Toan cau hoa, van de gioi va viec lam trong nen kinh te chuyen doi: Truong hop Viet Nam

1. TOÀN CẦU HOÁ, VẤN ĐỀ GIỚI VÀ VIỆC LÀM TRONG NỀN KINH TẾ
CHUYỂN ĐỔI: TRƯỜNG HỢP VIỆT NAM
Nghiên cứu đối thoại chính sách của UNDP 2006 Số 2
Naila Kabeer
Trần Thị Vân Anh
Hà Nội, tháng 5 năm 2006

2. Lời mở đầu
Việt Nam đã thu được nhiều lợi ích nhờ quá trình toàn cầu hoá và sự hội nhập tích cực của
mình vào thị trường thế giới về hàng sơ chế và chế tạo. Đối với Việt Nam, tiếp cận thị
trường thế giới là điều cốt yếu cho nỗ lực phát triển các ngành công nghiệp mới và tạo
việc làm cho hàng triệu người, già và trẻ bước vào thị trường lao động mỗi năm.
Nghiên cứu Đối thoại Chính sách này đề cập đến một nhóm người quan trọng liên quan
trực tiếp đến việc sản xuất cho thị trường thế giới. Tương tự như những nước khác, ngành
may ở Việt Nam là nguồn tạo việc làm chính cho phụ nữ, nhất là phụ nữ trẻ. Trên cơ sở
khảo sát trực tiếp tại một số địa phương, báo cáo tiến hành so sánh điều kiện thực tế của
công nhân ngành may với các công nhân có điều kiện tương đương trong các ngành hướng
vào thị trường trong nước. Nhóm tác giả cũng khuyến khích công nhân may chia sẻ nhận
định của họ về triển vọng ngành may từ góc độ là phương tiện để khai thác các cơ hội việc
làm mới phù hợp với chiến lược sống của cá nhân và gia đình họ.
Chương trình Phát triển Liên hợp quốc hợp tác với Chính phủ và người dân Việt Nam để
hiện thực hoá mong ước chung về một đất nước không có đói nghèo, ở đó mọi người dân
đều có thể phát huy tối đa tiềm năng của mình. Tối đa lợi ích và giảm chi phí trong hội
nhập quốc tế có vai trò cốt yếu đối với phát triển con người và hoàn thành các Mục tiêu
Thiên niên kỷ của Việt Nam.
Chúng tôi hết sức cảm ơn Giáo sư Naila Kabeer, Tiến sĩ Trần Thị Vân Anh và toàn bộ
nhóm nghiên cứu đã có đóng góp quí giá cho sự hiểu biết về mối quan hệ phức tạp giữa
toàn cầu hóa và phát triển con người ở Việt Nam.
Subinay Nandy
Đại diện thường trú của UNDP
1

3. Lời cảm ơn
Báo cáo nghiên cứu này do Naila Kabeer, Viện Nghiên cứu phát triển, Trường đại học
Sussex (Anh) và Trần Thị Vân Anh, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới, Viện Khoa học xã
hội Việt Nam chuẩn bị. Giáo sư Thái Thị Ngọc Dư và Tiến sĩ Nguyễn Xuân Nghĩa,
Trường Đại học Mở Thành phố HCM cũng tham gia nghiên cứu này. Trợ giúp nghiên cứu
là Catherine Setchell. Nhóm nghiên cứu xin cảm ơn tất cả các thành viên đã tham gia
phỏng vấn và nhập số liệu thuộc Trung tâm Điều phối Giảm nghèo; Trung tâm Nghiên
cứu Gia đình và Giới; Viện Xã hội học; Khoa Xã hội học Trường Đại học Quốc gia Hà
Nội; Khoa Nghiên cứu Phụ nữ; Khoa Địa lý của Trường Đại học Mở Thành phố HCM, và
rất nhiều người bạn đã hỗ trợ chúng tôi trong quá trình tiến hành nghiên cứu.
2

4. Mục lục
Lời mở đầu ............................................................................................................................1
Lời cảm ơn ............................................................................................................................2
Mục lục .................................................................................................................................3
Danh mục bảng biểu .............................................................................................................4
Các từ viết tắt ........................................................................................................................5
Tóm tắt ..................................................................................................................................6
Giới thiệu ..............................................................................................................................7
Sự tăng trưởng của ngành công nghiệp may xuất khẩu ở Việt Nam ................................8
Giới, Việc làm và Nghèo đói ở Việt Nam.........................................................................9
Các câu hỏi và phương pháp nghiên cứu ........................................................................12
Phân tích số liệu điều tra .....................................................................................................13
1. Đặc điểm của công nhân nữ trong khu vực thương mại và phi thương mại ...............13
2. Đánh giá chất lượng việc làm trong khu vực sản xuất hàng thương mại và phi thương
mại...................................................................................................................................25
3. Đánh giá chủ quan về việc làm trong ngành sản xuất hàng thương mại và phi thương
mại: Ý kiến của công nhân..............................................................................................31
Toàn cầu hoá, Giới và Nghèo đói ở Việt Nam: triển vọng vi mô-vĩ mô ............................41
Tài liệu tham khảo...............................................................................................................45
3

5. Danh mục bảng biểu
Bảng 1. Phân bổ công nhân may và ngoài ngành may theo sở hữu doanh nghiệp .............13
Bảng 2. Ngành nghề của công nhân ngoài ngành may .......................................................14
Bảng 3. Công nhân may và ngoài ngành may phân theo qui mô doanh nghiệp (%) ..........15
Bảng 4. Đặc điểm nhân chủng học của công nhân .............................................................16
Bảng 5. Hình thái di cư (chỉ đối với công nhân di cư)........................................................16
Bảng 6. Thu xếp cuộc sống hiện nay (%) ...........................................................................17
Bảng 7. Nghề khởi đầu phân theo công nhân may và ngoài ngành may (%) .....................17
Bảng 8. Lý do chọn công việc hiện nay: công nhân ngoài ngành may...............................18
Bảng 9. Lý do chọn công việc hiện nay: công nhân may ...................................................18
Bảng 10. Đặc điểm kinh tế xã hội của công nhân và gia đình ............................................21
Bảng 11. Đặc điểm kinh tế xã hội của các hộ “cách biệt ” .................................................23
Bảng 12. Hiểu biết và Ý kiến đánh giá về Luật Lao động ..................................................26
Bảng 13. Sự tồn tại và các điều kiện của hợp đồng lao động, phân theo lĩnh vực và sở hữu
(chỉ đối với công nhân làm thuê) ................................................................................27
Bảng 14. Trả lương, thời gian làm việc, thời gian không có việc làm................................29
Bảng 15. Lợi ích xã hội nơi làm việc (%) ...........................................................................29
Bảng 16. Sự tồn tại và hoạt động của công đoàn ................................................................30
Bảng 17. Các lợi thế của công việc hiện nay (%) ...............................................................32
Bảng 18. Các bất lợi của công việc hiện tại (%) .................................................................34
Bảng 19. Lợi ích cá nhân của công việc hiện nay (%)........................................................36
Bảng 20. Chi phí cá nhân của công việc hiện tại (%) .........................................................37
Bảng 21. Thích tìm việc khác .............................................................................................38
4

6. Các từ viết tắt
CIDA Cơ quan Phát triển Quốc tế Canada
GDI Chỉ số phát triển giới
GDP Tổng sản phẩm quốc nội
GSO Tổng cục thống kê
HDI Chỉ số phát triển con người
IDRC Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc tế
MPDF Chương trình phát triển sông Mêkông
SOE Doanh nghiệp Nhà nước
UNDP Chương trình phát triển Liên hợp quốc
UNRISD Viện Nghiên cứu Phát triển Xã hội của Liên hợp quốc
VLSS Điều tra mức sống của Việt Nam
WTO Tổ chức thương mại thế giới
5

7. Tóm tắt
Nghiên cứu này đề cập đến ý nghĩa của toàn cầu hoá đối với vấn đề giới và nghèo đói
trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường ở Việt Nam. Cũng như ở những
nước khác, ngành công nghiệp may hướng vào xuất khẩu của Việt Nam là một nguồn tạo
việc làm chính cho phụ nữ. Đồng thời phụ nữ cũng tham gia tích cực vào thị trường trong
nước thông qua khu vực Nhà nước và tư nhân và các hoạt động kinh tế phi chính thức.
Nghiên cứu này sử dụng các số liệu điều tra để so sánh các đặc tính, điều kiện và sở thích
của phụ nữ làm việc cho thị trường trong nước và thế giới để đánh giá họ là ai, họ khác
nhau ra sao và công việc có ý nghĩa như thế nào đối với họ.
Chúng tôi phát hiện thấy rằng công nhân may dường như là một nhóm có đặc điểm riêng
biệt - trẻ, độc thân, ít nhất là tốt nghiệp trung học, những người mới di cư đến từ các vùng
nông thôn. Những phụ nữ làm việc cho thị trường trong nước có mức độ đa dạng hơn và
bao gồm cả các cư dân lớn tuổi của thành phố với trình độ học vấn cao hơn làm việc cho
Nhà nước, cũng như nhóm phụ nữ đa dạng hơn làm việc trong khu vực tư nhân và các
công việc tự trả lương. Đối với một số phụ nữ, đi làm công nhân may là một chiến lược đa
dạng hoá của các hộ gia đình nông thôn; trong khi đối với số khác, điều này thể hiện nỗ
lực muốn được tự chủ hơn. Tỉ lệ người muốn có một hình thức làm việc khác trong công
nhân may cao hơn so với nhóm công nhân các ngành khác, phản ánh tình trạng giờ làm
việc kéo dài và điều kiện làm việc mang tính bóc lột. Trong khi những người làm việc
trong khu vực Nhà nước không thuộc ngành may cảm thấy mức độ hài lòng cao về công
việc của mình, thì lĩnh vực này không phải là cơ hội lựa chọn cho tất cả mọi người. Những
phụ nữ trẻ di cư từ các làng quê coi việc làm trong lĩnh vực may là cơ hội kiếm tiền và tạo
lập việc làm cho bản thân.
Nghiên cứu này đưa ra kết luận rằng trừ khi giảm được tình trạng thất nghiệp và thất
nghiệp trá hình ở nông thôn, lao động nữ sẽ vẫn tiếp tục đổ xô vào ngành may mặc, bất kể
điều kiện làm việc và tiền lương ra sao.
6

