G Jerez -La enseñanza del griego en Bizancio. Material de apoyo sobre la ponencia del profesor de Classics at Home Gonzalo Jerez Sánchez. Podéis verla aquí. https://www.youtube.com/watch?v=1h7R4cJLbHE&t=437s Classics at Home http://classicsathome.com/

1. Aprendizaje y Enseñanza del Griego y del Latín. MESOB (UAM), 1 de enero de 2017
LA ENSEÑANZA DEL GRIEGO EN BIZANCIO: UNA PROPUESTA PRÁCTICA
Gonzalo Jerez Sánchez, gonzalojerez@ucm.es
Universidad Complutense de Madrid
A) Textos.
1. Vaticanus Palatinus Gr. 92, 122v-123
Εἰ αἰρῇ ὦ ἄνθρωπε ἵλεων αἱρεῖν τὸν θεὸν ἐν ἡμέρᾳ τῆς ἀνταποδόσεως, περιφρόνει παντοῖον βιωτικόν. ἔσο
φρονῶν ἤδη δεόντως τῷ ἐν οὐρανοῖς θησαυρίζοντι. μὴ ἔσο μιμητὴς τῶν ἐσθιόντων ὑπὲρ κόρον ἢ πινόντων ἀπλήστως
μηδὲ δῶσ' ἑαυτὸν τῷ τρυφᾶν ἄλλων πεινώντων μηδὲ δὸς κατὰ τοὺς ἀδδηφάγους ἐν χερσὶν ἀλλ' ἐπόρυξον ὀλίγον σῖτον
τῷ ἐν σιτοδείᾳ καὶ ὑπ' ὄροφον ἄνδρα ξένισον δόμων τῶν σῶν καὶ ὁμορόφιον αὐτὸν καὶ ὁμοδίαιτον ποίησον.
τὰ ἀπὸ τῆς ζω συλλαβῆς ἀρχόμενα διὰ τοῦ ω μεγάλου γράφεται οἷον ζῶ, ζωή, ζωηφόρος, ζωρὸν ποτὸν τὸ
ἄμικτον καὶ ἄδολον, Ζώσιμος, ζώννη, ζωννύω, ζώννυμι, ζωμός, ζωμίον, ζῷον, ζωαδικὸς κύκλος, ζωοτρόφος, ζωάγριον,
ζωγρῶ, καὶ ἕτερα πλὴν τοῦ ζόφος, ζοφομηνία ἡ ἀσέληνος νύξ, Ζοροβαβὲλ κατὰ ... καὶ ἕτερα. τὰ ἐπ' ὄροφος σύνθετα, εἰ
μὴ μακρὰ παρ... ται, διὰ τοῦ ο μικροῦ γράφεται οἷον ὑπόροφος, χρυσόροφος, τετρόροφος, αὐτόροφος καὶ ἰσόροφος. εἰ
δὲ βραχεῖα διὰ ω μεγάλου οἷον διώροφος, τριώροφος, πολυώροφος, κατώροφος, ὁμωρόφιος, ὑπωρόφιος. ταῦτα δὲ
σύνθετα ἡνίκα δύο ... ἔχει διὰ τοῦ ο μικροῦ γράφεται ὡς τὸ στρατιώτης ὑπ' ὄροφον ... ἀντὶ τοῦ ὑπεισῆλθε. ἀδδηφάγος
καὶ ποηφάγος ἦτα.
