэд өөртэй нь холбоотой
бүх асуудлаар бүрэн ойлголт,
мэдлэгтэй байх шаардлагагүй
хэдий ч хүүхэд тухайн асуудлаар
өөрийн үзэл бодолтой байх
эрхтэй.
ü Засгийн газар өөрсдийн
үзэл бодлоо илэрхийлэхэд
бэрхшээлтэй тулгарч буй
хүүхдүүдийг эрхээ хэрэгжүүлэхэд
нь баталгаа гаргах үүрэг хүлээдэг.
ü Хүүхэд үзэл бодол, үнэлэлт
дүгнэлттэй байж, түүнийгээ ямар
ч дарамт шахалтгүй илэрхийлэх
болон үзэл бодлоо илэрхийлэх
эрхээ эдлэх эсэхээ өөрөө шийднэ.
НҮБ-ын Хүүхдийн
Эрхийн Хорооны
12 дугаар Ерөнхий
зөвлөмжөөс:
ü Хүүхдийг зохисгүй нөлөөлөл
дарамтад оруулах, мэхэлж,
өөрийн сонирхолд нийцүүлэн
ашиглахыг хориглоно.
ü Чөлөөтэй гэдэг нь мэдлэгийн цар
хүрээтэй холбон үзэх хэрэгтэй
ба хүүхэд бусдын үзэл бодлыг
бус зөвхөн өөрийн үзэл бодлыг
илэрхийлэх эрхтэй гэж үзвэл
зохино.
ü Зайлшгүй гэж үзсэн тооноос
хэтрүүлж хүүхдээс мэдүүлэг
авахыг хориглоно.
ü Сонголт, шийдвэр, үр дагаврыг
хүүхдэд заавал мэдээлдэг байх
ёстой.
ü Хүүхдийн мэдлэгийн цар хүрээ нь
тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд
чанарын нөлөө үзүүлэхээр бол
ямар ч тохиолдолд хүүхдийн
үзэл бодлыг анхааралтай сонсох
ёстой.
ü Гэвч дан ганц сонсох нь
хангалтгүй, хүүхдийн үзэл бодолд
нухацтай хандах шаардлагатай.
ü Хүүхдийн аливаа юмс үзэгдлийг
ухаарч ойлгох түвшин биологийн
настай хөдөлшгүй холбоотой бус
юм.
ü Төлөвшлийн байдал: Тухайн
асуудлын цаад утга, холбогдлыг
үнэлэн дүгнэх, ойлгох чадвартай
байх, үзэл бодлоо бие дааж ул
суурьтай илэрхийлэх чадварыг
хэлнэ.
ü Шүүх захиргааны ажиллагааны
үеэр хүүхдийн оролцох эрх
хэрэгжих ёстой.
ü Шууд болон төлөөлөгчөөр эсвэл
зохих байгууллагаар дамжуулан
хүүхдийн оролцох эрх хэрэгжих
ёстой.
ü Гэвч, хүүхэд өөрийгөө өөрөө
шууд илэрхийлэх нөхцөл бүрдсэн
байхыг чухалчилна.

10. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
18 19
“Оролцогч улсууд нь өөрийн үзэл бодолтой байх чадвар бүхий хүүхдийг
өөртэй нь холбоотой бүх асуудлаар үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх
эрхээр хангах бөгөөд хүүхдийн нас, төлөвшлийн байдлыг харгалзан түүний
үзэл бодолд зохих ач холбогдол өгнө. Энэ зорилгоор, хүүхдэд өөртэй нь
холбоотой асуудлыг шүүх буюу захиргааны журмаар хэлэлцүүлэхэд шууд,
эсхүл үндэсний хууль тогтоомжид заасан журмын дагуу төлөөлөгчөөр буюу
зохих байгууллагаар дамжуулан үг хэлэх бололцоог олгоно.”
НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн тухай Конвенцын 12 дугаар зүйл
НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн тухай
Конвенцын 12 дугаар зүйлийн онцлох нэр
томьёог тайлбарлах нь:
“Өөрийн үзэл бодолтой байх чадвартай” – гэдэг нь
бүх хүүхдийг өөрийн үзэл бодлоо ямар нэг хэлбэрээр
илэрхийлэхийг дэмжих ёстойг хэлж буй бөгөөд түүний
оролцоонд насны доод хязгаар гэж байхгүйг илэрхийлдэг.
Бүр бага насны хүүхдүүд ч хүртэл өөрийгөө илэрхийлэх
аргуудтай байдаг. Энэ зарчим нь бүх хүүхдүүдэд хамаарах
бөгөөд үүнд охид, хөвгүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд,
өөр соёл, өөр газраас гаралтай хүүхдүүд бүгд багтана.
“Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх” – гэдэг нь
хүүхдэд өөрийн үзэл бодлоо боловсруулах, илэрхийлэхэд
цаг хугацаа, урам, дэмжлэг хэрэгтэй. Энэ нь хэрэв хүүхэд
хүсэхгүй бол оролцохгүй байж болно гэсэн үг. Хүүхдийн
үзэл бодлоо илэрхийлэх нь эрх болохоос үүрэг биш.
“Хүүхэдтэй холбоотой бүхий л асуудлаар” – Хүүхдэд
хамааралтай шийдвэрийг олон өөр газар, янз бүрийн
түвшинд гаргадаг. Шийдвэр өдөр бүр гэр бүл, сургууль,
ажлын байранд, олон нийтийн дунд, шүүх болон захиргаа,
үндэсний болон олон улсын түвшинд гарч байдаг. Үүнийг
дэлгэрүүлэн дараах хуудаст танилцуулна.
“Хүүхдийн нас, төлөвшлийн байдлыг харгалзан үзэх”
– 12 дугаар зүйлд хүүхдийн хэлсэн бүхнийг шууд хүлээн
зөвшөөрнө гэж заагаагүй ба мөн хүүхдийг юу дуртайгаа
Хүүхдийг төлөөлж буй
төлөөлөгч нь эцэг, эх – аль нэг
нь, хуульч, нийгмийн ажилтан
г.м байж болдог ч ямар ч
тохиолдолд хүүхдийг төлөөлөх
хүн хүүхэд хоёрын хооронд
ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх
эрсдэлээс хамгаалах арга
хэмжээг авах ёстой.
ü Төлөөлөгч нь дан ганц
хүүхдийн эрх ашгийг дээдлэн
төлөөлөх үүрэгтэй.
ü Хүүхдийн үзэл бодлыг
төлөөлөн илэрхийлэхээр
томилогдсон төлөөлөгчийн
баримтлах зарчим, үг
дамжуулах журам, дүрмийг
боловсруулсан байх ёстой.
