SlideShare a Scribd company logo
1 of 2
Download to read offline
मंज़िल कह ाँ ??
प्रण म / नमस्ते – श न्त शम ा
“आच र्ा द्रोण की मूर्ता के आगे एकलव्र् ने धनुर्वाद्र् क अभ्र् स ककर् , उसे दक्षत प्र प्त हुई,
आच र्ा द्रोण ने उससे गुरु दक्षक्षण म ाँगी | उसने तुरंत आच र्ा की आज्ञ क प लन ककर् , अपने
द हहने ह थ क अंगूठ क ट कर अर्पात कर हदर् |”
आज के ककशोरों के ललए र्ह ह स्र् स्पद र्वषर् बन कर रह गर् है | उसकी ‘सीख’ उनके ललए गुप्त और लुप्त
है | उसके रहस्र् को समझ र् नह ं ज त है | र्ुवक सोचते हैं कक वह गुरु कै स र क्षस थ और चेल ककतन
मूखा !! क रण -- र्ुग बदलत है, पररज़स्थर्तर् ाँ बदलती हैं | इनके अनुरूप म नव – समुद र् की म न्र्त एाँ
बदलती हैं | र्वषर्ों को प्रस्तुत करने क तर क बदल गर् है |
अत्र्ंत पररश्रमी और कु श ग्र बुहि के ललए ज्वलंत उद हरण है अजुान | उसकी उन्नर्त और र्वजर् के पीछे थी
उसकी एक ग्रत | अब हमें एकलव्र् और अजुान से सम्बज़न्धत घटन ओं के सत्र् सत्र् की गहर ई नह ं खोजनी
है | पर मन में र्ह प्रश्न अवश्र् उठत है कक आज ककसी को उस र्ुग के आच र्ा द्रोण हदख ई देते हैं ? कणा
के गुरु परशुर म दृज़टटगोचर होते हैं ? ककसी में प्र चीनगुरु-ऋर्ष क प्रर्तबबंब खोज प ते हैं हम ? सीध -स उत्तर
है “नह ं” | पर क्र्ों ??
द्रोण को मह न आच र्ा बन र् तत्क ल न सम ज ने | उन्हें अन्र् ब तों की ंचंत से मुक्त कर के वल लशक्ष -द न
में लग र् | अत: आच र्ा द्रोण स्वर्ं नह ं बने उन्हें ब लकों के म त -र्पत ने, सम ज ने जगत को हदर् |
अब छोड़िए आच र्ा की ब त | आच र्ा न तो सह लशटर् ... ? आजकल आपको कह ं एकलव्र् क प्रर्तरूप
हदख ई हदर् ? अजुान की झलक ककसी र्वद्र् लर् के ब लक में लमल ? नह ं, नह ं, पर क्र्ों ?
इस क्र्ों क उत्तर बहुत ह कहठन-स ध्र् है | ऊपर के दोनों प्रश्न एक-दूसरे पर आंश्रत हैं और उत्तर तो एक-
दूसरे पर आध ररत | सो कै से ?
र्हद आच र्ा द्रोण होते तो एकलव्र् भी हम र दृज़टट में अटकत , अजुान भी आगे आत | गुरु परशुर म होते तो
कणा-स चेल अंकु ररत होत | इस प्रक र के गुरु-लशटर्ों के पीछे, इनके आर्वभ ाव के पीछे सबसे बिी शज़क्त है
चेलों के म त -र्पत | उनक पूर र्वश्व स गुरु पर थ |