2. Anna Komnena, Alexias XV.7 (Dawes 1928)
Τοῦ δὲ σχέδους ἡ τέχνη εὕρημα τῶν νεωτέρων ἐστὶ καὶ τῆς ἐφ' ἡμῶν γενεᾶς. Παρίημι δὲ Στυλιανούς τινας καὶ
τοὺς λεγομένους Λογγιβάρδους καὶ ὅσους ἐπὶ συναγωγὴν ἐτεχνάσαντο παντοδαπῶν ὀνομάτων καὶ τοὺς Ἀττικοὺς καὶ
τοὺς γεγονότας τοῦ ἱεροῦ καταλόγου τῆς μεγάλης παρ' ἡμῖν ἐκκλησίας, ὧν παρίημι τὰ ὀνόματα. Ἀλλὰ νῦν οὐδ' ἐν
δευτέρῳ λόγῳ τὰ περὶ τούτων τῶν μετεώρων καὶ ποιητῶν καὶ αὐτῶν συγγραφέων καὶ τῆς ἀπὸ τούτων ἐμπειρίας·
πεττεία δὲ τὸ σπούδασμα καὶ ἄλλα τὰ ἔργα ἀθέμιτα. Ταῦτα δὲ λέγω ἀχθομένη διὰ τὴν παντελῆ τῆς ἐγκυκλίου
παιδεύσεως ἀμέλειαν. Τοῦτο γάρ μου τὴν ψυχὴν ἀναφλέγει, ὅτι πολὺ περὶ ταὐτὰ ἐνδιατέτριφα, κἂν, ἐπειδὰν ἀπήλλαγμαι
τῆς παιδαριώδους τούτων σχολῆς καὶ εἰς ῥητορικὴν παρήγγειλα καὶ φιλοσοφίας ἡψάμην καὶ μεταξὺ τῶν ἐπιστημῶν
πρὸς ποιητάς τε καὶ ξυγγραφέας ᾖξα καὶ τῆς γλώττης τοὺς ὄχθους ἐκεῖθεν ἐξωμαλισάμην, εἶτα ῥητορικῆς ἐπαρηγούσης
ἐμοὶ κατέγνων τῆς [τοῦ] πολυπλόκου τῆς σχεδογραφίας πλοκῆς.
3a. Ioannes Tzetzes, Historiae IX 280 (ed. Leone 1968)
καὶ γὰρ ἐβαρβαρώθησαν οἱ πλείους σχεδουργίαις | βίβλους ἀναγινώσκοντες τῶν παλαιῶν οὐδόλως, | ὡς τόπους,
χώρας, πράγματα γινώσκειν σαφεστάτως, | καὶ θησαυροὺς ἀρύεσθαι, λόγους σοφῶν παντοίων, | τῶν ἀμαθῶν καπήλων
δὲ πλοκῇ λαβυρινθώδει | μόνῃ τὸν νοῦν προσέχοντες καὶ κεκαπηλευμένῃ.
3b. – , XI 379

2. Τοιοῦτος ὁ Λαβύρινθος ἦν ὁ παρὰ τὴν Κρήτην, | φρούριον πολυέλικτον, κοχλοειδὲς τὴν θέσιν. | ἐγὼ δὲ
τροπικώτερον δεινότητι ῥητόρων | τὰ σχεδουργῶν νοήματα νῦν λαβυρίνθους ἔφην.
4. Maximus Planudes (Treu 1896)
Ἐρήμην ποτὲ καταδικασθεὶς ἐπὶ τὸν δικαστὴν ᾔειν καὶ οὐχ εὗρον ὃν ἂν ἐροίμην, τίς ποτε χῶρος αἱρεῖ μιν. καὶ
δὴ τὴν ὡς ἐκεῖνον φέρουσαν ἀγνοῶν πρὸς ἐμαυτὸν ἔλεγον· 'εἰ μή τις ἐρεῖ μιν, αἱροίμην ἂν καταδεδικάσθαι μᾶλλον ἢ
πλανᾶσθαι ἀνήνυτα'. Καύματος οὖν ἐπιγενομένου κατὰ γῆς τε ἐρρίμην καὶ ἀπεγίνωσκον, πῶς ἂν ἐκεῖθεν αἰροίμην.
πηγὴν μέντοι πλησίον οὖσαν αἰσθόμενος μόλις τε πρὸς αὐτὴν εἵρπυσα κἀκεῖθεν αὖθις ἀναστὰς ὡδιπόρουν. καὶ γὰρ οὖν
πέπωκα καὶ ἐρρύμμην καὶ ἀνέψυξα καὶ ἐμαυτὸν θανάτου ἐρύμην. ταῦτα δὲ πάντα οὐκ ἄν μοι συνέπεσεν, αἰ [1] ῥύμην
ἐβάδιζον πόλεως.
[1] αἰ =εἰ
B) Práctica.
ὁμιλία α’. Εἰς τὸ διδασκαλεῖον
<ἀναγιγνώσκω εὖ τῇ ἡμέρᾳ ταύτῃ
Α. Ἀνάγνωθι καλῶς. Τήμερον, τί ἐποίησας;
<ἐγείρομαι: ἐκ τῆς κλίνης <->νύκτωρ, νυκτός
Β. Ἠγέρθην πρωί.