8. Giới thiệu
Nghiên cứu này đề cập đến ý nghĩa của toàn cầu hoá đối với vấn đề giới và đói nghèo
trong bối cảnh của Việt Nam. Ngày càng có nhiều lý thuyết về mối quan hệ này do chúng
thường diễn ra trong các nước đang, hoặc đã chuyển từ một nền kinh tế thị trường bị quản
lý chặt sang tự do hơn. Điểm khác biệt trong bối cảnh của Việt Nam là việc hội nhập ngày
càng sâu vào nền kinh tế toàn cầu diễn ra như là một khía cạnh của sự thay đổi cơ bản hơn
nhiều về chế độ chính sách: quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung với
vai trò chi phối của Nhà nước trong mọi lĩnh vực của cuộc sống kinh tế, xã hội sang một
nền kinh tế chú trọng hơn đến các lực lượng thị trường cả trong và ngoài nước.
Năm 1986, đối mặt với cuộc khủng hoảng kinh tế, Việt Nam phát động một chương trình
đổi mới kinh tế với mục tiêu tạo ra tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội thông qua việc
cải cách hợp tác xã nông nghiệp nhằm tạo thuận lợi cho sản xuất hộ gia đình, mở cửa kinh
tế đối với đầu tư và thương mại nước ngoài, tự do hoá giá cả, giảm vai trò của khu vực
Nhà nước đi đối với khuyến khích doanh nghiệp tư nhân.
Cuộc cải cách kinh tế đã thu được thành công đáng chú ý. Tốc độ tăng trưởng hàng năm
của tổng sản phẩm quốc nội GDP tăng từ 2,3% năm 1986 lên mức trung bình 7,6% năm
trong giai đoạn 1993-2005. Khu vực công nghiệp chế tạo dẫn đầu về tăng trưởng. Trong
14 năm qua, tốc độ tăng trưởng giá trị gia tăng của khu vực chế tạo đạt mức trung bình
11% năm, so với 4% trong nông nghiệp và 7% của khu vực dịch vụ.
Xuất khẩu đã tăng nhanh chóng trong giai đoạn này, đạt mức đầy ấn tượng 21% năm trong
giai đoạn 1993-2003. Tính đến 2003, kim ngạch xuất khẩu chiếm 60% GDP. Trong khi
hàng xuất khẩu nông sản chiếm đa số trong những năm đầu, thì tính đến 2002 tỉ trọng của
nhóm hàng này trong kim ngạch xuất khẩu hàng hoá đã giảm còn 22%. Đồng thời, tỉ trọng
hàng chế tạo đã tăng lên trên 50%. Năm 2004, chỉ riêng dệt may đã chiếm 16% tổng kim
ngạch xuất khẩu.
Tăng trưởng kinh tế đi liền với việc giảm nghèo nhanh chóng. Cuộc cải cách kinh tế của
Việt Nam diễn ra trong bối cảnh có nhiều điều kiện thuận lợi ban đầu cho việc giảm
nghèo, bao gồm việc phân phối tài sản và thu nhập tương đối đồng đều, sự hỗ trợ cao của
Nhà nước đối với đầu tư xã hội. Các chỉ báo phát triển con người như Chỉ số phát triển
con người (HDI) của Liên hợp quốc (UNDP) thể hiện nhất quán rằng Việt Nam đã đạt kết
quả tốt hơn so với các nước có cùng mức, thậm chí cao hơn về thu nhập đầu người.1 Tỉ lệ
nghèo đã giảm từ 60% trước đổi mới xuống còn 24% vào năm 2004. Tuy nhiên, những
thành tựu này không được phân bổ một cách đồng đều. Trong khi một số yếu tố như giáo
dục, qui mô hộ gia đình, dân tộc và khu vực địa lý giúp giải thích sự khác biệt về tỉ lệ hộ
nghèo, thì sự chênh lệch lớn nhất xảy ra giữa khu vực thành thị và nông thôn. Theo báo
cáo nghiên cứu mới đây của Ngân hàng Thế giới, quot;với các điều kiện khác giống nhau, hộ
gia đình ở thành thị chi tiêu cao hơn 78% so với hộ nông thôn. Tác động này làm lu mờ tất
cả các yếu tố khác, kể cả về trình độ học vấn cao hơnquot; (World Bank 2003, 23).
Giảm nghèo, nhất là ở nông thôn, vẫn là một trong những thách thức lớn đối với Việt
Nam. Do tốc độ tăng dân số cao trong quá khứ, Việt Nam là nước đông dân thứ 12 trên thế
giới, với tổng dân số 81,3 triệu người và lực lượng lao động 43,3 triệu người năm 2003.
Mặc dù tốc độ tăng dân số đã giảm, thì với cơ cấu dân số trẻ của Việt Nam có nghĩa là sẽ
1
Năm 2003, Việt Nam xếp hạng thứ 108 về HDI, cao hơn so với Indonesia, Ai cập và Nam Phi
7

9. có khoảng 1 triệu người tham gia lực lượng lao động mỗi năm (Đặng Nguyên Anh, 2000,
67). Dân số nông thôn chiếm 75% dân số và trên 90% người nghèo (World Bank 2005,
14). Tỉ trọng lao động nông nghiệp đã giảm từ 72% năm 1993 xuống 55% năm 2004.
Nhưng với khoảng 1.000 người/km2 đất canh tác, khu vực trồng trọt vẫn là một khu vực
đông đúc nhất trên thế giới.
Tâm điểm của mục tiêu giảm nghèo vì thế là tạo đủ việc làm và đủ việc làm được trả
lương tốt, nhằm giảm thất nghiệp và cả thất nghiệp trá hình, nhất là ở khu vực nông thôn
và hấp thụ số mới tham gia lực lượng lao động. Nhiều hộ gia đình nông thôn đã chọn cách
di cư, tập thể hoặc cá nhân, đến các khu vực thành thị để kiếm việc làm. Trước đổi mới,
việc di cư đến các thành phố bị kiểm soát chặt chẽ thông qua hệ thống giấy phép thường
trú, bắt buộc những người di cư phải đăng ký với chính quyền thành phố. Những hạn chế
về đi lại đã được dỡ bỏ, mặc dù những người di cư vẫn cần phải có được giấy phép tạm
trú ở nơi mà họ đến.
Tăng trưởng việc làm trong lĩnh vực công nghiệp là thấp so với tăng trưởng sản lượng và
so với các nước định hướng xuất khẩu khác trong khu vực. Cách giải thích thường gặp về
tốc độ tăng việc làm chậm trong công nghiệp chế tạo là chính sách của chính phủ thiên về
đầu tư sử dụng nhiều tư bản, đặc biệt là trong khu vực Nhà nước (Belser 2000; Steer và
Tausig 2002). Tuy nhiên, Jenkins (2004) lập luận rằng lý do chính của tốc độ tăng việc
làm chậm là năng suất lao động trong giai đoạn khởi đầu đổi mới của Việt Nam ở mức quá
thấp. Sự gia tăng năng suất lao động đã ngăn cản các doanh nghiệp chế tạo không thuê
thêm lao động. Nếu cách giải thích này là đúng, thì chúng ta có thể kỳ vọng tốc độ tăng
việc làm sẽ tăng lên khi năng suất lao động đuổi kịp mức chuẩn khu vực.
Sự tăng trưởng của ngành công nghiệp may xuất khẩu ở Việt
Nam
Công nghiệp dệt may không phải là ngành mới ở Việt Nam. Trước đổi mới, khi chủ yếu
thuộc sở hữu Nhà nước, ngành này sản xuất cho cả thị trường nội địa và xuất khẩu sang
Đông Âu và Liên Xô. Sự sụp đổ của khối Đông Âu đã gây ra bước tụt lùi lớn cho các nhà
sản xuất dệt may. Dấu mốc lịch sử cực kỳ quan trọng cho sự hồi sinh của ngành này là
giao dịch thương mại năm 1992 với Châu Âu, đem lại cho Việt Nam khả năng tiếp cận
thông qua hạn ngạch đến một trong những thị trường lớn nhất thế giới. Việc bình thường
hoá quan hệ với Mỹ năm 1995 và Hiệp định thương mại song phương ký năm 2000 đã tạo
ra điều kiện cho sự phục hồi và tăng trưởng trong thập kỷ qua. Kim ngạch xuất khẩu hàng
dệt may đã tăng từ 200 triệu USD năm 1990 lên 4,4 tỉ USD năm 2004. Mỹ và EU là các
nhà nhập khẩu lớn nhất hàng dệt may của Việt Nam, lần lượt chiếm 57% và 17% giá trị
xuất khẩu năm 2004.2
Tỉ trọng hàng may mặc trong xuất khẩu của Việt Nam lớn hơn nhiều so với các nước
Đông nam Á khác (Hill 2000). Sản phẩm dệt chủ yếu sản xuất cho thị trường nội địa, và
ngành may xuất khẩu dựa chủ yếu vào nguyên liệu nhập khẩu (Thoburn, Nguyễn và
Nguyễn 2002, 12). Mặc dù trước đây khu vực Nhà nước chiếm áp đảo, các doanh nghiệp
ngoài quốc doanh hiện chiếm gần 1/2 tổng sản lượng. Khu vực có vốn đầu tư nước ngoài
đã tăng trưởng cực kỳ nhanh chóng, vượt xa các doanh nghiệp Nhà nước (SOEs), hộ kinh
2
Việt Nam không còn phải chịu hạn ngạch hàng dệt may xuất khẩu sang EU, nhưng hạn ngạch vào Mỹ vẫn
có hiệu lực cho tới khi Việt Nam gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO)
8