गुरु और गुरुम त के स थ-स थ गुरुकु ल क व त वरण लशटर्ों को स्वस्थ, सुदृढ़ और न्र् र्र्प्रर् बन त थ | वह
सम ज और उसक गठन -- दोनों लशटर्ों को ‘सभ्र्’ बन ते थे | र्ह नह ं कह ज सकत कक तब म त्र अच्छ ई
ह रह , बुर ई तर्नक भी नह ं |
सृज़टट के आहदक ल से आज तक के समर् को परखेंगे तो अवश्र् हमें दो छोर की प्रवृज़त्तर् ाँ हदख ई देती हैं |
एक है ठकु रसुह ती करनेव ल –-- ज़जसकी तह में तर्नक भी सच्च ई नह ं रहती | इस प्रक र की प्रवृज़त्त के प्रर्त
धीरे-धीरे घृण उत्पन्न होने लगती है | इसक एक और भेद है – दूसरों के प्रर्त प्रशंस र् गुणग्र हकत क
अभ व |
हम र एक उत्तरद र्र्त्व है दूसरों क आदर करन | जो उत्स ह हम ड ाँट लग ने में हदख ते हैं वह हम उनके
गुणों की र् अच्छे क मों की स्तुर्त करने में कद र्प नह ं हदख ते |
अब हम अपने गुरू की ओर झुकें | आज के गुरू को कोई दशरथ र् नंद स व्र्ज़क्त अथ ात् र्पत नह ं लमलत
| म त -र्पत क सहर्ोग नह ं लमलत , के वल संदेह ह लमलत है |
अब तो लशक्ष क मूल्र् भी बदल चुक है | लशक्ष जीवनोपर्ोगी न होकर जीर्वकोप जान क स धन म त्र बन कर
रह गर्ी है | आज के लशटर् को ककसी ब त में, ककसी र्वषर् में रुंच नह ं आती | उसे प ठ बबल्कु ल प्र प्त नह ं
होत , सीख नह ं लमलती | के वल पर क्ष में उत्तीणा होने क िररर् है प ठ | प ठ र् ‘सीख’ क अथा अब वह
नह ं रह गर् | र्ह क रण है कक ब लक छ त्र वस्थ में ह ‘हत्र् ’ को खखलव ि समझने लगत है, बिों के प्रर्त
उसके मन में अन दर क भ व पनपने लगत है | ‘नमस्ते’ शब्द औपच ररक म त्र है उसके ललए, ह हदाक नह ं |
आज के र्वद्र् लर्ों में ‘आजकल’ सब कु छ बदल गर् है | नह ं, नह ं बद्ल हदर् गर् है | पररण म स्वरूप हम
देखते हैं र्वद्र् लर्ों में रटन्त लग नेव ले ‘पररश्रमी’ लशक्षक और अत्र्न्त आलसी लिके -लिककर् ाँ | (वे अब
‘र्वद्र् थी’ कह ाँ रह गए, अंक थी बन गए, बन हदर् गर् उन्हें) र्ह शोचनीर् अवस्थ है र्वद्र् लर् और र्वद्र्
की |
अत: हम न द्रोण जैसे आच र्ों को देख सकते है न अजुान अथव एकलव्र् – से र्वद्र् ंथार्ों को ह | मेर
समझ में नह ं आ रह है “हम कह ाँ ज रहे हैं और हम र मंज़िल कह ाँ है | है भी कक नह ं ?”
x----x----x