Α. Περὶ ποίαν ὥραν, ὦ ‘γαθέ;
ὀκτώ
Β. Περὶ ὥραν ὡς ὀγδόην.
<ἐξυπνίζομαι<->ὕπνῳ καταλαμβάνομαι ἆρα
Α. Ὅτε δ’ ἐξυπνίσθης, τί δὴ ἐποίησας;
:καὶ δοῦλον
Β. Ἐξυπνισθεὶς ἐκάλεσα παῖδα.
A. Τί ὄνομα αὐτῷ;
Β. Ξανθίας τοὔνομα αὐτῷ.
Α. Ποδαπός ἐστιν οὗτος;
ὡς σχεδὸν ἀεί, πάντοτε
Β. Θρᾷξ, ὡς εἴθισται.
Α. Ναί, Ἡράκλεις!, πῶς γὰρ οὔ; Κἀμοὶ ἔστι δοῦλος ἐκ Θρᾴκης ἀγόμενος. Ἄοκνοι
γάρ εἰσιν οὗτοι οἱ Θρᾷκες. Τί πρῶτον κελεύεις αὐτὸν ποιεῖν;

3. <ἀνοίγω: ἀνοίγειν ἤνοιξα, ἀνοῖξαι
Β. Πρῶτον μὲν ἐκέλευσα ἀνοῖξαι τὴν θυρίδα.
Α. Ἆρα βραδέως τοῦτο ἐποίησε;
Β. Οὐ μὰ τὸν Δία. Ἤνοιξεν δήπου ταχέως.
<ἐγείρομαι
Α. Ἔπειτα δὲ ἠγέρθης ἐκ τῆς κλίνης, ἢ πῶς λέγεις;
μάλιστά γε
Β. Καὶ πάνυ καὶ μάλα. Ἠγέρθην οὖν. Ἐγερθεὶς δ’ ἐκ τῆς κλίνης ἐκάθισα ἐπὶ τοῦ
τοῦ χείλους, τοῦ τέλους, τῆς ἄκρας
ἐνηλάτου τῆς κλίνης.
πότερον... ἤ...; μικρὸς τὴν ἡλικίαν ὑποδέομαι: ὑποδήματα τοῖς ποσὶ τίθημι
Α. Πότερον μόνος, μεῖραξ ἔτι ὤν, ὑπεδήθης ἢ ἐβοήθησέ σοι ὁ παῖς;
ἔκελευσα φέρειν/ποιεῖν κάλυμμα τοῖς ποσίν κάλυμμα τοῖς κνημῖσιν
Β. Οὔ δῆτα ὑπεδήθην ἔγωγε. ᾜτησα γὰρ ὑποδήματα καὶ περικνημῖδας.
Α. Δια τί; Ἆρ’ ἐν ὥρᾳ θέρους ἔχομεν χρείαν περικνημίδος καὶ τῶν λοιπῶν;
<ἔχω, ἔσχον
Β. Οὐχὶ πάντοτε ἀλλὰ τήμερον ἔσχομεν χρείαν. Ἦν γὰρ ψῦχος πρωί.
Α. Πότερον καθαρὸς προῆλθες τοῦ οἴκου εἰς τὸ διδασκαλεῖον ἢ οὔ;
<ὑποδέομαι
Β. Ναί, πρὸς Διός! Πρέπει καθαρὸν τὸν παῖδα τὸν ἐλεύθερον μαθεῖν. Ὑποδεθεὶς
<παραδίδωμι <προσφέρω, προσήνεγκον: προσφέρομαι, προσηνέχθην
οὖν ἔλαβον χιτώνιον. Παρεδόθη καθαρόν. Προσηνέχθη ὕδωρ πρὸς
πρόσωπον νίπτομαι, καθαίρω, καθαρὸν ποιῶ
τὴν ὄψιν. ᾧ ἐπιχυθεὶς πρῶτον χεῖρας, εἶτα κατὰ τὴν ὄψιν ἐνιψάμην· καὶ τὸ
<-> ἤνοιξα <τρίβω τὰ ἄλλα ἐντὸς τοῦ στόματος πλὴν ὀδόντων καὶ γλώττης ἐκπτύω: ἔρριψα ἐκ τοῦ στόματος
στόμα ἔκλεισα. ὀδόντας ἔτριψα καὶ οὖλα. ἐξέπτυσα τὰ ἄχρηστα ὥς τινα
<ἐπέρχομαι <ἐκμύσσω: καθαίρω τὴν ῥῖνα <ἐκχύω: ἐξῆλθον τοῦ στόματος ἐκμάζω, καθαίρω εἰς τέλος
ἐπήρχοντο, καὶ ἐξεμυξάμην. Ταῦτα πάντα ἐξεχύθησαν. Ἐξέμαξα τὰς χεῖρας,
ἔπειτα τοὺς βραχίονας καὶ τὴν ὄψιν, ἵνα καθαρὸς προέλθω.
