Greinargerð með erindi 25. október 2016, í Upplýsingafræði og miðlun í samfélagi margbreytileikans, Lögberg 204 Háskóla Íslands

1. 1
25. október 2016
Greinargerð með erindi í Upplýsingafræði og miðlun í samfélagi margbreytileikans.
Lögberg 204, Háskóla Íslands.
Hliðverðir íslenskra stofnanavarðveislusafna
Höfundar: Sigurbjörg Jóhannesdóttir og Ásta Halldóra Ólafsdóttir
Í þjóðfélögum eru alltaf einhverjir sem taka ákvarðanir
fyrir heildina. Á flestum sviðum samfélagsins eru hlið
sem auðvelda eða hindra aðgengi að upplýsingum. Í
byrjun 20. aldar varð til hugmyndin um hliðverði (e. gate-
keepers) innan fjölmiðlaheimsins og var notuð um það
ferli sem átti sér stað áður en frétt eða öðru efni var
miðlað til samfélagsins. Þeir aðilar sem ákváðu hvort ætti
að birta frétt eða ekki voru kallaðir hliðverðir1
. Þessi
hugmynd um hliðverði þróaðist síðan yfir í aðrar
félagsvísindagreinar en þetta eru aðilar sem taka
ákvarðanir um hvaða upplýsingum er veitt út í gegnum
hliðið. Þetta hlutverk veitir þeim ákveðin völd sem þeir er
standa hinu megin hliðsins hafa ekki. Hliðvörður hefur
það hlutverk að grisja efni og tengja annað fólk við
upplýsingar sem voru þeim áður ókunnar en hlið-
vörðurinn hefur þekkingu á.2
Hjá OpenDOAR3
(Directory of open access repositories) voru skráð 3.238 varðveislusöfn í
opnum aðgangi 22. október 2016. Þetta eru rafræn varðveislusöfn (e. digital repositoreis) sem
eru aðgengileg í gegnum Internetið og hafa þann tilgang að varðveita efni til lengri tíma.
Þessi söfn eru hönnuð þannig að það er ekki bara auðvelt að finna í þeim greinar, gögn og
annað efni heldur er líka mjög einfalt fyrir höfunda að setja efni í þau, skrá þau og miðla
þeim. Varðveislusöfn eru ólík tímaritum að því leyti að ekki fer fram ritrýni á það efni sem
fer í þau, jafnvel þó að þau hýsi útgefnar ritrýndar greinar. Algengast er að þau hýsi
vísindagreinar en einnig geta þau hýst rannsóknargögn og aðrar afurðir rannsókna ásamt
ýmiss konar fræðsluefni í mismunandi miðlunarformi.
Opinn aðgangur (e. libre OA) er hugtak sem er notað fyrir efni sem er aðgengilegt á
Internetinu án gjaldtöku fyrir notendur, er með opið afnotaleyfi (e. open licence) og því laust
við mikið af þeim leyfishömlum sem felast í hefðbundnum höfundarétti. Miðað við það
hlýtur því efni sem er varðveitt í varðveislusafni, sem er í opnum aðgangi, að hýsa efni með
1
Park, R. (1922). The Immigrant Press and Its Control. New York: Harper & Brothers.
2
Deluliis, D. (2015). Gatekeeping Theory from Social Fields to Social Networks. Communication Research
Trends, 34(1), 4-23.
3
OpenDOAR. (2016). Proportion of Repositories by Continent - Worldwide. Sótt af
http://opendoar.org/onechart.php?cID=&ctID=&rtID=&clID=&lID=&potID=&rSoftWareName=&search=&gr
oupby=c.cContinent&orderby=Tally%20DESC&charttype=pie&width=600&height=300&caption=Proportion
%20of%20Repositories%20by%20Continent%20-%20Worldwide

2. 2
opnu afnotaleyfi og býður fræðimönnum og almenningi upp á að sækja það gjaldfrjálst á
Internetinu.
Opið afnotaleyfi er stöðluð leið til að veita leyfi og láta í ljós óskir höfundar varðandi
takmarkanir fyrir aðgengi, notkun, endurnýtingu eða endur-dreifingu á skapandi verkum
hvort sem um er að ræða texta, grafík, hljóð, margm-iðl-unar--efni eða annað
(Commonwealth of Learning, 20114
). Slík leyfi eru tilkomin vegna sterkrar löngunar til að
vernda réttindi höfundar í umhverfi þar sem auðvelt er að afrita og deila stafrænu efni á
Internetinu án þess að fá leyfi til þess frá höfundi (Butcher og Kanwar, 2011, bls. 95
). Opið
afnotaleyfi leitast við að tryggja að afritun og dreifing gerist innan lagaramma sem er
sveigjanlegri heldur en hefðbundinn höfundaréttur (e. copyright) eins og hann er skilgreindur
í lögum.
Í OpenDOAR voru skráð 22. október 2016 tvö íslensk varðveislusöfn Opin vísindi og
Skemman sem Landsbókasafn-Háskólasafn (LBS) rekur í samstarfi við íslensku háskólana
sjö. Auk þeirra eru tvö önnur varðveislusöfn á Íslandi sem hýsa vísindaefni en það eru
Rafhlaðan sem LBS rekur og Hirslan sem er rekin af Heilbrigðisvísindabókasafni
Landsspítalans - Háskólasjúkahúss (LSH). Öll þessi varðveislusöfn hafa sett sér reglur um
hvaða efni þau vilja varðveita og miðla og frá hverjum efnið má vera. Þessar reglur eru hlið
þessara safna og hliðverðirnir fólkið sem fylgir þessum reglum og hefur með umsýslu á
efninu að gera. Vald hliðvarðanna er því hjá upplýsingafræðingum sem eru starfandi á
Heilbrigðisvísindabókasafni LSH og LSB. Það skiptir því miklu máli hverjir sinna þessum
störfum því þeir geta auðveldað fræðimönnum að setja efni í varðveislusöfnin eða búið til svo
stórar hindranir að ekkert efni fari inn. Þekking hliðvarða á opnum aðgangi og opnum
afnotaleyfum skiptir líka verulega miklu máli svo að það efni sem er aðgengilegt sé í raun í
opnum aðgangi.
CC BY-4.0 2016 Sigurbjörg Jóhannesdóttir og Ásta Halldóra Ólafsdóttir
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/
4
Commonwealth of Learning. (2011). Guidelines for open educational resources (OER) in higher education.
Sótt 18. ágúst 2014 af http://www.col.org/PublicationDocuments/Guidelines_OER_HE.pdf
5
Butcher, N. og Kanwar, A. Uvalic-Trumbic, S. (2011). A basic guide to open educational resources (OER).
Vancouver; Paris: Commonwealth of Learning ; UNESCO. Sótt 18. ágúst 2014 af http://www.col.org/
PublicationDocuments/Basic-Guide-To-OER.pdf