More Related Content

What's hot

छतरपुर का शक्ति पीठ
छतरपुर का शक्ति पीठछतरपुर का शक्ति पीठ
छतरपुर का शक्ति पीठBalaji Sharma
 
स्निग्ध
स्निग्धस्निग्ध
स्निग्धBalaji Sharma
 
Gram shree by sumitranandan pant
Gram shree by sumitranandan pantGram shree by sumitranandan pant
Gram shree by sumitranandan pantRoyB
 
Madhushala presentation
Madhushala presentationMadhushala presentation
Madhushala presentationiicecollege
 
अब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए गोपाल दास नीरज
अब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए  गोपाल दास नीरजअब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए  गोपाल दास नीरज
अब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए गोपाल दास नीरजTejasvi Anant
 
Chhand 1 - 3
Chhand 1 - 3Chhand 1 - 3
Chhand 1 - 3Jainkosh
 
हरियाली की गोद में
हरियाली की गोद मेंहरियाली की गोद में
हरियाली की गोद मेंBalaji Sharma
 
hindi project for class 10
hindi project for class 10hindi project for class 10
hindi project for class 10Bhavesh Sharma
 
नीतिशतकम
नीतिशतकमनीतिशतकम
नीतिशतकमKVS
 
क्रिया विशेषण
क्रिया विशेषणक्रिया विशेषण
क्रिया विशेषणARJUN RASTOGI
 
खोखला ही खोखला
खोखला ही खोखलाखोखला ही खोखला
खोखला ही खोखलाBalaji Sharma
 
Man changa to kathouti me ganga - Brahmachari Girish
Man changa to kathouti me ganga - Brahmachari GirishMan changa to kathouti me ganga - Brahmachari Girish
Man changa to kathouti me ganga - Brahmachari GirishMaharishi Sansthan
 
Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)
Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)
Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)DillipKumarBadatya
 
Msw 05 ppt unit-1
Msw 05 ppt unit-1Msw 05 ppt unit-1
Msw 05 ppt unit-1neerjasingh
 

What's hot (20)

छतरपुर का शक्ति पीठ
छतरपुर का शक्ति पीठछतरपुर का शक्ति पीठ
छतरपुर का शक्ति पीठ
 
महानगर
महानगरमहानगर
महानगर
 
स्निग्ध
स्निग्धस्निग्ध
स्निग्ध
 
Gram shree by sumitranandan pant
Gram shree by sumitranandan pantGram shree by sumitranandan pant
Gram shree by sumitranandan pant
 
Madhushala presentation
Madhushala presentationMadhushala presentation
Madhushala presentation
 
Surdas ke pad by sazad
Surdas ke pad  by sazadSurdas ke pad  by sazad
Surdas ke pad by sazad
 
अब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए गोपाल दास नीरज
अब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए  गोपाल दास नीरजअब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए  गोपाल दास नीरज
अब तो मज़हब कोई ऐसा भी चलाया जाए गोपाल दास नीरज
 
Chhand 1 - 3
Chhand 1 - 3Chhand 1 - 3
Chhand 1 - 3
 
हरियाली की गोद में
हरियाली की गोद मेंहरियाली की गोद में
हरियाली की गोद में
 
hindi project for class 10
hindi project for class 10hindi project for class 10
hindi project for class 10
 
Surdas Ke Pad
Surdas Ke PadSurdas Ke Pad
Surdas Ke Pad
 
नीतिशतकम
नीतिशतकमनीतिशतकम
नीतिशतकम
 
RishiPrasad
RishiPrasadRishiPrasad
RishiPrasad
 
क्रिया विशेषण
क्रिया विशेषणक्रिया विशेषण
क्रिया विशेषण
 
खोखला ही खोखला
खोखला ही खोखलाखोखला ही खोखला
खोखला ही खोखला
 
Man changa to kathouti me ganga - Brahmachari Girish
Man changa to kathouti me ganga - Brahmachari GirishMan changa to kathouti me ganga - Brahmachari Girish
Man changa to kathouti me ganga - Brahmachari Girish
 
समास
समाससमास
समास
 
Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)
Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)
Geet ageet- Hindi -Class -IX-(poem)
 
Msw 05 ppt unit-1
Msw 05 ppt unit-1Msw 05 ppt unit-1
Msw 05 ppt unit-1
 
Culture of rajasthan
Culture of rajasthanCulture of rajasthan
Culture of rajasthan
 

Similar to मंज़िल कहाँ

रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1
रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1
रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1Vikas Jain
 
Samay Ki Seekh By Brahmachari Girish Ji
Samay Ki Seekh By Brahmachari Girish JiSamay Ki Seekh By Brahmachari Girish Ji
Samay Ki Seekh By Brahmachari Girish JiMaharishi Sansthan
 
भावना ही सर्वोपरि है।
भावना ही सर्वोपरि है।भावना ही सर्वोपरि है।
भावना ही सर्वोपरि है।Santsamaagam
 
नैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdf
नैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdfनैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdf
नैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdfJahanzeb Khan
 