Α. Εὖγε, ὦ θαυμάσιε παῖ!
Β. Οὕτως γὰρ πρέπει παῖδα ἐλεύθερον μαθεῖν.
Α. Τί μετὰ ταῦτα;
τοῦ γράφειν ᾔτησα πρὸς τὸ γράφειν
Β. Μετὰ ταῦτα γραφεῖον ἐζήτησα, καὶ πίνακα. Καὶ ταῦτα παρέδωκα ἐμῷ παιδί.
Α. Μετὰ τοῦτο τί δή;
ἕτοιμος ὥσπερ λέγουσιν
Β. Ἑτοιμασθεὶς οὖν εἰς πάντα, προῆλθον τύχἀγαθῇ, ὡς τὸ λεγόμενον.
<ἥλιξ: τῶν τὴν αὐτὴν ἡλικίαν παίδων
Α. Πότερον μετὰ τῶν ἡλίκων ἢ μόνος προῆλθες;
Β. Ἀκολουθοῦντός μοι παιδαγωγοῦ, ὀρθῶς διὰ τῆς στοᾶς ἥτις ἦγεν εἰς τὴν
διδασκαλεῖον ἀσπάζομαι: χαῖρε λέγω
σχολήν. Εἴ τινές μοι γνωστοὶ ὑπήντησαν, ἠσπασάμην αὐτούς· κἀκεῖνοι ἐμὲ
<ἀντασπάζομαι ἀναβαίνω
ἀντησπάσαντο. ὡς δὴ ἦλθον πρὸς τὴν κλίμακα, ἀνέβην διὰ τῶν βαθμῶν,
ἡσύχως, σιγῇ ἔπρεπε καταψύχω: ξηρὸν (<->ὑγρὸν) ποιῶ τὰς κόμας
ἀτρέμα, ὡς ἔδει. Καὶ ἐν τῷ προσχολίῳ ἀπέθηκα χιτώνιον καὶ κατέψυξα τρίχας.
<συνίημι: κατανοῶ

4. Ἆρα συνῆκας;
αἴσιον (καλὸν) τέλος λαμβάνον, αἶσα ἡ μοῖρα
Α. Συνῆκα. Λυσιτελὲς γένοιτό σοι ἀεὶ τὸ μάθημα.
ΛΕΞΕΙΣ
τήμερον: τῇ ἡμέρᾳ ταύτῃ
ἐγείρομαι ἐκ τῆς κλίνης. ἠγέρθην, -ς, -,
ημεν, -ητε, -ησαν
μεῖραξ: μικρὸς τὴν ἡλικίαν
πρωί<->νύκτωρ, νυκτός
ἐξυπνίζομαι<-> ὕπνῳ
καταλαμβάνομαι, καθεύδω.
ἐξυπνίσθης
θυρίς
ἥλιξ, παῖς τὴν αὐτὴν ἡλικίαν ἄγων.