ü Хүүхдийн үзэл бодлоо
илэрхийлэх эрхийг хэрэгжүүлэх
алхмуудыг баталгаажуулсан
байх ёстой.
ü Үүрэг бүхий албаныхан
хүүхдэд өөртэй нь холбоотой
бүх асуудлаар, ялангуяа шүүх
буюу захиргааны ажиллагааны
шийдвэр гаргах явцад хүүхэд
үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй
бөгөөд гаргах шийдвэрт нь
хүүхдийн үзэл бодол нөлөөлөх
тухай мэдсэн байх ёстой.
ü Хүүхэд шууд харилцах,
төлөөллөөр дамжуулан
харилцахаа өөрөө сонгох
эрхтэйн дээр тухайн төлөөлөл
сонголтын болзошгүй үр
дагаврын тухай хүүхдэд
мэдэгдэх ёстой.
ü Шүүхийн үйл ажиллагаанд,
хүүхдийг аль болох хаалттай
шүүх хурлаар сонсох нь зүйтэй.
ü Үйл явцын үр дүнг хүүхдэд
мэдээлэх, түүний үзэл бодлыг
хэрхэн харгалзсан талаар
тайлбарлах ёстой.
ü Хүүхдийн үзэл бодлоо
илэрхийлэх эрх зөрчигдсөн гэж
үзвэл эрхээ шаардах эрхзүйн
орчин бүрдсэн байхыг тус тус
онцолсон.

11. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
20 21
хийж болно гэж хэлээгүй. Харин хүүхдийн үзэл бодолд
зохих ач холбогдол өгнө гэж заасан. Тэгэхээр хүүхдийн
хэлсэн үгийг томчууд зүгээр л сонсох нь хангалтгүй, харин
тэд хүүхдийн хэлсэн зүйлийн талаар бодож үзэн, өөрийн
гаргах шийдвэртээ тусгах боломжийг эрэлхийлэх хэрэгтэй
гэсэн үг юм. Хүүхдийн хүсэл сонирхлыг харгалзаагүй
тохиолдолд, хүүхдэд эцсийн шийдвэрийн талаар болон
яагаад хүүхдийн саналыг тусгах боломжгүй байсан талаар
мэдээллийг заавал өгөх ёстой.
“Хүүхдэд өөртэй нь холбоотой асуудлыг шүүх
буюу захиргааны журмаар хэлэлцүүлэхэд үг хэлэх
бололцоог олгох” – Энэ нь хүүхэдтэй холбоотой
асуудлаар шийдвэр гаргахад гэр бүлийн гишүүдээс өөр
хүмүүс оролцох шаардлагатай тохиолдлуудыг хамруулж
байгаа юм. Ийм нөхцөл байдалд өртсөн охид, хөвгүүдийн
цөөн хэдэн жишээг дурдвал: Эцэг эхээсээ тусгаарлагдсан
хүүхдүүд, гэмт хэрэг эсвэл хүчирхийллийн хохирогч болсон
хүүхдүүд, эцэг эх нь гэрлэлтээ цуцлуулж байгаа хүүхдүүд,
дүрвэгч хүүхдүүд, гэмт хэрэгт холбогдсон хүүхдүүд гэх мэт
олон хүүхдүүдийг хамруулж болно. Эдгээр нөхцөл байдалд
өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх боломжтой байх эрх нь
“Өөрийн үзэл бодолтой байх чадвартай” бүх хүүхдүүдэд
хамаарах ба насны доод хязгаар гэж байхгүй” хэмээн
заагдсан.
“Шууд, эсхүл төлөөлөгчөөр буюу зохих байгууллагаар
дамжуулан” – Боломжтой бүх тохиолдолд, хүүхэд
хэрхэн оролцохыг хүсэж байгаагаа шийдэх боломжоор
хангагдах ёстой. Хэрэв хүүхэд хэн нэгнийг өөрийнхөө
өмнөөс төлөөлүүлэн сонгосон эсвэл хүүхэд өөрөө үг
хэлэх боломжтой тохиолдолд, хүүхдийн үзэл бодлыг маш
тодорхой илэрхийлж, хуваалцаж байх нь чухал. Төлөөллийн
эрсдэл, болзошгүй үр дагаврыг хүүхдэд мэдээлж саналыг
нь эхлээд сонсох хэрэгтэй.
“Үндэсний хууль тогтоомжид заасан журмын дагуу”
– гэдэг нь хүүхдийн оролцоог дэмжих үндэслэлээр шинэ
эсвэл тусгай хууль, дэмжлэгийг бий болгох нь чухал бөгөөд,
хүүхэд өөрөө шийдвэр гаргахад шууд эсвэл төлөөлөгчөөрөө
дамжуулан оролцох тохиолдолд, хүүхдийн үзэл бодолд
ач холбогдол өгөх нь чухал гэсэн үг юм. Түүнчлэн энэ
нь батлагдсан хууль тогтоомжууд нь хүүхдийн оролцоог
хязгаарлаж эсвэл түүнд саад бэрхшээл учруулж болохгүй
гэсэн үг.
Хүүхдэд хамааралтай шийдвэрийг олон өөр нөхцөл
байдалд, янз бүрийн зорилгоор гаргадаг.
Жишээ нь:
Гэр бүлд:
“Гэр бүл”-ийг хүүхдийн оролцож эхлэх хамгийн тохиромжтой
газар гэж үздэг. Гэр бүлийн хүрээн дэх оролцоо нь хүүхдийг
өсөж, хөгжихөд нь, амьдралын туршлага олж авахад нь
тусална. Хүүхдийг том болох тусам эцэг эх нь хүүхдэд
гэр бүлийн хүрээнд шийдвэр гаргахад оролцох илүү олон
боломжийг бий болгох ёстой. Хүүхдийн гэр бүлийн насанд
хүрэгсэд хүүхдийг сонсож, хувцас, гутал гэх зэрэг зүйлийг
худалдан авч өгөхдөө ч сонголт хийх боломж олгодог байх
хэрэгтэй. Тухайлбал гэр бүлийн бүх гишүүдэд хамаатай
төлөвлөгөө, орлого зарлага, хуримтлал ба зарцуулалт,
хөдөлмөрийн хуваарь, нүүдэл, нүүдлээс гарах өөрчлөлтийн
төлөвлөгөө гэх мэт асуудлаар шийдвэр гаргахад хүүхэд
оролцох боломжоор хангагдах эрхтэй гэсэн үг.
Хувилбарт асрамжийн хүрээнд:
Хэрэв хүүхэд өөрийн эцэг эхтэйгээ амьдрах боломжгүй
байгаа эсвэл хүүхдийг асардаг байгууллагад амьдардаг
бол хүүхэд ч мөн адил өөрийн өдөр тутмын амьдралд
нөлөөлөхүйц шийдвэрийг гаргахад оролцох эрхтэй.