Sutra 36-53
Sutra 36-53Sutra 36-53
Sutra 36-53Jainkosh
 
खोज और परिवर्तन मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...
खोज और परिवर्तन   मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...खोज और परिवर्तन   मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...
खोज और परिवर्तन मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...Soft Skills World
 
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamBal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamgurusewa
 
Guru poornimasandesh
Guru poornimasandeshGuru poornimasandesh
Guru poornimasandeshgurusewa
 
What is the benefits of yoga in students life
What is the benefits of yoga in students lifeWhat is the benefits of yoga in students life
What is the benefits of yoga in students lifeShivartha
 
वाच्य की परिभाषा (1).pptx
वाच्य की परिभाषा (1).pptxवाच्य की परिभाषा (1).pptx
वाच्य की परिभाषा (1).pptxsaurabhSahrawat
 
Sutra 26-33
Sutra 26-33Sutra 26-33
Sutra 26-33Jainkosh
 
Hamare adarsh
Hamare adarshHamare adarsh
Hamare adarshgurusewa
 
Your questions can change your life.
Your questions can change your life.Your questions can change your life.
Your questions can change your life.Suresh Kumar Sharma
 

Similar to मंज़िल कहाँ (20)

रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1
रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1
रत्नकरण्ड श्रावकाचार - Adhikaar 1
 
Samay Ki Seekh By Brahmachari Girish Ji
Samay Ki Seekh By Brahmachari Girish JiSamay Ki Seekh By Brahmachari Girish Ji
Samay Ki Seekh By Brahmachari Girish Ji
 
भावना ही सर्वोपरि है।
भावना ही सर्वोपरि है।भावना ही सर्वोपरि है।
भावना ही सर्वोपरि है।
 
नैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdf
नैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdfनैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdf
नैतिकता_का_सुख_Joy_of_Ethics_हिंदी.pdf
 
JivanRasayan
JivanRasayanJivanRasayan
JivanRasayan
 
Yauvan suraksha
Yauvan surakshaYauvan suraksha
Yauvan suraksha
 
Sutra 36-53
Sutra 36-53Sutra 36-53
Sutra 36-53
 
खोज और परिवर्तन मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...
खोज और परिवर्तन   मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...खोज और परिवर्तन   मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...
खोज और परिवर्तन मारुति एसोसिएट्स के लिए एक परिवर्तन प्रबंधन कार्यशाला कर्ट ...
 
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamBal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
 
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadamBalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
 
GuruPoornimaSandesh
GuruPoornimaSandeshGuruPoornimaSandesh
GuruPoornimaSandesh
 
Guru poornimasandesh
Guru poornimasandeshGuru poornimasandesh
Guru poornimasandesh
 
What is the benefits of yoga in students life
What is the benefits of yoga in students lifeWhat is the benefits of yoga in students life
What is the benefits of yoga in students life
 
वाच्य की परिभाषा (1).pptx
वाच्य की परिभाषा (1).pptxवाच्य की परिभाषा (1).pptx
वाच्य की परिभाषा (1).pptx
 
Sutra 26-33
Sutra 26-33Sutra 26-33
Sutra 26-33
 
Hamare adarsh
Hamare adarshHamare adarsh
Hamare adarsh
 
HamareAdarsh
HamareAdarshHamareAdarsh
HamareAdarsh
 
Your questions can change your life.
Your questions can change your life.Your questions can change your life.
Your questions can change your life.
 