ἧλιξ ἥλικα τέρπει. (παροιμία)
ἀνοίγω: ἀνοίγειν. ἤνοιξα, ἀνοῖξαι. ἤνοιξα, -ας, -ε, -,
αμεν, -ατε, -αν
κλείνω<->ἀνοίγω
ὑποδήματα (τοῖς ποσίν) καὶ περικνημῖδας (τοῖς
κνημῖσιν)
ὑποδέομαι. ὑπεδέθην, -ς, -, ημεν, -ητε, -ησαν. ὑποδεθείς
βραχίων
οὖλα
θρίξ: κόμη
ὄψις: πρόσωπον
ἀναβαίνω. ἀνέβην
βαθμός
κλίμαξ
στοά

5. C) Bibliografía
I. Schedographia
− Browning, R.: “Il codice Marciano gr. XI.31 e la schedografia bizantina”, in: Miscellanea Marciana di Studi Bessarionei,
Padova 1977, 21-34
− Festa, N.: “Note preliminari al Longibardos” BZ 16 (1907) 431-453
− Gallavotti, C.: “Nota sulla schedografia di Moscopulo e i suoi precedenti fino a Teodoro Prodromo”, Bollettino dei Classici
III.4 (1983) 3-35
− Kretschmer, P.: “Neugriechisch τσέτουλα und Lateinisch scheda”, Glotta 10 (1920) 168-172
− Βάσσης, Ἰ.: “Των νέων φιλολόγων παλαίσματα. Η συλλογή σχεδών του κώδικα Vaticanus Palatinus gr. 92”, Ἑλληνικά 52
(2002) 37-68
− Vassis, I.: “Graeca sunt, non leguntur. Zu den schedographischen Spielereien des Theodoros Prodromos”, BZ 86/87
(1993/1994) 1-19
− Πολέμης, Ἰ. Δ.: “Προβλήματα τῆς βυζαντινῆς σχεδογραφίας”, Ἑλληνικά 45 (1995) 277-302
− Schirò, G.: “La schedographia a Bisanzio”, Bollettino della Badia di Grottaferrata 3 (1949) 11-29
− Treu, M.: “Antistoichien. Sprachliche Scherze des Planudes”, BZ 5 (1896) 337-338
− Χονδρίδου, Σ.: “Συμβολή στη μελέτη της σχεδογραφίας τον 11ο αιώνα”, Σύμμεικτα 15 (2002) 149-159
II. Formación lingüística.
− Ciccolella, F.: Donati Graeci: Learning Greek in the Renaissance, Leiden-New York 2008
− Fuchs, F.: Die höheren Schulen von Konstantinopel, Leipzig-Berlin 1926
− Guzmán, G.: Κατὰ φύσιν. De methodis atque subsidiis linguae Graecae tradendae aetate Renascentium artium usurpatis
[diss.], Romae MMXIII
− Jones, W. H. S.: Via Nova, or the application ofthe direct method to Latin and Greek, Cambridge 1915
− Miraglia, L.: “L'insegnamento del latino nei secoli” in: Miraglia, L., Novā viā Latīnē doceō, Roma 2009, 9-32
− Sabbadini, R.: Il metodo degli umanisti, Firenze 1920
− Καρακατσάνη, Εὐ., Ἡ διδασκαλία τῆς θύραθεν Γραμματείας στὴν Πατμιάδα Σχολὴ κατὰ τὸ ΙΗ' αἰῶνα, Θεσσαλονίκη 2010
− Κουκουλέ Φ., Βυζαντινῶν Βίος καί Πολιτισμός. Τόμος Α΄, Ἐκδ. Παπαζήση, Ἀθῆναι 1948, pp. 113-116
− Dickey, E., The Colloquia of the Hermeneumata Pseudodositheana, Cambridge 2015
− Dickey, E., Learning Latin the Ancient Way: Latin Textbooks from the Ancient World, Cambridge 2016
− Kallendorf, C. W., Humanist educational treatises, Harvard 2002
− Theodor Bergk Commentatio de tabula Iliaca Parisiensi. Marburg, Typis Elwerti Academicis, 1845.
− Squire, M., The Iliad in a Nutshell: Visualizing Epic on the Tabulae Iliacae. Oxford 2011
− Petrain, D., The Tabulae Iliacae in their Roman Context, Cambridge 2014
−
III. Otros.
− Dawes, E.A. (ed.): The Alexiad, London 1928
− Leone, P.A. (ed.): Iohannis Tzetzae Historiae, Napoli 1968
− Maestre Maestre, J.M.: "Barbatos Perottos: los tópicos del prólogo-dedicatoria en la Minerva", in: Actas del IV Centenario
de la publicación de la Minerva del Brocense: 1587-1987, Madrid 1989, 203-232
− Stackmann, K.: “Lachmann als Herausgeber milltelalterlicher Texte”, in: Stackmann, K., Mittelalterliche Texte als Aufgabe,
Göttingen 1997
− Wilamowitz-Moellendorff, U. von: “Asianismus und Attizismus”, Hermes 35 (1900) 1-52 = KS 3 (1969) 223-277
− Wilamowitz-Moellendorff, U. von: “Geschichte der Philologie”, in: Gercke-Norden, Einleitung in die
Altertumswissenschaft, Leipzig-Berlin 1921, I.1., 1