Хүүхдийн талаар төлөвлөж буй төлөвлөгөөний тухай
мэдээлэлтэй байх, энэ төлөвлөгөөний үе шат бүрд өөрийн
үзэл бодлоо илэрхийлэх боломжоор хангагдах ёстой.
Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээнд:
Хүүхэд зөвхөн амьд явах, хөгжих, эрүүл мэндээ
хамгаалуулах эрхийг эдлээд зогсохгүй хүүхдийн эрүүл
мэндэд шууд нөлөөлөх шийдвэрийг гаргахад оролцох
боломжоор хангагдах, эрүүл мэндийн бодлого, үйлчилгээг
боловсруулахад оролцох эрхтэй. Хүүхэд эрүүл мэндийнхээ
төлөө зөв сонголт хийхийн тулд эрүүл мэндийн болон
эрүүл мэндийн үйлчилгээний талаар мэдээлэл авах
хэрэгтэй болно. Ийм мэдээллийг боловсруулахад оролцох,
энэ мэдээллийг бусдад түгээхэд туслах боломжийг хүүхдэд
олгох ёстой. Хүүхэд хүүхдэд зориулж буй эрүүл мэндийн
үйлчилгээний бүхий л асуудлаар үнэлэлт, саналаа хэлэх
эрхтэй.

12. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
22 23
Боловсролын салбарт:
Сургууль бол хүүхдийг болон хүүхдийн эрхийг хүндэтгэдэг
газар байж хүний эрхийн соёлыг түгээх газар байх ёстой.
Хүүхдэд өөрийнхөө сургууль дээрх шийдвэр гаргах үйл
явцадоролцохболомжийголгохёстойбахүүхдийноролцоог
дэмжих тогтолцоог сургууль дээр бий болгох ёстой. Жишээ
нь сурагчдын зөвлөл, үе тэнгийнхний сургалт, сургуулийн
удирдлагад сурагчдын төлөөллийг оролцуулах, сургуулийн
дотоод дүрэм журмыг боловсруулахад хүүхдүүд насанд
хүрэгчидтэй хамтран ажиллаж, тэрхүү дотоод журмыг
хүүхэд, насанд хүрэгчид бүгд баримтлах ёстой гэх мэт.
Хүүхэд сургуулийнхаа зан үйлийн хэм хэмжээний дүрэм
болон бодлого, төсөв боловсруулахад оролцох, хянаж
үнэлэх боломжоор хангагдах ёстой.
Орон нутаг, олон нийтийн хүрээнд:
Орон нутаг, олон нийтийн түвшинд хүүхдийн оролцооны
олон боломжууд байдаг. Жишээ нь, хүүхдийн парламент
эсвэл орон нутгийн олон нийтийн хүүхдийн зөвлөлүүд байж
болно. Түүнчлэн хүүхэд өөрийн орон нутгийн төлөвлөлтөд
оролцох боломжоор хангагдах эрхтэй. Тухайлбал
сургуулийн цэцэрлэгт хүрээлэн, тоглоомын талбай, чөлөөт
цагийн байгууламж, зам гүүр, эрүүл мэндийн төв гэх мэт.
Энэхүү оролцох боломж гэдэгт хангалттай мэдээлэл өгөх,
хүүхэдтэй ажиллах мэдлэг ба ёс зүйтэй ажилтан мөн
хамаарна.
Ажлын байранд:
Хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүдэд шударга бус хандах эсвэл
тэдэнд ямар нэг байдлаар хор хохирол учруулсан, эрхийг
нь хангаагүй тохиолдолд тэд өөрсдийнхөө өмнөөс үг хэлэх
эрхтэй. Түүнчлэн хүүхдийн эрхийг хамгаалахад туслах
бүлэг/байгууллагуудад нэгдэн орох эсвэл байгуулахад
хүүхдэд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй.
Үндэсний болон орон нутгийн засаг захиргааны
түвшинд:
Засгийн газраас хүүхдийн оролцоог зөвхөн тусгай нөхцөл
байдалд л байх зүйл гэж үзэж болохгүй. Уулзалт, зөвлөгөөн,
үйл ажиллагаануудыг тогтмол зохион байгуулж байх ёстой.
Хүүхдэд Засгийн газрын шийдвэрийг зөвхөн танилцуулаад
зогсох биш хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө болон үйл ажиллагааг
боловсруулах, үйл явцыг хянах, үнэлэхэд оролцох эсвэл
өөрчлөх боломжийг олгох хэрэгтэй. Түүнчлэн хууль
тогтоомж, бодлого боловсруулах, мэдээлэл цуглуулах,
төсөвлөх, төлөвлөхөд хувь нэмрээ оруулах боломжоор
хангагдах ёстой.
Хяналт, үнэлгээ хийхэд:
Хүүхдэд зориулагдан боловсруулсан аливаа хөтөлбөр,
төлөвлөгөө эсвэл үйл ажиллагааг үнэлэх үйл явцад хүүхэд
оролцох ёстой. Хүүхдийн эрхийг хянах, хэрэгжүүлэхэд
хүүхэд оролцох боломжоор хангагдах ёстой. Засгийн
газраас хүүхдүүдийг болон тэдний эрхийг хэрхэн дэмжиж
байгаа тухайгаа тайлагнах үйл явцад хүүхдүүдийг
оролцуулах ёстой. Төрийн бус байгууллагууд хүүхдийн
эрхийн хэрэгжилтийг хянах, тайлагнах үед ч мөн хүүхэдтэй
нягт хамтран, тэдний оролцоог дэмжих ажиллах ёстой.
Иргэний шүүхийн хүрээнд:
Хэрэв шүүхээс хүүхэдтэй холбоотой шийдвэр гаргах гэж
байгаа бол хүүхэд энэхүү шийдвэрт өөрийн үзэл бодлоо
илэрхийлэх ёстой. Жишээ нь гэр бүл цуцлах, хүүхэд
үрчлүүлэх үед эсвэл хүүхдийг эцэг эхээс нь тусгаарлах,
тусад нь байрлуулах тохиолдолд хүүхдийг бүх үе
шатанд сонсох ёстой. Үүнд нөхцөл байдлыг үнэлж байх
үед, боломжит хувилбаруудыг боловсруулж байх үед,
хүүхдийн ирээдүйд амьдрах гэр орныг шийдэх үед гэх мэт.
Хүүхэд шүүхийн үйл явцын талаар мэдээлэлтэй байж,
шаардлагатай тохиолдолд төлөөлөл авах ёстой. Хүүхдэд
ээлтэй, ойлгоход хялбар мэдээллийг хүртээмжтэй байлгах
ба шаардлагатай тохиолдолд эсвэл хүсэлт гаргасан
нөхцөлд хуулийн зөвлөгөө авах боломжтой байх ёстой.