Navratra and Jyotish
Navratra and JyotishNavratra and Jyotish
Navratra and Jyotish
 
AntarJyot
AntarJyotAntarJyot
AntarJyot
 

More from Balaji Sharma

Avaravar thalaividhi
Avaravar thalaividhiAvaravar thalaividhi
Avaravar thalaividhiBalaji Sharma
 
Bhagavat gita chapter 2
Bhagavat gita chapter 2Bhagavat gita chapter 2
Bhagavat gita chapter 2Balaji Sharma
 
Bhagavat gita chapter i
Bhagavat gita   chapter i Bhagavat gita   chapter i
Bhagavat gita chapter i Balaji Sharma
 
தோல்வியின் வெற்றி
தோல்வியின் வெற்றிதோல்வியின் வெற்றி
தோல்வியின் வெற்றிBalaji Sharma
 
கிளிப் பேச்சு கேட்கவா
கிளிப் பேச்சு கேட்கவாகிளிப் பேச்சு கேட்கவா
கிளிப் பேச்சு கேட்கவாBalaji Sharma
 
अंकित कर गया अपनी छवि
अंकित कर गया अपनी छविअंकित कर गया अपनी छवि
अंकित कर गया अपनी छविBalaji Sharma
 
கற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிது
கற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிதுகற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிது
கற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிதுBalaji Sharma
 
உணர்வுகளுண்டு எல்லா உயிர்களுக்கும்
உணர்வுகளுண்டு    எல்லா   உயிர்களுக்கும்உணர்வுகளுண்டு    எல்லா   உயிர்களுக்கும்
உணர்வுகளுண்டு எல்லா உயிர்களுக்கும்Balaji Sharma
 
Patriotism redefined
Patriotism redefinedPatriotism redefined
Patriotism redefinedBalaji Sharma
 
இரு கதைகள்
இரு கதைகள்இரு கதைகள்
இரு கதைகள்Balaji Sharma
 
புரியவில்லை
புரியவில்லைபுரியவில்லை
புரியவில்லைBalaji Sharma
 
मेरी विनती
मेरी विनतीमेरी विनती
मेरी विनतीBalaji Sharma
 
ऊर्ध्व मूलं अध
ऊर्ध्व मूलं अधऊर्ध्व मूलं अध
ऊर्ध्व मूलं अधBalaji Sharma
 
திரும்புகிறதா பண்டைய முறை
திரும்புகிறதா பண்டைய முறைதிரும்புகிறதா பண்டைய முறை
திரும்புகிறதா பண்டைய முறைBalaji Sharma
 
तुम बिन जाएँ कहाँ
तुम बिन जाएँ कहाँतुम बिन जाएँ कहाँ
तुम बिन जाएँ कहाँBalaji Sharma
 
अनेकता में एकता
अनेकता में एकताअनेकता में एकता
अनेकता में एकताBalaji Sharma
 

More from Balaji Sharma (20)

Dukh ka adhikar
Dukh ka adhikarDukh ka adhikar
Dukh ka adhikar
 
Avaravar thalaividhi
Avaravar thalaividhiAvaravar thalaividhi
Avaravar thalaividhi
 
Bhagavat gita chapter 2
Bhagavat gita chapter 2Bhagavat gita chapter 2
Bhagavat gita chapter 2
 
Bhagavat gita chapter i
Bhagavat gita   chapter i Bhagavat gita   chapter i
Bhagavat gita chapter i
 
தோல்வியின் வெற்றி
தோல்வியின் வெற்றிதோல்வியின் வெற்றி
தோல்வியின் வெற்றி
 
கிளிப் பேச்சு கேட்கவா
கிளிப் பேச்சு கேட்கவாகிளிப் பேச்சு கேட்கவா
கிளிப் பேச்சு கேட்கவா
 
अंकित कर गया अपनी छवि
अंकित कर गया अपनी छविअंकित कर गया अपनी छवि
अंकित कर गया अपनी छवि
 
Ippadithaan
IppadithaanIppadithaan
Ippadithaan
 
கற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிது
கற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிதுகற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிது
கற்பனையல்ல உண்மை நிகழ்ச்சியிது
 
உணர்வுகளுண்டு எல்லா உயிர்களுக்கும்
உணர்வுகளுண்டு    எல்லா   உயிர்களுக்கும்உணர்வுகளுண்டு    எல்லா   உயிர்களுக்கும்
உணர்வுகளுண்டு எல்லா உயிர்களுக்கும்
 