10. doanh và doanh nghiệp tư nhân trong nước; nhóm sau cùng này chỉ chiếm có 1% sản
lượng (Nadvi và Thoburn 2004, 253). Theo các nhà phân tích công nghiệp, các doanh
nghiệp nước ngoài hiện chiếm 70% đến 75% giá trị xuất khẩu hàng may mặc.
Dệt may là ngành sử dụng nhiều lao động và đã tạo ra nhiều việc làm nhất trong các ngành
công nghiệp. Tổng cục Thống kê ước tính rằng, năm 1990 có 443.500 công nhân làm việc
trong lĩnh vực dệt may và đến 2003 con số này đã tăng lên 575.000. Tuy nhiên, có một sự
chuyển dịch lao động từ dệt sang may trong giai đoạn này do quá trình sắp xếp lại các
doanh nghiệp dệt Nhà nước đã làm giảm gần 1/3 tổng số lao động của ngành này. Năm
2003, gần 78% số công nhân trong ngành là phụ nữ. Một số đông công nhân cũng được
cho là làm việc trong khu vực phi chính thức hoặc không được thống kê, mặc dù trên thực
tế chúng tôi không biết có bao nhiêu lao động tham gia, hay xu hướng tăng hoặc giảm việc
làm qua thời gian.
Cũng có một số khác biệt về loại lao động trong hai ngành này. Các cuộc điều tra của
Tổng cục Thống kê cho thấy rằng 51% lao động dệt may đã hoàn thành giáo dục phổ
thông cơ sở và 38% đã tốt nghiệp trung học phổ thông. Tuy vậy, trình độ giáo dục trong
các doanh nghiệp dệt có vẻ cao hơn chút ít so với may, một phần do ngành dệt sử dụng
công nghệ tiên tiến hơn. Ngành may cũng sử dụng nhiều phụ nữ hơn, cũng giống như ở
các nước khác có ngành may xuất khẩu. Vì thế, sự tăng trưởng của ngành may và thu hẹp
của ngành dệt đã làm tăng tỉ trọng lao động nữ trong toàn ngành.
Tóm lại, ngành dệt may đã có đóng góp to lớn cho quá trình công nghiệp hoá và thu xuất
khẩu của Việt Nam và đã trở thành một nguồn tạo việc làm quan trọng, nhất là cho lao
động nữ. Ngành này sẽ vẫn giữ vai trò trung tâm trong chiến lược phát triển và giảm
nghèo của Việt Nam trong tương lai trước mắt. Nghiên cứu này tập trung vào ý nghĩa về
việc làm trong ngành dệt may đối với lao động nữ. Tuy nhiên, trước hết chúng tôi đặt sự
phân tích trong một bối cảnh rộng hơn về giới và nghèo đói ở Việt Nam.
Giới, Việc làm và Nghèo đói ở Việt Nam
Quan hệ giới ở Việt Nam không có sự bất bình đẳng quá lớn về các khía cạnh tuổi thọ, sức
khoẻ, dinh dưỡng, việc làm và tự do đi lại như thường thấy ở một số nơi khác trong thế
giới đang phát triển. Xét theo Chỉ số phát triển giới (GDI) của UNDP, năm 2003 Việt Nam
xếp thứ 83 trong số 177 nước, cao hơn nhiều nước giàu hơn về thu nhập đầu người. Các
chuẩn mực và thông lệ về giới dễ phù hợp với truyền thống văn hoá quân bình chủ nghĩa ở
Đông Nam Á hơn so với nền văn hoá gia trưởng cứng nhắc ở Đông và Nam Á (Kebeer
2003). Trong lịch sử, phụ nữ nông thôn Việt Nam thường làm việc đồng áng và đóng vai
trò áp đảo trong thương mại (Nguyễn Từ Chi 1991; Houtart và Lemercinier 1984). Các số
liệu gần đây đã khẳng định vai trò của nữ giới trong các hoạt động kinh tế (Dollar và
Litvack 1998; Desai 1995; và Fong 1994). Theo Tổng cục Thống kê, năm 2003 có khoảng
73,3% nữ giới và 80,5% nam giới trong độ tuổi 15-60 tham gia hoạt động kinh tế.
Tuy nhiên, sự bất cân đối về giới trong phân bổ vai trò và trách nhiệm thực sự làm gia tăng
bất bình đẳng ở một số khía cạnh nhất định. Quan trọng nhất, phụ nữ phải đảm nhận phần
9

11. rất lớn việc nhà và chăm sóc con so với nam giới. Giai đoạn trước đổi mới, hệ thống hợp
tác xã nông nghiệp cho phép khả năng sử dụng miễn phí các dịch vụ như chăm sóc trẻ em,
giáo dục, y tế và cùng sử dụng máy móc nông nghiệp. Với việc giải thể hợp tác xã, khối
lượng công việc của phụ nữ tăng lên. Số liệu Điều tra mức sống lần đầu của Việt Nam
(VLSS) vào năm 1992/1993 cho thấy rằng nếu tính các công việc không phải việc nhà thì
nam giới phải làm việc nhiều hơn nữ giới khoảng 150 giờ mỗi năm, nhưng nếu tính cả
việc nội trợ trong nhà thì phụ nữ làm việc nhiều hơn và được nghỉ ngơi ít hơn, trừ nhóm
người già trên 60 tuổi (Desai 1995). Các nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Gia đình
và Phụ nữ và Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã ước tính rằng phụ nữ nông thôn phải
làm việc khoảng 11 giờ mỗi ngày, 302 đến 339 ngày mỗi năm, trong khi nam giới làm
việc 7 giờ mỗi ngày, 222 đến 275 ngày mỗi năm (Lê Thi 1993).
Áp lực công việc nhà của phụ nữ đã hạn chế thời gian họ có thể dành cho các hoạt động
sản xuất khác, phạm vi lựa chọn công việc của họ cũng như mức thu nhập mà họ nhận
được từ lao động. Phụ nữ tập trung ở khu vực nông nghiệp, nông thôn nhiều hơn so với
nam giới và so với nam, họ thường phải làm các công việc tự trả lương hơn là các việc
được trả lương. Theo VLSS 1997/1998, 65% lực lượng lao động nữ và 58% lao động nam
làm việc dưới dạng tự canh tác, 20% lao động nữ và 17% lao động nam làm việc phi nông
nghiệp tự trả lương và 24% lao động nam và 15% lao động nữ làm các công việc được trả
lương.
Số liệu điều tra này cũng chỉ ra rằng ở một vài hình thức lao động trả lương, thu nhập của
phụ nữ thấp hơn nam giới. Tiền lương của phụ nữ chỉ bằng khoảng 72% so với nam giới,
con số này trong nông nghiệp là 62%. Sự chênh lệch về tiền lương một phần là do khác
biệt về kinh nghiệm và giáo dục, tuy nhiên, cũng như ở các nơi khác, phụ nữ thường tập
trung quá đông vào các hoạt động có giá trị gia tăng thấp. So với nam giới, mức lương của
phụ nữ ít có độ co giãn hơn khi tính đến những khác biệt về giáo dục (từ 9 năm đi học trở
lên) (Desai 1995). Vijverberg (1998) phát hiện thấy rằng mức thu nhập từ các công việc tự
trả lương của phụ nữ thấp hơn so với nam giới, ngay cả khi đã kiểm soát những khác biệt
về giáo dục, khả năng tiếp cận tài sản sản suất, tuổi tác, khu vực địa lý và thâm niên doanh
nghiệp.
Những hạn chế trong lựa chọn kinh tế của phụ nữ như thế này có hàm ý quan trọng đối với
vấn đề nghèo đói của hộ gia đình. Nguyễn Văn Tiêm (1995) lưu ý rằng có tình trạng thiếu
việc làm đáng kể đối với phụ nữ ở nông thôn: 30% phụ nữ cả nước và 50% phụ nữ ở khu
vực Châu thổ sông Hồng. Vì thế, vấn đề của phụ nữ Việt Nam đã được tóm lược là “công
việc quá tải nhưng thiếu việc làm” (Fong 1994). Nghiên cứu của chúng tôi về các hộ nông
thôn khu vực đồng bằng sông Cửu long và sông Hồng cho thấy rằng, cùng với qui mô diện
tích đất và các tài sản sở hữu khác, sự thịnh vượng của các hộ gia đình nông thôn ở cả hai
khu vực này phụ thuộc vào khả năng đa dạng hoá sang các hoạt động phi nông nghiệp của
các thành viên gia đình, cả nam và nữ (Naila Kabeer và Trần Thị Vân Anh 2000). Trong
cả hai khu vực nghiên cứu này, những hộ gia đình nghèo nhất là những hộ không có được
sự đa dạng đó.
Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy rằng vấn đề giới là một yếu tố quan trọng kết nối mối
quan hệ giữa đa dạng hoá và nghèo đói. Ở miền Bắc Việt Nam, nơi gần như không có hộ
không có đất, những hộ gia đình nghèo nhất là các hộ mà người phụ nữ vẫn tập trung vào
trồng lúa và sản xuất tự cấp, tự túc. Ở miền Nam, nơi có một tỉ lệ phần trăm lớn số hộ
trong diện khảo sát không có đất (là một đặc điểm của miền Nam Việt Nam nói chung),
các hộ nghèo nhất là những hộ mà phụ nữ chỉ có khả năng chuyển sang làm thuê trong
10