‘Хүүхдийн гэмт хэргийг шүүн таслах тогтолцоо’ гэдэг
нь хүүхэдтэй холбоотой гэмт хэрэг, хууль зөрчсөн гэж
сэжиглэгдэж буй хүүхдийн асуудлыг шийдэх зорилгоор
нийгмийн бий болгосон бүхий л хүмүүс, дүрэм журмыг
хэлнэ.
Шүүн таслах үе шатанд:
Шүүн таслах бүхий л үе шатанд хүүхдийн үзэл бодлыг
сонсох ёстой. Хүүхэд хууль эрх зүйн туслалцаа авах,
орчуулагч авах, бүх шатанд нэр төрөө хамгаалуулах
эрхтэй. Хэрэв хүүхдийг баривчлан саатуулсан тохиолдолд
хүүхэд аюулгүй, хүүхдэд тохиромжтой газар байх ёстой.
Хүүхдийг шүүхэд өөрт болсон явдлаа ярихыг хүчлэх ёсгүй.

13. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
24 25
Хэрэв хүүхдийг буруугүй гэж үзсэн тохиолдолд, тухайн
шийдвэрийг дахин хянаж, дахин авч үзэх боломжийг
олгох ёстой. Шүүхийн үйл явц хүүхдэд ээлтэй, хөгжлийн
бэрхшээлтэй хүүхдэд оролцох боломжийг хангасан, юу
болж байгааг ойлгож, учир утгатай оролцоход нь дэмжлэг
үзүүлж байх ёстой. Хэрэв хүүхэд гэмт хэргийн хохирогч
эсвэл гэрч болсон тохиолдолд тусгай хамгааллыг авах
ёстой.
Монгол Улс Хүүхдийн Эрхийн тухай хуулиараа оролцох эрхийн
хамгаалалтыг дараах байдлаар баталгаажуулсан. Тухайлбал,
Хүүхдийн эсэн мэнд амьдрах эрхийн хүрээнд: Хүүхэд
төрмөгцөө нэр авах, улсын харьяат байх эрхтэй бөгөөд хүүхэд
гадаадын харьяат болох, гадаадын иргэн, харьяалалгүй
хүний хүүхэд тухайн улсын харьяат болох асуудлыг хууль ба
олон улсын гэрээгээр зохицуулна. Хүүхэд эрүүл өсөж бойжих,
аюулгүй орчинд амьдрах, аливаа хүчирхийллээс ангид байх
эрхтэй. Хүүхэд эцэг эхтэйгээ амьдрах, тэдний анхаарал
халамжид байх, эцэг эхээсээ буюу хэн нэгнээс нь тусдаа
амьдрах үед тэдэнтэй байнгын харилцаатай байх, эцэг, эх нь
гэрлэлтээ цуцлуулсан, тусдаа амьдрах үед хэнтэй нь амьдрах
тухай ҮЗЭЛ БОДОЛ, САНАЛАА ИЛЭРХИЙЛЭХ ЭРХТЭЙ.
Хүүхэд төрөөс эмнэлгийн тусламж, тэтгэвэр, тэтгэмж, асрамж,
халамж, хамгааллын үйлчилгээ авах эрхтэй. Хүүхэд нь эцэг,
эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн хамт гадаадад
цагаачлах, дүрвэх, байнга болон түр оршин суух, эх орондоо
амьдрах эрхтэй.
Хүүхдийн хөгжих эрхийн хүрээнд: Хүүхдийн бие махбод,
оюун санаа, ой ухаан, сэтгэц, зан байдал, харилцаанд гарч
байгаа ахиц өөрчлөлтийг хүүхдийн хөгжил гэж үзэх бөгөөд
хүүхэд дараах эрх эдэлнэ:
Үүнд: Хүүхэд бага, суурь, бүрэн дунд боловсролыг үнэ
төлбөргүй эзэмших, төрөлх хэл, бичиг үсэг, ёс заншил, түүх
соёлын уламжлалыг өвлөн эзэмших, оюун ухаан, авьяас
билэг, бие бялдар, ур чадвараа хөгжүүлэхэд төрөөс дэмжлэг
авах; шашин шүтэх, эс шүтэх; ХҮҮХЭД ЧӨЛӨӨТЭЙ БОДОЖ
СЭТГЭХ, ӨӨРӨӨ ЭСХҮЛ БУСДААР ДАМЖУУЛАН ҮЗЭЛ
БОДЛОО ЧӨЛӨӨТЭЙ ИЛЭРХИЙЛЭХ, МЭДЭЭЛЭЛ ХАЙХ,
ХҮҮХДИЙН ОРОЛЦОХ
ЭРХИЙН МОНГОЛ
УЛС ДАХЬ ЭРХЗҮЙН
ХАМГААЛАЛТ

14. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
26 27
ХҮЛЭЭН АВАХ; ГЭР БҮЛ, НИЙГМИЙН ОРЧИНД ӨӨРИЙГӨӨ
ХӨГЖҮҮЛЭХ ЭРХТЭЙ бөгөөд хөгжих эрхээ амралт, чөлөөт
цагаараа тоглож наадах, хүүхдийн зуслан, сувилалд амарч
сувилуулах, өөрийн хүсэл сонирхлын дагуу уралдаан тэмцээн,
хөгжлийн хөтөлбөр, дугуйлан секц, бүлэг, клубт хамрагдах,
хөгжлийн төв, ордонд суралцах зэрэг хэлбэрээр эдэлнэ.
Хүүхдийн хамгаалуулах эрхийн хүрээнд: Хүүхэд гэмт
хэрэг, зөрчил, хүчирхийлэл, бие махбодын шийтгэл, сэтгэл
санааны дарамт, үл хайхрах байдал болон мөлжлөгийн
аливаа хэлбэрээс нийгмийн бүх орчинд хамгаалагдах эрхтэй.
Эцэг, эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч хүүхдийн
эрхийг нь зөрчсөн тохиолдолд хүүхэд тэдэнтэй хууль ёсны
харилцаагаа зохих журмын дагуу зогсоох, таслах, тухайн нөхцөл
байдал арилсан тохиолдолд уг харилцаагаа сэргээх эрхтэй.