Patriotism redefined
Patriotism redefinedPatriotism redefined
Patriotism redefined
 
இரு கதைகள்
இரு கதைகள்இரு கதைகள்
இரு கதைகள்
 
Ek boondh
Ek boondhEk boondh
Ek boondh
 
புரியவில்லை
புரியவில்லைபுரியவில்லை
புரியவில்லை
 
मेरी विनती
मेरी विनतीमेरी विनती
मेरी विनती
 
ऊर्ध्व मूलं अध
ऊर्ध्व मूलं अधऊर्ध्व मूलं अध
ऊर्ध्व मूलं अध
 
திரும்புகிறதா பண்டைய முறை
திரும்புகிறதா பண்டைய முறைதிரும்புகிறதா பண்டைய முறை
திரும்புகிறதா பண்டைய முறை
 
Right wrong
Right wrongRight wrong
Right wrong
 
तुम बिन जाएँ कहाँ
तुम बिन जाएँ कहाँतुम बिन जाएँ कहाँ
तुम बिन जाएँ कहाँ
 
अनेकता में एकता
अनेकता में एकताअनेकता में एकता
अनेकता में एकता
 

मंज़िल कहाँ

  • 1. मंज़िल कह ाँ ?? प्रण म / नमस्ते – श न्त शम ा “आच र्ा द्रोण की मूर्ता के आगे एकलव्र् ने धनुर्वाद्र् क अभ्र् स ककर् , उसे दक्षत प्र प्त हुई, आच र्ा द्रोण ने उससे गुरु दक्षक्षण म ाँगी | उसने तुरंत आच र्ा की आज्ञ क प लन ककर् , अपने द हहने ह थ क अंगूठ क ट कर अर्पात कर हदर् |” आज के ककशोरों के ललए र्ह ह स्र् स्पद र्वषर् बन कर रह गर् है | उसकी ‘सीख’ उनके ललए गुप्त और लुप्त है | उसके रहस्र् को समझ र् नह ं ज त है | र्ुवक सोचते हैं कक वह गुरु कै स र क्षस थ और चेल ककतन मूखा !! क रण -- र्ुग बदलत है, पररज़स्थर्तर् ाँ बदलती हैं | इनके अनुरूप म नव – समुद र् की म न्र्त एाँ बदलती हैं | र्वषर्ों को प्रस्तुत करने क तर क बदल गर् है | अत्र्ंत पररश्रमी और कु श ग्र बुहि के ललए ज्वलंत उद हरण है अजुान | उसकी उन्नर्त और र्वजर् के पीछे थी उसकी एक ग्रत | अब हमें एकलव्र् और अजुान से सम्बज़न्धत घटन ओं के सत्र् सत्र् की गहर ई नह ं खोजनी है | पर मन में र्ह प्रश्न अवश्र् उठत है कक आज ककसी को उस र्ुग के आच र्ा द्रोण हदख ई देते हैं ? कणा के गुरु परशुर म दृज़टटगोचर होते हैं ? ककसी में प्र चीनगुरु-ऋर्ष क प्रर्तबबंब खोज प ते हैं हम ? सीध -स उत्तर है “नह ं” | पर क्र्ों ?? द्रोण को मह न आच र्ा बन र् तत्क ल न सम ज ने | उन्हें अन्र् ब तों की ंचंत से मुक्त कर के वल लशक्ष -द न में लग र् | अत: आच र्ा द्रोण स्वर्ं नह ं बने उन्हें ब लकों के म त -र्पत ने, सम ज ने जगत को हदर् | अब छोड़िए आच र्ा की ब त | आच र्ा न तो सह लशटर् ... ? आजकल आपको कह ं एकलव्र् क प्रर्तरूप हदख ई हदर् ? अजुान की झलक ककसी र्वद्र् लर् के ब लक में लमल ? नह ं, नह ं, पर क्र्ों ? इस क्र्ों क उत्तर बहुत ह कहठन-स ध्र् है | ऊपर के दोनों प्रश्न एक-दूसरे पर आंश्रत