12. nông nghiệp. Theo ý kiến trả lời của những người được phỏng vấn, không giống như nam
giới lúc nông nhàn có thể dễ dàng di cư đi tìm việc ở các khu vực nông thôn hoặc thành
thị, như làm mộc, thợ xây, đạp xích lô, buôn bán nhỏ v.v.., trách nhiệm của phụ nữ trong
gia đình và đối với công việc đồng áng làm cho họ “bị trói chặt sau luỹ tre làng”. Tuy
nhiên, những phụ nữ trẻ không chịu bị ràng buộc như vậy và thực sự tham gia di cư. Một
nghiên cứu về di cư của phụ nữ cho thấy rằng từ khi đổi mới, có một sự gia tăng dòng di
cư trong nhóm người này và nhiều người di cư hy vọng có được một cuộc sống tốt hơn ở
thành phố (Đặng Nguyên Anh 2000).
Khu vực thành thị cũng vậy, tỉ lệ tham gia các hoạt động kinh tế đều cao đối với cả nam và
nữ nhưng trên thị trường lao động phụ nữ gặp phải nhiều điều bất lợi hơn so với nam.
Khoảng 20% lao động nam và 10% lao động nữ làm việc trong khu vực chính thức. Trong
khu vực chính thức này, khoảng 50% thuộc khu vực tư nhân và 41% là khu vực Nhà nước.
Việc làm trong khu vực chính thức, nhất là khu vực Nhà nước là độ ổn định hơn và có
mức lương khá hơn. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới nêu ở trên đã cho thấy rằng, nếu giữ
nguyên các điều kiện khác của hộ gia đình, thì mỗi hộ gia đình có một người làm công ăn
lương trong khu vực tư nhân sẽ làm tăng thêm 3% mức tiêu dùng trên đầu người, trong khi
con số này đối với một người làm công ăn lương trong khu vực Nhà nước là 13% (World
Bank 2003). Nghiên cứu của Đặng Nguyên Anh về những người phụ nữ di cư cũng thấy
rằng trong khu vực Nhà nước, lao động có thu nhập cao hơn đáng kể so với người làm
việc tự trả lương, đặc biệt là đối với những người di cư lâu hơn (Đặng Nguyên Anh 2000).
Tuy nhiên, số lượng việc làm trong khu vực Nhà nước đang suy giảm. Từ 1992 đến 1996,
khu vực ngoài quốc doanh đã tạo ra 5,2 triệu việc làm mới trong khi tổng số lao động
trong khu vực Nhà nước giảm 1,3 triệu (Đặng Nguyên Anh 2000). Việc thu hẹp khu vực
Nhà nước và hợp tác xã trong quá trình cải cách kinh tế đã ảnh hưởng đến phụ nữ nhiều
hơn nam giới, cả về số tuyệt đối (từ 1990 đến 1992, có 550.000 phụ nữ mất việc, so với
con số 300.000 nam giới) và tương đối, bởi vì đối với phụ nữ, lao động trong doanh
nghiệp Nhà nước chiếm tỉ lệ phần trăm rất lớn trong tổng số lao động được trả lương.
Những công nhân mất việc buộc phải chuyển từ công việc có mức lương tương đối ổn
định trong khu vực Nhà nước sang làm việc trong khu vực tư nhân với mức lương thường
cao hơn nhưng nói chung là kém ổn định hơn, cả khu vực chính thức và không chính thức.
Ước tính của Tổng cục Thống kê cho thấy đến năm 2002 có trên 55.000 doanh nghiệp tư
nhân đã đăng ký ở Việt Nam và số đăng ký mới trong năm 2003 là trên 9.000. Đồng thời,
thông tin cho thấy phụ nữ chiếm khoảng 70% đến 80% lực lượng lao động trong khu vực
kinh tế phi chính thức.
Như vậy, mặc dù làm việc trong khu vực Nhà nước vẫn được đánh giá cao trong bối cảnh
của Việt Nam, thì nguồn việc làm này đang thu hẹp lại. Đối với các hộ nghèo ở thành thị,
việc có được việc làm dưới bất kỳ hình thức nào là một con đường quan trọng để thoát
nghèo. Những người di cư có nhiều khả năng gặp bất lợi trong việc tìm việc làm, nhất là
những người công nhân diện tạm trú hoặc không có giấy cư trú (Hà Thị Phương Tiến và
Hà Quang Ngọc 2001). Một nghiên cứu về phụ nữ di cư cho thấy có sự cạnh tranh khốc
liệt về việc làm lương thấp, đặc biệt là ở các thành phố lớn, do dòng lao động nhập cư liên
tục đến từ các làng quê và các thị trấn nhỏ. Cuối cùng hầu hết các phụ nữ di cư đều phải
làm các công việc thuộc loại tự trả lương hoặc các công việc với mức lương không chỉ
thấp hơn so với các cư dân thành phố mà còn thấp hơn đáng kể so với những người nam
giới di cư tạm thời cùng cảnh ngộ. Như chúng ta sẽ thấy, thực sự có một tỉ lệ phần trăm
đáng kể những người chấp nhận làm việc như vậy trong ngành may xuất khẩu.
11

13. Các câu hỏi và phương pháp nghiên cứu
Trọng tâm của nghiên cứu này là phụ nữ trong ngành may xuất khẩu. Chúng tôi quan tâm
đánh giá các khía cạnh về giới và nghèo đói của việc họ tham gia vào một ngành đã tăng
trưởng rất nhanh trong quá trình đất nước chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường và cũng
là ngành thể hiện rõ nhất quá trình toàn cầu hoá. Chúng tôi sẽ tiến hành đánh giá bằng
cách so sánh những phụ nữ đang làm việc trong ngành may xuất khẩu với một nhóm phụ
nữ quot;đối chứngquot; làm việc trong các ngành định hướng vào thị trường trong nước. Chúng tôi
đặt câu hỏi phụ nữ trong hai nhóm này là ai, họ từ đâu đến, tại sao họ chọn làm việc này,
điều kiện làm việc của họ ra sao và công việc có ý nghĩa như thế nào đối với họ. Điều này
cho phép chúng tôi rút ra những kết luận ban đầu về việc những người lao động nữ làm
việc cho thị trường xuất khẩu và thị trường trong nước sinh sống ra sao trong quá trình
Việt Nam hội nhập vào nền kinh tế thế giới và liệu có một sự phân biệt quot;kẻ thắngquot; quot;người
thuaquot; rõ ràng nào không giữa họ.
Tuy nhiên, cần phải lưu ý một điểm đặc thù của điều kiện Việt Nam. Một số nỗ lực đánh
giá ý nghĩa của việc phụ nữ làm việc trong ngành công nghiệp chế tạo định hướng xuất
khẩu ở các nước đang phát triển khác đã phát hiện ra mối quan hệ giữa định hướng xuất
khẩu và vấn đề lao động thời vụ khi khu vực chính thức mà nam giới chiếm đa số bị thay
thế bởi các ngành mà nữ giới chiếm ưu thế với mức độ bảo vệ xã hội kém hơn (Guy
Standing 1999). Các học giả cũng coi những công việc này là thuận lợi hơn so với các
công việc thời vụ và không chính thức, nói chung là nền kinh tế phi chính thức, mà ở đó
phụ nữ chiếm số lượng áp đảo (Kabeer 2000; Lim 1990; Wilson 1991).
Việc so sánh là tương đối phức tạp trong một nền kinh tế chuyển đổi như ở Việt Nam vì
Nhà nước vẫn tiếp tục hiện diện trong toàn bộ nền kinh tế, kể cả khu vực xuất khẩu. Như
đã nêu ở trên, các doanh nghiệp may quốc doanh đã tồn tại ở giai đoạn trước cải cách, chủ
yếu sản xuất cho thị trường Đông Âu và nội địa. Những doanh nghiệp này giờ đây đã
chuyển sang sản xuất cho các thị trường toàn cầu. Vì làm việc trong khu vực Nhà nước
vẫn có độ ổn định cao hơn và có điều kiện làm việc tốt hơn, các doanh nghiệp may mặc
quốc doanh có thể giúp khắc phục những vấn đề thường đi liền với cạnh tranh toàn cầu
trong các ngành có mức đầu tư thấp, sử dụng nhiều lao động. Tất nhiên, áp lực cạnh tranh
của ngành này trong nền kinh tế toàn cầu có thể phá vỡ mối liên kết giữa việc làm trong
khu vực Nhà nước, sự ổn định và các điều kiện làm việc thuận lợi. Chúng tôi sẽ phân tích
các vấn đề này trong báo cáo.
Số liệu sử dụng trong báo cáo này được lấy từ cuộc điều tra khảo sát 1.202 nữ lao động và
gia đình của họ vào năm 2001, phân bổ đều cho thành phố HCM và Hà Nội, những nơi có
rất nhiều các doanh nghiệp may mặc xuất khẩu. Trong mẫu điều tra, có 604 phụ nữ làm
việc trong ngành may xuất khẩu. Số 598 người còn lại làm việc trong các ngành hướng
vào thị trường nội địa. Những người này được chọn ở gần khu vực với những người công
nhân may mặc nhằm đảm bảo sự tương đồng về điều kiện kinh tế xã hội giữa hai nhóm.
Cần lưu ý rằng, trong điều kiện của Việt Nam với một xã hội tương đối bình đẳng, những
người sống gần nhau ở thành phố không có sự quá khác biệt về kinh tế như là ở các xã hội
có nhiều đẳng cấp. Tuy vậy, mẫu điều tra lao động không thuộc ngành may của chúng tôi
có mức độ đa dạng về kinh tế xã hội lớn hơn so với dự kiến khi lựa chọn phương pháp
chọn mẫu này.
12

14. Các bảng hỏi đối với cả hai nhóm lao động nữ này đều thu thập cùng các thông tin về trình
độ học vấn của người trả lời, các đặc điểm cá nhân và hộ gia đình và điều kiện làm việc.
Những công nhân may được yêu cầu cung cấp các thông tin cụ thể về cuộc sống của họ.
Nhiều câu hỏi mở cũng được sử dụng để thu thập nhiều thông tin định tính hơn so với các
bảng hỏi thông thường.
Các phân tích trong báo cáo này dựa trên cơ sở so sánh ba nội dung đối với hai nhóm lao
động nữ được khảo sát. Thứ nhất là so sánh các đặc điểm kinh tế xã hội của người lao
động và gia đình họ nhằm xác định họ là ai và họ từ đâu đến. Thứ hai là sử dụng một số
chỉ tiêu quot;khách quanquot; để đánh giá chất lượng việc làm mà khu vực định hướng xuất khẩu
tạo ra so với các ngành hướng vào thị trường trong nước. Thứ ba là dựa vào quan điểm
của bản thân người công nhân để tiến hành đánh giá trên cơ sở ý kiến chủ quan. Phần kết
luận của báo cáo này sẽ tổng hợp các phát hiện ở các nội dung so sánh khác nhau nhằm
phản ánh những chi phí và lợi ích của toàn cầu hoá đối với các nữ công nhân của Việt
Nam.
Phân tích số liệu điều tra
1. Đặc điểm của lao động nữ trong khu vực thương mại và phi
thương mại
Đặc điểm nghề nghiệp
Chúng tôi bắt đầu phân tích bằng việc mô tả các hoạt động kinh tế của các nữ công nhân
trong mẫu khảo sát. Bảng 1 thể hiện sự phân chia theo loại hình doanh nghiệp mà các công
nhân nữ tham gia. Có 35% số công nhân điều tra làm việc trong các doanh nghiệp Nhà
nước, với 4% nữa làm việc trong các doanh nghiệp liên doanh với Nhà nước. Số còn lại
làm việc trong khu vực tư nhân: 39% là cho các công ty tư nhân trong nước, 5% ở các
doanh nghiệp liên doanh với tư nhân, 3% trong hợp tác xã và 13% làm việc trong các
doanh nghiệp gia đình quy mô nhỏ. Vì thế có thể chia nhóm lao động ngành may mặc
thành hai nhóm nhỏ: những người làm trong doanh nghiệp Nhà nước (39%) và những
người làm việc trong khu vực tư nhân (61%). Phần lớn lao động may mặc trong mẫu điều
tra của chúng tôi liên quan đến lĩnh vực sản xuất, đặc biệt là may gia công, nhưng còn có
cả đóng gói, là, hồ vải và cắt. Cũng có một số nhỏ làm kiểm tra chất lượng.
Bảng 1. Phân bổ lao động ngành may và ngoài ngành may theo sở hữu doanh nghiệp
Công nhân may Lao động ngoài Lao động ngoài ngành
ngành may: làm công may: tự làm
ăn lương
Nhà nước 239 167
(39%) (28%)
Tư nhân 265 150 196
(44%) (25%) (33%)
Hợp tác xã 21 - -
13