Хүүхэд өөрийн нэр төр, гэр бүлийн амьдрал, эрүүл мэнд,
хувийн харилцааны нууц, орон байрны халдашгүй байдал,
хувийн орон зайгаа хамгаалуулах эрхтэй. ХҮҮХЭД ЭРХЭЭ
ЗӨРЧИГДСӨН ТОХИОЛДОЛД ӨӨРӨӨ БОЛОН ИТГЭМЖИТ
ТӨЛӨӨЛӨГЧӨӨРӨӨ ДАМЖУУЛАН ҮНДЭСНИЙ БОЛОН
ОЛОН УЛСЫН ХОЛБОГДОХ БАЙГУУЛЛАГАД ГОМДОЛ
ГАРГАХ, ШИЙДВЭРЛҮҮЛЭХ ЭРХТЭЙ.
Хүүхдийн нийгмийн амьдралд оролцох эрх: ХҮҮХЭД
НАС, БИЕ, СЭТГЭХҮЙН ОНЦЛОГТ ТОХИРСОН ХУУЛИАР
ХОРИГЛООГҮЙ АРГА ХЭМЖЭЭНД ОРОЛЦОХ, эвлэлдэн
нэгдэх; өөрт хамаарах аливаа асуудлаар шийдвэр гаргах,
үнэлэлт өгөхөд оролцох; өөрийн бүтээсэн зохиогчийн эрх,
шинэ бүтээл, оновчтой саналыг хууль тогтоомжид заасны дагуу
өмчлөх, түүний үр шимийг хүртэх; хүүхэд хуульд заасан үндэслэл
журмын дагуу өөрт ногдох эд хөрөнгийг өмчлөх, өвлөх, ажил,
үйлчилгээний хөлс, урамшуулал авах; хуулиар олгогдсон эрхээ
эдлэх, шаардах эрхтэй гэж тус тус заасан байдаг.
Дээрх хууль, конвенц болон тэдгээрийн нэмэлт протоколыг
Төрийн мэдээлэл сэтгүүл болон www.legalinfo.mn хаягаас үзнэ
үү.
Монгол Улсын Хүүхдийн эрхийн тухай хуульд зааснаар,
хүүхдийноролцохэрх,хөгжлийгдэмжихдээ,хүмүүжүүлэхдээ
насанд хүрэгчид хүмүүжлийн эерэг аргыг баримтлах ба
хүүхдийн эрхийг хамгаалахад дараах зарчмыг баримтална.
Үүнд:
• Ялгаварлан гадуурхахгүй байх;
• Хүүхэд эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, хамгаалуулах, нийгмийн амьдралд
оролцох эрхийг тэгш хангах;
• Хүүхдийн нас, төлөвшлийн байдлыг харгалзан, түүний үзэл бодолд
хүндэтгэлтэй хандах;
• Хүүхдийн эрхийг хангахад үндэсний уламжлалт зан заншил, ёс суртахууны
үнэт зүйлд тулгуурлах;
• Хүүхдийг нас, бие, сэтгэхүйн онцлогт нь тохирсон мэдээ, мэдээллээр хангах
гэх мэт.
Хүүхэд оролцох эрхээ зөрчигдсөн гэж үзвэл өөрөө болон эцэг, эх, асран
хамгаалагч, харгалзан дэмжигч, бусад иргэн, байгууллагаар уламжлан эрхээ
хамгаалуулахаар хууль тогтоомжид заасан журмын дагуу гомдол, нэхэмжлэл
гаргана. Эцэг, эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч, хүүхэд гэр бүлийн
хөгжлийн асуудал эрхэлсэн байгууллага, баг, сум, хорооны хүүхдийн асуудал
хариуцсан мэргэжилтэн, нийгмийн ажилтан нь хүүхдийн оролцох эрх зөрчигдсөн
гэж үзвэл хуульд заасан журмын дагуу төрийн байгууллагад гомдол, хүсэлт,
шүүхэд нэхэмжлэл, холбогдох албан тушаалтан, хуулийн этгээдэд хүсэлт,
шаардлага гаргаж болно.
Монгол Улсын Хүүхдийн эрхийн тухай хуульд зааснаар хүүхдийн эрхийн зөрчилд
хүлээлгэх хариуцлагыг Зөрчлийн тухай хуулиар, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэгт
оногдуулах ял, албадлагын арга хэмжээг Эрүүгийн хуулиар тус тус тодорхойлно.

15. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
28 29
1992 онд Рожер Харт нь хүрээлэн
буй орчны талаарх өөрийн судалгаан
дээрээ үндэслэн оролцоо хэмээх
ойлголтын анхны өргөн хүрээтэй
тодорхойлолтыг гаргасан. Хартын
тодорхойлолтын гол элемент
нь шийдвэр гаргах үйл явц юм.
Тэрээр оролцоог хүүхдийн төсөлд
хамрагдах түвшин бүхий шаттай
зүйрлээд, оролцоогүйгээс бүрэн
оролцоо хүртэлх бүх шатлалыг
дүрслэн үзүүлжээ. Оролцооны
найман түвшинг тогтоогоод,
үүнийгээ “Оролцооны шат” хэмээн
нэрлэжээ.
Дараах байдлаар хүүхдийг
оролцуулсныг хүүхдийн жинхэнэ
оролцоо гэж үзэхгүй юм.
1. Манипуляци хийх: Оролцооны
энэ хэлбэрт хүүхдүүд асуудлын
талаар ямар ч ойлголтгүй байх
тул өөрсдийн оролцож буй
үйл ажиллагааг ойлгодоггүй.
Хүүхдүүдтэй асуудлыг
зөвлөлдөх боловч дараа тэдний
хуваалцсан санааг хэрхэн
ашигласан талаар эргээд
мэдээлэхгүй.
Амьдрал дээр ийм жишээ олон
тохиолддог нь харамсалтай.
Хүүхдээс судалгаа авахдаа ямар
зорилгоор авч байгаа, хэрхэн
хэрэглэхийг зорьж байгаагаа
танилцуулж, үр дүнгээ эргэн
тайлагнах нь хэвшээгүй практик
хэвээр байгаад Хүүхдийг Ивээх
Сан зовниж байна.
2. Чимэглэл: Хүүхдийн оролцоо
нь үзүүлэн тоглолт буюу тэднийг
зүгээр л хамруулсан гэдгийг
харуулах нэрийн төдий үзүүлбэр
болно.
Эрх бүхий албан тушаалтан
иргэдтэй хийх уулзалтдаа
хүүхдийг байлцуулах төдий
оролцуулах, хүүхэдтэй
холбоотой баяр, тэмдэглэлт үйл
явдлыг тэмдэглэснээ, элдэв арга
хэмжээнд хүүхдээр урлагийн
үзүүлбэр хийлгүүлээд түүнийгээ
хүүхдийг оролцуулсан гэж
тэмдэглэх байдал тааралдсаар
байна.
РОЖЕР ХАРТЫН
БОЛОВСРУУЛСАН
ХҮҮХДИЙН
ОРОЛЦООНЫ ШАТЛАЛ
Харин дараах түвшнүүдээс
хүүхдийн оролцооны шатуудыг
харж болно.