हैं और उत्तर तो एक- दूसरे पर आध ररत | सो कै से ? र्हद आच र्ा द्रोण होते तो एकलव्र् भी हम र दृज़टट में अटकत , अजुान भी आगे आत | गुरु परशुर म होते तो कणा-स चेल अंकु ररत होत | इस प्रक र के गुरु-लशटर्ों के पीछे, इनके आर्वभ ाव के पीछे सबसे बिी शज़क्त है चेलों के म त -र्पत | उनक पूर र्वश्व स गुरु पर थ | गुरु और गुरुम त के स थ-स थ गुरुकु ल क व त वरण लशटर्ों को स्वस्थ, सुदृढ़ और न्र् र्र्प्रर् बन त थ | वह सम ज और उसक गठन -- दोनों लशटर्ों को ‘सभ्र्’ बन ते थे | र्ह नह ं कह ज सकत कक तब म त्र अच्छ ई ह रह , बुर ई तर्नक भी नह ं | सृज़टट के आहदक ल से आज तक के समर् को परखेंगे तो अवश्र् हमें दो छोर की प्रवृज़त्तर् ाँ हदख ई देती हैं | एक है ठकु रसुह ती करनेव ल –-- ज़जसकी तह में तर्नक भी सच्च ई नह ं रहती | इस प्रक र की प्रवृज़त्त के प्रर्त धीरे-धीरे घृण उत्पन्न होने लगती है | इसक एक और भेद है – दूसरों के प्रर्त प्रशंस र् गुणग्र हकत क अभ व | हम र एक उत्तरद र्र्त्व है दूसरों क आदर करन | जो उत्स ह हम ड ाँट लग ने में हदख ते हैं वह हम उनके गुणों की र् अच्छे क मों की स्तुर्त करने में कद र्प नह ं हदख ते |
  • 2. अब हम अपने गुरू की ओर झुकें | आज के गुरू को कोई दशरथ र् नंद स व्र्ज़क्त अथ ात् र्पत नह ं लमलत | म त -र्पत क सहर्ोग नह ं लमलत , के वल संदेह ह लमलत है | अब तो लशक्ष क मूल्र् भी बदल चुक है | लशक्ष जीवनोपर्ोगी न होकर जीर्वकोप जान क स धन म त्र बन कर रह गर्ी है | आज के लशटर् को ककसी ब त में, ककसी र्वषर् में रुंच नह ं आती | उसे प ठ बबल्कु ल प्र प्त नह ं होत , सीख नह ं लमलती | के वल पर क्ष में उत्तीणा होने क िररर् है प ठ | प ठ र् ‘सीख’ क अथा अब वह नह ं रह गर् | र्ह क रण है कक ब लक छ त्र वस्थ में ह ‘हत्र् ’ को खखलव ि समझने लगत है, बिों के प्रर्त उसके मन में अन दर क भ व पनपने लगत है | ‘नमस्ते’ शब्द औपच ररक म त्र है उसके ललए, ह हदाक नह ं | आज के र्वद्र् लर्ों में ‘आजकल’ सब कु छ बदल गर् है | नह ं, नह ं बद्ल हदर् गर् है | पररण म स्वरूप हम देखते हैं र्वद्र् लर्ों में रटन्त लग नेव ले ‘पररश्रमी’ लशक्षक और अत्र्न्त आलसी लिके -लिककर् ाँ | (वे अब ‘र्वद्र् थी’ कह ाँ रह गए, अंक थी बन गए, बन हदर् गर् उन्हें) र्ह शोचनीर् अवस्थ है र्वद्र् लर् और र्वद्र् की | अत: हम न द्रोण जैसे आच र्ों को देख सकते है न अजुान अथव एकलव्र् – से र्वद्र् ंथार्ों को ह | मेर समझ में नह ं आ रह है “हम कह ाँ ज रहे हैं और हम र मंज़िल कह ाँ है | है भी कक नह ं ?” x----x----x