15. (3%)
Khác 79 22 63
(13%) (4%) (11%)
Tổng 604 (100%) 339 (57%) 259 (43%)
* Tổng các số tỉ trọng phần trăm có thể không hoàn toàn chính xác do làm tròn.
Trong số lao động ngoài ngành may, có 28% làm việc trong khu vực Nhà nước, 29% làm
việc trong khu vực tư nhân và 43% là tự làm việc cho mình. Bảng 2 trình bày các lĩnh vực
khác nhau mà nhóm lao động này tham gia. Vấn đề đa dạng, như đã nêu trước đây trong
mẫu điều tra lao động ngoài ngành may, thể hiện qua việc nhóm này có phạm vi tham gia
rất nhiều lĩnh vực, với nhiều hoạt động và hình thức tham gia. Số lao động nữ tự làm việc
dưới hình thức doanh nghiệp vi mô và tự buôn bán chiếm tỉ lệ phần trăm cao nhất (24%).
Tiếp theo là nữ viên chức Nhà nước (18%); công nhân nhà máy (9%), với sự phân bổ đều
giữa doanh nghiệp quốc doanh và tư nhân; và làm việc cho khu vực tư nhân (7%). Số còn
lại làm việc trong các lĩnh vực dịch vụ theo dạng tự trả lương hoặc làm thuê cho tư nhân
(như làm đầu, gia sư v.v.) và sản xuất (gồm cả thợ may).
Bảng 2. Ngành nghề của lao động ngoài ngành may
Số lượng %
Công nhân trong nhà máy quốc doanh hoặc tư nhân 55 9,2
Làm việc cho các doanh nghiệp vi mô 70 11,7
Làm việc cho thợ may tại nhà 25 4,2
Thợ may tự trả lương 6 1,0
Công nhân có tay nghề tự làm việc cho mình 6 1,0
Tự sản xuất tại nhà 3 0,5
Làm việc cho người cung cấp dịch vụ tư nhân 33 5,5
Tự cung cấp dịch vụ 27 4,5
Làm việc trong doanh nghiệp nhỏ 48 8,0
Tự làm việc trong doanh nghiệp vi mô hoặc tự buôn bán 146 24,4
Viên chức ăn lương Nhà nước 106 17,7
Làm công cho tư nhân 42 7,0
Khác, kể cả đang thất nghiệp 31 5,2
Tổng 598 100,0
Trong phân tích, chúng tôi phân biệt hai nhóm lao động – công nhân may và ngoài ngành
may – và 5 nhóm nhỏ hơn: công nhân may khu vực quốc doanh; công nhân may khu vực
tư nhân; lao động ngoài ngành may khu vực quốc doanh; công nhân làm thuê cho khu vực
tư nhân và làm việc tự trả lương khu vực tư nhân. Bảng 3 so sánh qui mô nơi làm việc của
các nhóm này. Bảng này cho thấy nhìn chung các công nhân ngành may làm việc trong
các doanh nghiệp có quy mô lớn hơn nhiều so với công nhân ngoài ngành may. Trong
nhóm ngành may, các công nhân làm việc cho khu vực tư nhân thường làm trong các cơ
sở nhỏ hơn, từ 10 đến 300 lao động; trong khi công nhân khu vực quốc doanh làm việc
trong các doanh nghiệp có qui mô từ 500 đến 7.000 lao động. Đối với nhóm ngoài ngành
may, phần lớn số tự làm việc tham gia vào các cơ sở có quy mô nhỏ nhất: 62% số này làm
việc trong các cơ sở chỉ có từ 1 đến 5 lao động, so với con số 40% của các công nhân làm
thuê. Thực tế, 32% số phụ nữ diện tự làm hoàn toàn làm việc một mình, một mình một cơ
14

16. sở. Đồng thời, có khoảng 11% số phụ nữ này làm ở các cơ sở có từ 6 lao động trở lên, và
có xu hướng là người thuê lao động chứ không phải công nhân.
Bảng 3. Công nhân may và ngoài ngành may phân theo qui mô doanh nghiệp (%)
Số công nhân trong Công nhân Công nhân Công nhân Công nhân Tự làm
doanh nghiệp may quốc may tư nhân viên chức làm thuê việc*
doanh Nhà nước* cho tư
nhân*
1-5 0 0 5 40 62
6-10 0 2 2 9 5
10-50 0 1 31 22 5
51-100 1 10 16 3 0
100-300 13 35 10 5 0
300-500 10 20 11 3 1
501-1000 17 24 5 5 0
1001-2500 39 3 5 1 0
2500-7000 13 1 6 1 0
Không biết 7 3 11 10 26
* Cả ba nhóm đều nằm ngoài ngành may xuất khẩu
** Tổng các tỉ lệ phần trăm có thể không bằng 100 do làm tròn.
Các vấn đề nhân khẩu học, di cư và sắp xếp cuộc sống của công nhân
Bảng 4, 5 và 6 cung cấp thông tin về các đặc điểm nhân khẩu học, lịch sử di cư và hiện
trạng sắp xếp đời sống của người lao động trong mẫu điều tra. Bảng 7 cho biết lý lịch làm
việc trước đây của họ. Có thể thấy ngay từ các bảng này là hai nhóm công nhân có sự khác
biệt ở nhiều khía cạnh quan trọng. Thứ nhất, họ khác nhau về tuổi đời. Công nhân may nói
chung là trẻ hơn, với độ tuổi trung bình 27 đối với công nhân Nhà nước và 24 đối với công
nhân làm thuê cho tư nhân. Đa số họ vẫn còn độc thân, nhất là những người làm thuê cho
tư nhân, rất ít người đã có con. Trong khi đó, công nhân ngoài ngành may đều ở đầu độ
tuổi 30, có xu hướng đã lập gia đình và do vậy tỉ lệ đã có con nhiều hơn so với công nhân
may. Tuy nhiên, trong phạm vi nhóm này lại có sự khác nhau về một số khía cạnh. Các
công nhân làm thuê cho tư nhân có tuổi trẻ hơn chút ít (tuổi trung bình 32 so với mức 35
của công nhân, viên chức Nhà nước) và có nhiều khả năng còn độc thân, ly dị hoặc goá
chồng và không có con, hơn là những người công nhân, viên chức Nhà nước và tự tạo việc
làm. Số người tự tạo việc làm là có tỉ lệ có con cao nhất.
Sự khác biệt về độ tuổi giữa hai nhóm công nhân này cũng thể hiện trong lý lịch làm việc
của họ. Là những người lớn tuổi, các công nhân ngoài ngành may đã làm việc nhiều năm
hơn so với công nhân may: trung bình từ 14 đến 15 năm so với 7 đến 8 năm. Vì thế, hầu
hết số họ đều đã bắt đầu đi làm trước hoặc ở thời gian đầu của đổi mới khi mà khu vực
Nhà nước chiếm vị trí áp đảo trong nền kinh tế và làm việc cho khu vực Nhà nước có
nghĩa là làm việc suốt đời. Tuy nhiên, vào thời gian đó, việc di cư bị kiểm soát chặt chẽ
qua hệ thống hộ khẩu thường trú, bắt buộc tất cả những người di cư phải đăng ký với
chính quyền thành phố. Con đường di cư từ nông thôn lên thành thị chủ yếu là thông qua
xin việc làm trong khu vực Nhà nước. Do chỉ có một số ít phụ nữ nông thôn được làm việc
15

17. trong khu vực Nhà nước - số đông tập trung trong lĩnh vực nông nghiệp - việc di cư của
phụ nữ chủ yếu chỉ giới hạn trong những người lấy chồng làm việc cho Nhà nước ở thành
phố (Đặng Nguyên Anh 2000). Những hạn chế về hoạt động di cư đã được loại bỏ đáng kể
từ khi đổi mới, nhưng những người di cư vẫn cần có giấy đăng ký thường trú tại nơi đến.
Quá trình này gây tốn nhiều thời gian nhưng là bước cần thiết để được hưởng một số
quyền lợi từ Nhà nước, làm việc trong khu vực Nhà nước, dịch vụ xã hội, nhà ở, trợ cấp
điện nước và các quyền theo qui định của pháp luật (chẳng hạn như đăng ký xe máy, ô tô
hoặc mua nhà đất).
Bảng 4. Đặc điểm nhân khẩu học của công nhân
Công nhân Công nhân Công Công nhân Tự làm
may Nhà may tư nhân, viên làm thuê việc (259)
nước (239) nhân (365) chức Nhà cho tư
nước nhân (172)
(167)
Tuổi hiện tại (năm, trung 27 24 35 32 34
bình)
Tuổi trung bình lúc bắt đầu 19 18 20 18 18
đi làm
Độc thân (%) 72 84 34 53 30
Đã kết hôn (%) 27 14 64 38 65
Li dị/goá chồng (%) 1 2 2 9 5
Có con (%) 17 10 62 40 67
Di cư (%) 78 90 44 54 58
Thường trú (%) 27 11 80 52 56
Tạm trú (%) 61 65 17 40 38
Không có hộ khẩu thường 12 24 3 8 6
trú (%)
Bảng 5. Hình thái di cư (chỉ đối với công nhân di cư)
Công Công Công nhân Công nhân Tự làm
nhân nhân Nhà nước làm thuê việc
may may tư (70) cho tư nhân (150)
Nhà nhân (91)
nước (323)
(175)
Số năm trung bình ở thành phố 6,0 4,2 14,9 9,9 10,9
Di cư để tìm việc làm (%) 86 83 53 67 67
Di cư do đi học (%) 2 11 22 10 4
Di cư do các lý do khác (%) 11 6 19 16 23
Di cư cùng bố mẹ (%) 21 9 21 13 14
Di cư cùng chồng (%) 2 2 11 9 15
Di cư cùng anh chị em ruột (%) 25 20 11 12 15
Di cư cùng bạn bè/người quen 29 47 4 12 13
(%)
Di cư cùng họ hàng (%) 17 18 3 13 12
16