3. Мэдээлэл өгч даалгавар өгөх:
Энэ нь жинхэнэ оролцооны
эхний түвшинг илэрхийлнэ.
Энэ шатанд хүүхдүүд төслийн
чиглэлийг ойлгоно. Тэдэнд
хамаатай шийдвэр хэн, яагаад
гаргаж буйг мэднэ, тэдний үүрэг
оролцоо нь утга учиртай байна.
Тэдний хувьд ойлгомжтой
болсны дараа төсөлд сайн
дураар нэгддэг.
4. Зөвлөлдөх ба мэдээлэл:
Энэ шатанд төслийг насанд
хүрэгчид боловсруулан
хэрэгжүүлдэг боловч хүүхэд
төслийг сайн ойлгохоос гадна
тэдний санаа бодлыг төсөлд
нухацтай бодож үзнэ.
5. Томчууд санаачилж
шийдвэрийг хүүхдүүдтэй
хуваалцана: Төслийн
санаачилгыг хэдийгээр насанд
хүрэгчид гаргадаг ч хүүхэд
залуустай хамтарч шийдвэр
гаргана.
6. Хүүхэд санаачилж удирдах:
Хүүхэд өөрсдийн төслийг бие
даан санаачилж удирдахаас
гадна насанд хүрэгчид
хүүхдүүдийг өөрсдийн төслөө
боловсруулахад нь оролцоотой
байх боломж бүрдүүлэх.
7. Хүүхэд санаачилж томчууд
хамтарч шийдвэр гаргах:
Энэ түвшинд өөрсдийн
боловсруулж буй, удирдах
төсөл дээр хүүхдүүд насанд
хүрэгчидтэй хамтарч ажиллана.
Бүх шатны Хүүхдийн төлөө зөвлөлд хүүхдийг төлөөлж буй гэх эрэгтэй,
эмэгтэй хүүхдийг байлцуулж байгаа харагддаг. Гэвч 1-рт, тэдгээр хүүхдүүд
хүүхдүүдийн жинхэнэ төлөөллөөс хүүхдүүд өөрсдөө сонгосон төлөөлөл мөн
эсэх тодорхой бус байдаг ба, 2-рт, хүүхдийн төлөөллийг оролцуулж байгаа
бол тэднийг тухайн арга хэмжээг төлөвлөхөөс эхлэн оролцуулах байдал
хангалтгүй, 3-рт хөтөлбөрийг бусад хүүхдийн төлөөлөл болж байгаагийн
хувьд аймаг, сум, дүүрэг, хорооныхоо хүүхдүүдтэйгээ хуваалцах, тэднийхээ
саналыг сонсох боловсруулах, төлөөллийн мэдээллээ бэлтгэх хугацааг
олгодоггүй алдаа байна.
Хүүхдийг энэ мэт ашиглах байдлаар оролцуулахаас зайлсхийх хэрэгтэй ба,
энэ номд дурдаж буй зарчмуудыг баримтлан, Үндэсний хэмжээнд хүүхдийн
жинхэнэ оролцоог дэмжих зорилтыг хангахын тулд хүүхдүүд, хүүхэдтэй
ажилладаг хүмүүс төлөөллийн утга учрыг сайтар ойлгосон байх хэрэгтэй
байна. Тухайлбал, Хүүхдийн төлөө үндэсний зөвлөлд, Монгол Улсын 21
аймаг, нийслэлийн 9 дүүргийн хүүхдүүдээс, мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй
хүүхдүүдээс хүүхдүүдийн өөрсдийн гаргасан шалгуур үзүүлэлтийн дагуу
сонгогдсон хүүхдийн төлөөллийг тогтсон төсөвтэйгөөр байнга оролцуулдаг
болгох саналыг Хүүхдийг Ивээх Сан дэвшүүлж байна. Үүнд бид, аймаг
бүрийн Хүүхдийн төлөө зөвлөлд тухайн аймгийн сум бүрийн хүүхдийн
төлөөллийн тогтмол оролцоог хангахыг санал болгож байна.

16. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
30 31
Хүүхдийн оролцоонд тавигдах есөн зарчмыг Хүүхдийн эрхийн хорооны
12 дугаар ерөнхий зөвлөмжид дараах байдлаар оруулсан байдаг. Үүнд:
ХҮҮХДИЙН
ОРОЛЦООНД
БАРИМТЛАХ ЁСТОЙ
ЗАРЧИМ
1. ИЛ ТОД, НЭЭЛТТЭЙ БАЙХ – Оролцоог дэмжин ил
тод байдал ба мэдээллээр хангадаг байх шаардлагатай.
Хүүхдэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, бүрэн дүүрэн,
хүртээмжтэй, нийгэм-соёлын харилцан адилгүй байдлыг
харгалзан үзсэн, насанд нь тохирсон мэдээллийг өгөх ёстой
бөгөөд тэдний үзэл бодлыг харгалзан үзэж, энэхүү оролцоог
хэрхэн хангах, оролцооны цар хүрээ, зорилго, гарах нөлөөг
тодорхойлох хэрэгтэй.
• Хүүхдийн оролцоо нь маш тодорхой зорилготой байх;
• Хүүхдүүд шийдвэр гаргалтад хэр оролцож байгаагаа
ойлгох;
• Оролцооныхоо үүрэг хариуцлагыг маш тодорхой ойлгосон
байх;
• Хүүхдүүд оролцооны зорилго чиглэлийг зөвшөөрсөн байх
нөхцөлд оролцуулах юм.
Чиглүүлэгчийн үйлдлийг шалгах асуулт:
• Хүүхдүүдэд оролцох эсэхээ шийдэхэд нь тус болохын
тулд хөтөлбөрийн талаар хангалттай мэдээлэл өгсөн үү?
• Зорилгодоо хүрэхдээ хүүхдийг төөрөлдүүлээгүй биз?
• Тухайн төсөл, үйл ажиллагаагаараа та бүхэн чухам юунд
хүрэхийг хүсэж байгаагаа хүүхдэд үнэн зөв мэдээлсэн
үү?
• Хүүхдэд ээлтэй байдлаар, тэдэнд ойлгогдох хэлээр
мэдээлэл түгээсэн үү?
• Хүүхдэд хэн ямар үүрэгтэйгээр дэмжин ажиллах ёстой
талаар танилцуулсан уу?
• Хүүхдийг сонссон уу?
• Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж олгосон уу?
• Холбогдох хүн бүрд үүрэг, хариуцлагыг нь тодорхой
тайлбарлаж, ойлгуулсан уу?
• Аль үйл ажиллагаанд хэн оролцохыг нийт хүүхдүүдтэй
зөвлөлдөхгүй шийдсэн юм биш биз?
• Үйл ажиллагаа бүхэнд өмнө нь орж байсан хүүхдүүдийг
л дахин дахин оролцуулж бусдад нь хардалт төрүүлдэг,
өөртөө итгэх итгэлийг нь бууруулдаг. Та ийм алдаа гаргаагүй
биз?
2. САЙН ДУРЫН БАЙХ– Хүүхдийг хүсэл зоригийнхоо эсрэгээр
үзэл бодлоо илэрхийлэхийг тулгах ёсгүй бөгөөд тэд хүссэн үедээ
оролцохоо больж болно гэдгийг нь мэдээлэх хэрэгтэй;
Хүүхдүүд оролцмоор байна уу үгүй юу гэдгээ сонгох бөгөөд үйл
ажиллагаанаас хүссэн үедээ гарч болно. Хүүхдүүдийг хэзээ ч
оролц, санаа бодлоо илэрхийл гэж шахах ёсгүй.
• Хүүхдүүдэд оролцох эсэхээ шийдэх хугацаа өгөх бөгөөд
зөвшилцлийн талаар мэдээлэл өгсөн;
• Хүүхдүүд хүссэн үедээ хөтөлбөрт оролцохоос татгалзах
эрхтэй гэдгээ мэддэг болсон;
• Хүүхдийн бусад үүрэг хариуцлагыг /сургууль, гэр бүл, ажил ...
г.м/ хүндэтгэж, цаг хугацааг тохируулах боломжтой нөхцөлд
оролцуулах юм.
Чиглүүлэгчийн үйлдлийг шалгах асуулт:
• Хүүхдүүд сайн дураараа оролцсон уу?
• Тэдэнд оролцох эсэхээ шийдэх хангалттай хугацаа,
мэдээлэл өгсөн үү?
• Тэд хүссэн үедээ хөтөлбөрт оролцохоо болих боломжтой
юу?
3. ХҮНДЭТГЭЛТЭЙ ХАНДАХ – Хүүхдийн үзэл бодолд
хүндэтгэлтэй хандаж, тэднийг санаа гаргах, үйл ажиллагаа
санаачлах боломжоор хангах ёстой. Хүүхэдтэй ажилладаг
насанд хүрэгчид тэдний гэр бүл, сургууль, соёлын болон ажлын
орчиндоо оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлэх зэргээр хүүхдийн
оролцооны сайн жишээг урамшуулж, хүндэтгэж, дэлгэрүүлэх
хэрэгтэй.
Түүнчлэн тэд тухайн хүүхдийн амьдардаг нийгэм-эдийн засгийн,
хүрээлэн буй орчны, соёлын нөхцөлийн талаар ойлголттой байх
хэрэгтэй. Хүүхдэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, санаачилга
гаргах боломж олгож, хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй. Ажилтнууд
нь хүүхдийн ар гэр, сургууль, амьдралын соёлын нөхцөл
байдлын талаар ойлголттой байж, мөн хүндэтгэх хэрэгтэй.

17. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
32 33
• Хүүхдэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж олгож,
хүндэтгэлтэй хандах;
• Хүүхдийг төлөөлөгчөөр сонгох, үйл явц ардчилсан зарчимд
тулгуурласан, идэвхтэй, арга хэмжээ нь хүртээмжтэй байх;
• Өөрийгөө үнэлэх, өөртөө итгэх итгэлтэй болгох арга замаар
ажиллах нөхцөлд оролцуулах юм. Ингэснээр хүүхдүүд
өөрсдөд нь туршлага хуримтлуулах, үзэл бодлоо илэрхийлэх
боломж бий гэдгийг ойлгоно.
• Насанд хүрэгчид оролцсон тохиолдолд хүүхдүүдэд хэзээд
хүндэтгэлтэй хандахыг хүүхдийн оролцооны мэргэжилтнүүд,
чиглүүлэгчид урьдчилан зөвлөсөн байх нөхцөлд оролцуулах
юм.
Чиглүүлэгчийн үйлдлийг шалгах асуулт:
• Хүүхдүүдийн сурах, ажиллах, тоглох, амрах г.м цаг завыг
харгалзан үзсэн үү?
• Хүүхдүүдийг үйл ажиллагаанд оролцуулахаар урихдаа хэзээ
завтай байдгийг нь мэдэж авсан уу?
• Хүүхдийн оролцоог тэдний амьдрал дахь гол томчууд,
тухайлбал эцэг эх, асран хамгаалагчид, багш нар нь дэмжсэн
үү?
• Хүүхдүүдийг орон нутагтаа тустай зүйл санал болгож чадах
хүмүүс гэдгийг санаж хүндэтгэлтэй хандсан уу?
• Зохион байгуулж байгаа сургалт, судалгаа, хурал, уулзалтад
хүүхдийг оролцуулахын тулд тэдний хичээлийг таслуулаагүй
биз?
4. АЧ ХОЛБОГДОЛТОЙ БАЙХ – Хүүхэд үзэл бодлоо илэрхийлэх
эрхтэй асуудлууд нь тэдний аж амьдралтай шууд хамааралтай
байх ёстой ба мэдлэг, чадвартаа түшиглэн оролцох боломжоор
хангах ёстой. Түүнчлэн хүүхэд өөртөө хамааралтай, чухал гэж
тодорхойлсон асуудлаа тодруулж, авч үзэх нөхцөлөөр хангах
орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй.
• Хүүхдийн оролцож буй аливаа арга хэмжээ, хөтөлбөр
нь тэдэнд туршлага хуримтлуулж, мэдлэг, ур чадвараа
дээшлүүлэхэд нь бодит ач холбогдол өгөх;
• Оролцооны аргачлал, арга зүй нь тухайн орон нутгийн
талаар мэдлэг, практик дээр тулгуурлах;
• Хүүхдүүдийг тухайн хөтөлбөрт оролцуулж, төлөөлөгчөөр
сонгох шалгуур тогтоохдоо тэднийг өөрсдийг нь хамруулах;
• Чадавх, сонирхолд нь нийцсэн, зохих түвшин, хурдтай арга
замыг сонгоход хүүхдүүдийг өөрсдийг нь хамруулах нөхцөлд
оролцуулах юм.

18. Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй Хүүхдийн оролцоог дэмжих арга зүй
34 35
Чиглүүлэгчийн үйлдлийг шалгах асуулт:
• Хүүхдүүдийн амьдралд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж
байгаа юу?
• Хүүхдийн хөгжилд дэм үзүүлж байгаа юу?
• Хүүхдэд мэдлэг, ур чадвар нэмэгдэх үү?