18. Di cư một mình (%) 38 33 42 27 35
* Tổng các tỉ lệ % có thể không bằng 100 do có sự đan xen giữa các nhóm.
Điều này giải thích tại sao những người lao động khu vực Nhà nước ngoài ngành may lại
có nhiều khả năng là cư dân thành phố: 56% sinh ra ở thành phố trong khi số khác đã di cư
đến thành phố trung bình 15 năm trước khi tiến hành điều tra. Như Bảng 7 cho thấy,
khoảng 46% phụ nữ trong nhóm này đã bắt đầu đi làm với công việc trong khu vực Nhà
nước. Tỉ lệ di cư trong số lao động tư nhân ngoài ngành may ở mức cao đáng kể và một tỉ
lệ phần trăm cao trong số họ là diện di cư tạm thời hoặc không có đăng ký. Họ mới sống
ở thành phố, có nghĩa là rất nhiều trong số họ ra đi từ nông nghiệp chứ không phải từ khu
vực Nhà nước. Đối với số còn lại, những công nhân làm thuê cho khu vực tư nhân có xu
hướng bắt đầu đi làm với công việc được trả lương, trong khi những phụ nữ tự tạo việc
làm lại thường bắt đầu bằng những công việc của bản thân mình. Tuy nhiên, khoảng 5%
lao động được trả lương và 9% phụ nữ tự tạo việc làm đã bắt đầu đi làm với công việc
trong khu vực Nhà nước. Có khả năng họ là những người phải nghỉ việc do quá trình giảm
quy mô của khu vực Nhà nước.
Bảng 6. Sắp xếp cuộc sống hiện nay (%)
Công nhân Công nhân Công Công nhân Tự làm
may Nhà may tư nhân, viên làm thuê việc (259)
nước (239) nhân (365) chức Nhà cho tư
nước nhân (172)
(167)
Sống với gia đình mình 36 18 85 63 66
Gia đình “cách biệt” 64 82 15 36 34
Sống với bố mẹ 9 5 17 19 14
Sống với chồng 20 11 59 34 47
Sống với anh chị em ruột 6 7 2 6 6
Sống với bạn bè/người quen 26 27 7 11 5
Sống với đồng 33 43 10 21 17
nghiệp/người khác
Sống một mình 1 4 2 4 4
* Tổng các tỉ lệ % có thể khác 100 do có sự đan xen giữa các nhóm.
Bảng 7. Nghề khởi đầu phân theo công nhân may và ngoài ngành may (%)
Công Công Công nhân, Công Tự làm
nhân may nhân may viên chức nhân việc
Nhà nước tư nhân Nhà nước làm thuê (259)
(239) (365) (167) cho tư
nhân
(172)
Lao động hưởng lương (Nhà 0 0 46 5 9
nước)
Lao động hưởng lương (tư nhân) 0 0 4 5 2
Lao động hưởng lương trong các 9 9 8 35 19
doanh nghiệp nhỏ
Tự làm nông nghiệp 16 16 4 15 16
17

19. Công nhân nhà máy 0 0 17 13 8
Cung cấp dịch vụ tư nhân 0 1 2 5 5
Tự buôn bán/vận chuyển 9 7 2 11 22
Công nhân nhà máy may 54 51 10 4 5
Thợ may gia đình 13 12 4 4 10
Tính chung cả nhóm, lao động ngoài ngành may diện di cư cho biết tìm việc làm là lý do
chính để họ ra đi, nhưng những người làm việc trong khu vực Nhà nước lại có xu hướng di
cư để học tập hơn là những người khác. Trong số những lý do khả dĩ để họ lựa chọn nghề
nghiệp hiện nay (Bảng 8), so với những người khác, các công nhân khu vực Nhà nước có
khuynh hướng nói rằng, đó là họ thích hoặc để tận dụng kỹ năng và trình độ của họ. Các lý
do của nhóm công nhân ngoài ngành may làm việc cho tư nhân được chia đều giữa việc
cảm thấy thích/thấy phù hợp và nhu cầu cần tiền để tồn tại hoặc cải thiện mức sống. Điều
này gợi ý rằng có khả năng họ xuất thân từ các hộ gia đình nghèo hơn so với những công
nhân Nhà nước.
Bảng 8. Lý do chọn công việc hiện nay: lao động ngoài ngành may (%)
Lao động Công nhân làm Tự làm
trong khu thuê cho tư việc
vực Nhà nhân (259)
nước (172)
(167)
Không có việc ở nông thôn, thị trấn 5 7 12
Thích/thấy phù hợp với kỹ năng bản 57 31 34
thân
Lý do về thu nhập 6 8 15
Dễ xin vào làm 0 4 3
Kiếm sống/đóng góp cho gia đình 22 41 27
Bảng 9. Lý do chọn công việc hiện nay: công nhân may (%)
Công Công nhân
nhân may may tư nhân
Nhà nước (365)
(239)
Không có việc ở nông thôn, thị trấn 21, 4 27, 5
Phù hợp với kỹ năng bản thân 17 14
Cảm thấy thích 23 21
Lý do về thu nhập 27 26
Dễ xin vào làm 15 18
Thích đổi mới công việc 4 5
Tự chủ/đóng góp cho gia đình 15 20
Quan hệ xã hội 11 14
18

20. Có nhiều lợi ích 10 7
Phù hợp với phụ nữ 1 1
Học hỏi kỹ năng 3 2
Về nhóm công nhân may, hầu hết trong số họ đã bắt đầu đi làm trung bình từ 7 đến 8 năm
trước, lúc mà cuộc cải cách kinh tế đã diễn ra tốt đẹp, nền kinh tế đã có sự đa dạng hoá
đáng kể, các doanh nghiệp tư nhân đã bắt đầu phát triển và việc quản lý hành chính đối với
di cư đã được nới lỏng nhiều. Những người phụ nữ trong nhóm này đã tận dụng những
thay đổi chính sách này để di cư đến thành phố, chủ yếu là từ các khu vực nông thôn,
nhưng cũng có một số đến từ các thị trấn nhỏ của các tỉnh. Phần lớn trong số họ là diện
mới di cư, mới sống ở thành phố trung bình từ 4 đến 6 năm. Hầu hết không có hộ khẩu
thường trú/giấy tạm trú dài hạn, trong khi một số nhỏ còn không được đăng ký, chủ yếu là
những người làm việc trong khu vực tư nhân.
Như có thể thấy qua Bảng 7, khoảng 50% lao động may trong các doanh nghiệp Nhà nước
và tư nhân cho biết làm việc trong ngành may là kinh nghiệm làm việc đầu tiên của họ. Có
16% bắt đầu đi làm dưới dạng lao động gia đình không được trả lương trong nông nghiệp
hoặc các doanh nghiệp hộ gia đình, khoảng 10% là ở dạng tự làm việc và 9% là lao động
làm thuê thời vụ. Đáng chú ý, có hơn 10% lao động may khu vực Nhà nước và tư nhân đã
từng làm việc dưới dạng thợ may gia đình trước khi chọn việc làm hưởng lương trong
ngành may. Như thế, có một tỉ lệ đáng kể công nhân may đã bắt đầu đi làm bằng một công
việc của nghề may. Điều này chỉ ra rằng cơ hội lựa chọn cho phụ nữ bị hạn chế trong
phạm vi kỹ năng mà họ có, dựa vào kinh nghiệm làm việc trước đây của họ và khía cạnh
giới trong phân công lao động, theo đó phụ nữ được phân bổ một số ngành nghề nhất định
còn phạm vi công việc của nam giới rộng hơn nhiều.
Các câu hỏi mở liên quan đến động cơ chọn công việc may của phụ nữ cung cấp nhiều
thông tin cụ thể về các cơ hội lựa chọn đối với những phụ nữ này. Các thông tin này được
trình bày trong Bảng 9. Khoảng 21 đến 27% nói rằng ở những nơi họ sống trước đây, cơ
hội lựa chọn rất hạn chế vì không có nhiều việc làm, công việc đòi hỏi sức lực cao (nhất là
nghề nông), hoặc đối với nghề nông và tự tạo việc làm, do mức thu nhập tồi hoặc không
ổn định. Một số ý kiến điển hình như sau:
• Tôi thấy rất khó kiếm sống ở quê, do vậy tôi đã ra thành phố để tìm việc làm.
• Bản thân tôi thích nghề may và có năng khiếu làm việc đó.
• Công việc may ít nặng nhọc hơn so với làm nông nghiệp ở nhà.
• Bởi vì ở quê tôi không có việc làm và tôi thích nghề may.
• Tôi không thể kiếm được khách hàng. Ít nhất là tôi được nhận mức lương tối thiểu
trong công việc may.
• Làm người giúp việc nhà không đem lại cho tôi nhiều tiền. Tôi cần một công việc
ổn định.
• Tôi muốn thoát khỏi công việc đồng áng và tôi không thể tìm được việc ở quê.
• Tôi thấy rất khó kiếm đủ tiền từ công việc đồng áng hoặc công việc khác ở quê, do
vậy tôi tới trung tâm giới thiệu việc làm để kiếm việc.
• Tôi không thể tìm được việc làm ở quê.
• Ở quê cuộc sống phụ thuộc vào việc đồng áng, rất khó khăn. Do vậy tôi muốn tìm
một công việc ở thành phố để kiếm tiền cho bản thân và gia đình. Công việc này
phù hợp với khả năng và kiến thức của tôi.
19