• Өөрсдөд нь хамааралгүй үйл ажиллагаанд оролцлоо гэж
томчууд хүүхдүүдэд ямар нэг дарамт шахалт үзүүлдэг үү?
• Удирдамж, материалууд бэлтгэхдээ хүүхдэд хэрэгтэй, ач
холбогдолтойг хянасан уу?
5. ХҮҮХДЭД ЭЭЛТЭЙ БАЙХ – Орчин, ажлын арга барилыг
хүүхдийн чадамжид тохируулах хэрэгтэй. Хүүхдийг хангалттай
бэлтгэгдсэн, итгэлтэй, үзэл бодлоороо хувь нэмэр оруулах
боломжтой байлгахын тулд хангалттай хугацаа, нөөцөөр
хангах хэрэгтэй. Хүүхдэд нас болон чадамжийнх нь дагуу өөр
өөр түвшний дэмжлэг, оролцооны хэлбэр хэрэгтэй гэдгийг
анхаарч үзэх хэрэгтэй. Хүүхдүүдийг хөтөлбөрт оролцуулахаар
сайн бэлтгэсэн, тэд үйл ажиллагаанд их хувь нэмэр оруулах
боломжтой гэдгийг батлахын тулд хүүхдэд ээлтэй аргачлалуудыг
ашиглах хэрэгтэй. Оролцооны аргачлал, арга зүйг хүүхдийн нас,
авьяас чадварт тохируулан боловсруулах нь зүйтэй.
• Оролцооны аргачлалыг хүүхдүүдтэй хамтарч, эсвэл
тэдэнтэй зөвлөлдөн боловсруулах
• Томчууд нь хүүхдэд ээлтэй аргачлалыг дэмжих, ажлын арга
замыг сонгох бололцоотой байх
• Уулзалт хийх газар, үйл ажиллагаа явуулах байршил нь
хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд болон бусад цөөнхийн
бүлэгт ээлтэй, хүртээмжтэй байх
• Хүүхдүүдэд ээлтэй хэлбэрээр хангалттай хүртээмжтэй
мэдээлэл өгсөн байх нөхцөлд оролцуулах юм.
Чиглүүлэгчийн үйлдлийг шалгах асуулт:
• Хүүхдүүдэд ээлтэй аргачлал, арга ашигласан уу?
• Хүүхдүүдийн өөртөө итгэх итгэлийг бий болгох, үүний дотор
охид ба хөвгүүдийн нас болон чадварын ялгааг тэнцүүлэх
аргуудыг ашигласан уу?
• Хүүхдүүдэд тохиромжтой газар уулзалтуудаа зохион
байгуулж байсан уу?
• Хөгжлийг бэрхшээлтэй хүүхдүүд эдгээр газарт очих
боломжтой байсан уу?
6. ТЭГШ ХАМРУУЛСАН БАЙХ– Янз бүрийн хүүхдүүдийг
тэгш хамруулсан байх ёстой ба нийгэмд байдаг ялгаварлалын
хэлбэрүүдээс зайлсхийж, янз бүрийн хүүхдийг хүйс
харгалзахгүйгээр оролцуулах боломж олгоход анхаарна.
Хүүхдүүдийг ерөнхий нэг бүлэг гэж үзэж болохгүй бөгөөд
оролцоо нь бүх хүүхдэд тэгш боломжийг ямар нэг хэлбэрийн
ялгаварлалгүйгээр олгох ёстой. Түүнчлэн хөтөлбөрүүд нь бүх
хүүхдэд соёлын хувьд мэдрэмжтэй байх хэрэгтэй. Бүх хүүхдэд
оролцох боломж олгож, хүүхдийн оролцооны аливаа хөтөлбөр
ялгаварлан гадуурхах үзлээс ангид байх хэрэгтэй. Оролцож буй
бүх хүүхдийн зан заншил, соёлд ажилтнууд мэдрэмжтэй хандах
хэрэгтэй.
• Хүүхдүүдийг нас, арьсны өнгө, арьс үндэс, хүйс, хэл, шашин
шүтлэг, улс төрийн болон бусад санаа бодол, нийгмийн
гарал, эд хөрөнгө, хөгжлийн бэрхшээл, төрсөн болон бусад
байдлаар нь ялгаварлан гадуурхахгүй байх;
• Орон нутгийн бүх хүүхдэд туслах боломж бүрдүүлэхийн тулд
оролцооны үйл ажиллагаанд бүх давхаргын хүүхдүүдийг
хамруулахыг зорих;
• Оролцооны үйл ажиллагаа нь янз бүрийн бүлгийн
хүүхдүүдийн хэрэгцээ, хүлээлт, нөхцөлд байдалд хариу арга
хэмжээ авахуйц хангалттай уян хатан байх;
• Насны хязгаар, хүйс, хүүхдүүдийн авьяас чадавх болон
бусад янз бүрийн хүчин зүйлийг харгалзан үзэх;
• Ялгаварлан гадуурхалтын аливаа хэлбэрээс ангид байх
нөхцөлд оролцуулах юм.
Чиглүүлэгчийн үйлдлийг шалгах асуулт:
• Хүүхдүүдийн амьдралд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж
байгаа юу ?
• Өөрсдөд нь хамааралгүй үйл ажиллагаанд оролцлоо гэж
томчууд хүүхдүүдэд ямар нэг дарамт шахалт үзүүлдэг үү?
• Тухайн үйл ажиллагаа хүүхдүүдийн чадвар, сонирхолд ашиг
тусаа өгч байна уу?
7. СУРГАЛТААР ДЭМЖИХ – Хүүхдийн оролцоог үр дүнтэй
байлгахын тулд сонсох, хүүхэдтэй хамтарч ажиллах, хүүхдүүдийг
чадамжийнх нь хүрээнд үр дүнтэйгээр оролцуулах чадвар олж
авах зэргээр насанд хүрэгчид бэлтгэлтэй, чадвартай, дэмжлэгтэй
байх хэрэгтэй. Хүүхдүүд өөрсдөө үр дүнтэй оролцоог хөгжүүлэх
тал дээр сургагч багш, чиглүүлэгчийн хувиар оролцож болно;
хүүхдүүд тухайлбал өөрсдийн эрхийг хангахад үр дүнтэйгээр
оролцох чадавхаа бэхжүүлэх, уулзалт зохион байгуулах,
санхүүжилт олох, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй ажиллах,
олны өмнө үг хэлэх, нөлөөлөл сурталчилгаа хийх чадвараа
дээшлүүлэх сургалт авах хэрэгтэй.
• Бүх ажилтан, зохион байгуулагчид хүүхдийн оролцоонд
мэдрэмжтэй хандаж, хүүхдийн оролцооны ач холбогдол
болоод байгууллагынхаа үүрэг даалгаврыг ухамсарлан
ойлгох;