21. • Tôi muốn thoát khỏi việc đồng áng.
Có khoảng 21% đến 23% nói rằng họ chọn công việc may là vì họ quot;thíchquot; trong khi có
14% đến 17% cho rằng làm như thế là để phát huy các kỹ năng và trình độ của họ bởi hoạt
động nông nghiệp và các doanh nghiệp phi nông nghiệp không làm được điều đó. Công
nhân may thường hay đề cập đến yếu tố thu nhập cao và ổn định, rào cản xin vào thấp và
có cơ hội kiếm tiền cho bản thân và gia đình. Ví dụ:
• Tôi thích nghề may. Tôi không phải làm việc ngoài trời (ngoài nắng).
• Tôi thích nghề may. Tôi có thể kiếm tiền để giúp gia đình.
• Ở quê tôi không thể kiếm đủ tiền từ các công việc đồng áng. Nghề may không đòi
hỏi kỹ năng cao.
• Tôi thích nghề may, đặc biệt là thiết kế thời trang.
• Tôi muốn kiếm tiền để sống.
• Tôi cần việc làm có thu nhập ổn định. Trước đây tôi đã biết khâu.
• Tôi thích nghề may. Việc này rất đơn giản. Tôi không phải làm việc ngoài trời.
Nghề này cũng không đòi hỏi trình độ học vấn cao.
Chúng ta chuyển sang vấn đề sắp xếp cuộc sống của những người công nhân trong mẫu
điều tra. Để phản ánh tính chất biến động của hộ gia đình, thường là đặc trưng của những
người công nhân lưu động, chúng tôi phân các hộ gia đình thành 2 nhóm. Các hộ quot;ở cùng
nhauquot; bao gồm những gia đình mà tất cả các thành viên được coi là cùng một gia đình,
sống cùng nhau và cùng chia sẻ các nguồn lực. Các hộ quot;cách biệt quot; là các hộ mà các thành
viên ở tách biệt nhau, nhưng bản thân họ vẫn thuộc một gia đình và trong nhiều trường
hợp, gộp chung các nguồn lực. Sự tồn tại của nhóm thứ hai này có nghĩa là khi đánh giá
các đặc điểm của hộ gia đình, chúng ta cần phải phân biệt giữa hình thức tổ chức cuộc
sống hiện tại của các công nhân và các gia đình mà họ là thành viên.
Tỉ trọng di cư cao trong số công nhân may, nhất là công nhân may khu vực tư nhân cho
thấy rằng họ thường đến từ các gia đình quot;cách biệtquot;. Trong hầu hết các trường hợp, họ
phải rời bỏ làng quê để di cư lên thành phố, mặc dù ở một số trường hợp người phụ nữ
phải sống xa chồng do chồng làm việc ở một thành phố khác. Rất ít trường hợp những phụ
nữ này sống một mình. Đa số họ sống cùng với bạn bè, người quen, đồng nghiệp và
quot;những người khácquot;.
Công nhân ngoài ngành may, những người thường là cư dân thành phố, có tỉ lệ sống chung
với gia đình cao hơn hẳn. Lao động trong khu vực Nhà nước có nhiều khả năng sống cùng
với gia đình và sống cùng với chồng hoặc cha mẹ, hơn là sống với quot;người khácquot;. Như đã
lưu ý ở trên, công nhân khu vực Nhà nước và những phụ nữ tự làm việc là nhóm có tỉ lệ
lập gia đình cao nhất.
Đặc điểm kinh tế xã hội của công nhân và gia đình
Bảng 10 đưa ra thông tin về các đặc điểm kinh tế xã hội của người lao động trong mẫu
điều tra. Lao động Nhà nước không thuộc ngành may, mà nhiều người trong số họ làm
quản lý hành chính và chuyên gia, có trình độ học vấn cao nhất trong 5 nhóm. Khoảng
78% số họ có trên 10 năm đào tạo. Nhóm công nhân may có trình độ học vấn cao thứ hai,
20

22. với việc công nhân trong các doanh nghiệp Nhà nước có trình độ cao hơn chút ít so với
những người làm cho tư nhân. 48% số công nhân Nhà nước có trên 10 năm đào tạo, so với
con số 37% của nhóm lao động khu vực tư nhân. Phần lớn trong số còn lại có trình độ
trung học. Lao động trong khu vực tư nhân ngoài ngành may có mức độ không đồng đều
về trình độ học vấn , thể hiện tính chất đa dạng của nhóm này. 19% công nhân làm công
ăn lương trong khu vực tư nhân và 16% những người tự làm việc có thời gian đào tạo 5
năm trở xuống (so với tỉ lệ không đáng kể trong các nhóm khác). 41% công nhân khu vực
tư nhân và 46% diện tự làm việc có thời gian đào tạo từ 5 đến 10 năm, trong khi 41% và
39% tương ứng có thời gian đào tạo trên 10 năm. Tỉ lệ này cũng tương tự như đối với công
nhân may, nhưng không cao bằng công nhân Nhà nước ngoài ngành may. Như vậy, một số
phụ nữ làm việc cho khu vực tư nhân không thuộc ngành may có trình độ giáo dục tương
tự như đối với ngành may, mặc dù có một tỉ lệ lớn nói rằng có thời gian đi học ít hơn.
Trình độ học vấn ở nông thôn nói chung là thấp hơn ở thành thị và hầu hết lao động may
là những người mới di cư đến thành phố từ các làng quê. Điều này gợi ý rằng ngành công
nghiệp may thu hút những phụ nữ thuộc diện khá hơn hoặc đơn giản là trẻ hơn, những
người có khả năng đi học dài hơn do việc mở rộng bậc trung học trong những năm gần
đây.
Thông tin về trình độ học vấn của người chủ hộ đưa ra một số sự ủng hộ cho cách giải
thích này. Nếu không tính đến các hộ mà chủ hộ là người trả lời, chúng tôi thấy rằng trình
độ học vấn của chủ hộ thuộc nhóm công nhân may làm cho tư nhân nói chung là thấp hơn
so với các nhóm khác. Các chủ hộ nhóm lao động Nhà nước ngoài ngành may có trình độ
giáo dục cao hơn nhiều so với các nhóm khác. Đồng thời, chủ hộ thuộc nhóm này có tỉ lệ
làm việc cho Nhà nước cao nhất . Trong khi đó, lao động ngành may lại có tỉ lệ chủ hộ
làm nông nghiệp cao hơn so với các nhóm khác, trong đó nhóm công nhân may làm việc
cho khu vực tư nhân có tỉ lệ phần trăm chủ hộ làm nông nghiệp cao nhất.
Bảng 10. Đặc điểm kinh tế xã hội của công nhân và gia đình
Công Công Công Công Tự làm
nhân nhân nhân, viên nhân việc
may may tư chức Nhà làm
Nhà nhân nước thuê
nước cho tư
nhân
Trình độ học vấn : 0-5 năm (%) 1 3 2 19 16
Trình độ học vấn: 6-10 năm (%) 52 60 20 41 46
Trình độ học vấn: trên 10 nă m 48 37 78 41 39
(%)
Trình độ học vấn của chủ hộ*: 0- 24 30 11 27 20
5 năm (%)
Trình độ học vấn của chủ hộ*: 6- 51 59 27 48 44
10 năm (%)
Trình độ học vấn của chủ hộ*: 26 12 62 26 36
trên 10 năm (%)
Chủ hộ làm nông nghiệp* (%) 36 53 7 21 25
Chủ hộ làm cho Nhà nước* (%) 6 5 31 9 12
21

23. Nhà ở thuê (%) 63 79 28 52 46
2
Diện tích ở trung bình (m ) 31 24 57 45 52
Số người ở chung 4,5 5,2 4,7 5,1 5,2
Chất đốt: dầu/than (%) 68 73 23 51 45
Chất đốt: ga (%) 30 17 68 40 43
Chất đốt: “khác” (%) 3 9 10 9 12
Có hoặc dùng chung TV (%) 33 10 53 37 38
Có hoặc dùng chung xe máy (%) 24 13 62 36 36
Có hoặc dùng chung điện thoại 8 3 42 17 19
(%)
Có hoặc dùng chung xe đạp (%) 13 12 43 56 49
Có hoặc dùng chung radio (%) 21 13 50 26 31
Năm ngoái bị thiếu lương thực 13 13 4 13 7
(%)
Có thể dành tiền tiết kiệm (%) 45 52 50 44 54
Số tiền tiết kiệm trung bình 1991 1823 6503 3129 5179
(nghìn đồng)
Gửi tiền về nhà (%) 36 51 19 31 36
Gửi trên 25% thu nhập (%) 13 23 5 15 18
Được nhận tiền gửi tới (%) 16 13 14 15 11
Nhận trên 25% thu nhập (%) 3 2 5 2 4
* Không bao gồm các hộ gia đình có chủ hộ là công nhân may.
Việc so sánh các đặc điểm hộ gia đình là khá phức tạp vì so với những người khác, những
người di cư trong thời gian gần đây có xu hướng sống tách biệt với gia đình mình. Cần
phải tính đến yếu tố này khi phân tích, đánh giá những sự khác nhau về kinh tế xã hội giữa
hai nhóm công nhân trên cơ sở số liệu điều tra hộ. Bảng 10 tổng hợp các thông tin kinh tế
xã hội của các hộ gia đình công nhân hiện sống chung, còn các thông tin về hộ gia đình
sống tách biệt được trình bày trong Bảng 11.
Bảng 10 cho thấy công nhân may nói chung, và công nhân may khu vực tư nhân nói riêng,
có xu hướng thuê nhà tư nhân để ở nhiều hơn là so với lao động ngoài ngành may. Điều
này cũng dễ hiểu vì phần lớn công nhân may là những người mới lên thành phố. Nói
chung những người di cư tạm thời hoặc không có đăng ký thường trú sẽ gặp nhiều vấn đề
khi tìm chỗ ở tử tế và phải sống trong những nơi đông đúc hơn so với những người thường
trú. Công nhân may khu vực tư nhân phải sống ở những nơi đông đúc nhất. Đối với những
người ngoài ngành may, lao động Nhà nước có chỗ ở ít đông đúc nhất, trong khi các công
nhân làm trong khu vực tư nhân phải sống trong cảnh chật chội nhất. Có một tỉ lệ cao nữ
công nhân may, nhất là những người làm việc cho doanh nghiệp tư nhân, sử dụng dầu
hoặc than là chất đốt, đây là dạng chất đốt kém hơn so với ga và điện. Đây có thể là một
trong những yếu tố phản ánh các khó khăn mà nhóm người di cư không có đăng ký hộ
khẩu gặp phải khi tiếp cận các dịch vụ của thành thị. Trong nhóm công nhân ngoài ngành
may, các công nhân làm việc trong khu vực tư nhân có xu hướng sử dụng các dạng chất
đốt hạng thấp, rẻ tiền hơn so với các nhóm khác.
Công nhân may cũng có ít tài sản (của mình hoặc dùng chung) hơn so với lao động ngoài
ngành may, trong đó công nhân khu vực tư nhân có ít tài sản hơn công nhân trong doanh
nghiệp Nhà nước. Đối với nhóm ngoài ngành may, lao động Nhà nước có nhiều tài sản
(của mình hoặc dùng chung) hơn so với công nhân khu vực tư nhân. Trong phạm vi khu
22

24. vực tư nhân, không có sự khác biệt lớn giữa nhóm công nhân làm thuê và nhóm tự làm
việc ,nhưng dù sao cũng thể hiện là công nhân làm thuê có ít tài sản hơn so với những
người tự làm việc cho bản thân.
Tỉ lệ công nhân may, thậm chí là trong doanh nghiệp Nhà nước, gặp phải vấn đề thiếu ăn
trong năm trước nhiều hơn so với công nhân ngoài ngành may, ngoại trừ trường hợp nhóm
công nhân làm thuê ngoài ngành may. Không có sự khác biệt một cách hệ thống về khả
năng tiết kiệm giữa các nhóm công nhân, nhưng số tiền tiết kiệm của những công nhân có
khả năng dành dụm trong ngành may thấp hơn so với ngoài ngành may.
Số công nhân gửi tiền cho các thành viên trong gia đình nhiều hơn là số nhận được tiền
giúp đỡ. Chỉ có 16% công nhân may trong doanh nghiệp Nhà nước và 11% số người tự
làm việc là nhận được nguồn tiền giúp đỡ, và chỉ có 2% đến 5% những người này là có
mức tiền nhận được cao hơn 25% thu nhập của họ. Công nhân may khu vực tư nhân là đối
tượng gửi tiền về nhà nhiều nhất (51%), tiếp theo là công nhân may Nhà nước và diện tự
làm việc (36%), các công nhân khác làm thuê cho khu vực tư nhân (31%) và lao động Nhà
nước ngoài ngành may (19%). So với những người khác, công nhân may tư nhân dành
phần tiền gửi về nhà trong tổng thu nhập là cao nhất.
Bảng 11. Đặc điểm kinh tế xã hội của các hộ “cách biệt”
Công Công Công Tự làm việc
nhân may nhân may nhân làm (80)
Nhà nước tư nhân thuê tư
(141) (264) nhân (58)
Di cư tạm thời (%) 77 73 76 78
Không có đăng ký hộ khẩu (%) 18 26 10 15
Số năm ở thành phố 4,5 3,6 5,5 6,6
Sống một mình (%) 2 4 11 10
Trình độ học vấn: 0-5 năm (%) 1 3 7 23
Trình độ học vấn: 6-10 năm (%) 52 58 56 60
Trình độ học vấn: trên 10 năm (%) 47 39 37 17
Trình độ học vấn của chủ hộ: 0-5 19 24 22 28
năm (%)
Trình độ học vấn của chủ hộ: 6-10 56 65 59 55
năm (%)
Trình độ học vấn của chủ hộ: trên 25 10 19 18
10 năm (%)
Sở hữu tài sản trong gia đình ở quê: 74 69 64 58
TV màu (%)
Điện thoại (%) 9 5 14 9
Xe máy (%) 39 34 32 28
Radio (%) 73 68 49 53
Thiếu lương thực (%) 3 5 5 9
23

25. Bảng 11 thể hiện các thông tin của công nhân nữ thuộc các gia đình sống cách biệt.3
Những công nhân nữ diện này đều là những người di cư mới nhất trong mỗi nhóm. Theo
đó, những phụ nữ tự làm việc có thời gian sống ở thành thị trung bình 11 năm (Bảng 5),
còn những thành viên sống cách biệt chỉ có trung bình khoảng 7 năm (Bảng 11).
Công nhân may, nhất là những người làm việc cho khu vực tư nhân, là những người di cư
mới nhất trong nhóm này, với thời gian ở thành phố trung bình từ 3,6 đến 4,5 năm. Phần
đông công nhân may khu vực tư nhân không có đăng ký hộ khẩu. Tuy vậy, nhóm phụ nữ
tự làm việc diện sống cách biệt là nhóm bất lợi nhất trong mẫu điều tra. Họ có trình độ học
vấn thấp hơn so với những phụ nữ tự làm việc nhưng sống cùng gia đình và các nhóm
công nhân khác sống xa gia đình. Trình độ học vấn của chủ hộ các gia đình loại này cũng
thấp hơn. Gia đình của họ có ít tài sản hơn so với gia đình sống cùng nhau của các công
nhân khác và họ có nhiều nguy cơ trải qua những thời gian thiếu ăn hơn. Mặc dù họ đã tới
thành phố lâu hơn những người khác, song tỉ lệ không có đăng ký hộ khẩu trong số họ vẫn
cao.
Như vậy, trong số những phụ nữ mới di cư lên thành phố, những người nghèo nhất và ít có
học nhất chọn làm việc dưới dạng tự làm thay vì xin đi làm thuê. Những người có trình độ
học vấn cao hơn xin vào làm ở các doanh nghiệp may Nhà nước. Đối với số còn lại khác,
những người mới di cư có xu hướng chọn cách làm thuê trong các doanh nghiệp may tư
nhân. Những người đã ở thành phố lâu, và do đó có khả năng đăng ký được hộ khẩu, chọn
làm việc trong các doanh nghiệp tư nhân khác.
Tóm tắt
Phân tích của chúng tôi gợi ý rằng có sự khác biệt giữa công nhân may và lao động ngoài
ngành may ở một số khía cạnh quan trọng. Công nhân may trẻ hơn, tỉ lệ độc thân cao hơn
và chưa có con. Phần lớn trong số họ gần đây mới di cư khỏi nông thôn để tìm việc. Nhiều
người trong số họ chỉ là tạm trú hoặc không có đăng ký hộ khẩu. Do đó, so với lao động
ngoài ngành may, họ ít có khả năng sống chung với gia đình cùng bố mẹ và chồng; mà
phần đông sống chung tạm thời với đồng nghiệp, bạn bè, người quen và họ hàng. Lao
động ngoài ngành may nói chung là nhiều tuổi hơn và tỉ lệ lập gia đình cao hơn; nhưng
trong họ cũng có sự khác biệt. Nói chung, so với các công nhân khác, lao động Nhà nước
nhiều tuổi hơn, có thời gian ở thành phố lâu hơn và khả năng có hộ khẩu thường trú cao
hơn. Ở khía cạnh khác, so với những người ngoài ngành may, công nhân làm thuê khu vực
tư nhân trẻ hơn, tỉ lệ độc thân cao hơn và chưa có con và chỉ mới di cư gần đây.
Sự khác biệt về kinh tế xã hội giữa công nhân may và ngoài ngành may ít rõ ràng hơn. Lao
động Nhà nước ngoài ngành may là nhóm có trình độ học vấn cao nhất trong mẫu điều tra
và cũng là nhóm có lợi thế nhất. Trong số những người còn lại, công nhân may nhìn chung
là nhóm có có trình độ học vấn cao hơn. Đây có thể đơn giản chỉ là do sự khác nhau về
tuổi vì nhóm này đều thuộc các gia đình có ít lợi thế hơn. Công nhân may tư nhân là nhóm
nghèo nhất trong 5 nhóm, có tình trạng kém tương đương hoặc xấu hơn so với các nhóm
khác về các mặt trình độ học vấn của chủ hộ, khả năng phải di cư một mình, có thời gian
thiếu lương thực, loại chất đốt và điều kiện chỗ ở thấp. Trong khi nếu tính chung, nhóm
3
Chỉ có 25 trong số 167 công nhân nữ khu vực Nhà nước ngoài ngành may là có tình trạng sống xa gia đình
(Bảng 6), và không được thể hiện trong Bảng 11.
24

26. công nhân may có xu hướng di cư tạm thời hơn so với lao động ngoài ngành may, thì các
công nhân may khu vực tư nhân lại có tỉ lệ cao nhất về tình trạng di cư không có đăng ký.
Tuy nhiên, bức tranh sẽ khác nếu ta tập trung vào các hộ sống tách biệt. Đó chủ yếu là
những người phụ nữ đã di cư lên thành phố từ 5 đến 6 năm trước, để gia đình ở quê nhà.
Nếu không tính đến nhóm lao động Nhà nước ngoài ngành may, mà chỉ có rất ít trong số
họ thuộc nhóm này, những người phụ nữ này có xu hướng thuộc diện kém khá giả hơn
trong mỗi nhóm. Những người có trình độ học vấn cao trong số họ có xu hướng làm việc
trong các doanh nghiệp may quốc doanh, trong khi những người nghèo nhất và học vấn
thấp nhất phải làm một vài việc dưới dạng tự làm. Khoảng 28% phải tự làm việc một
mình. Số còn lại hoặc vào làm cho doanh nghiệp may tư nhân nếu họ mới di cư lên, hoặc
làm thuê cho các doanh nghiệp tư nhân khác nếu họ đã lên thành phố lâu.
2. Đánh giá chất lượng việc làm trong khu vực sản xuất hàng
thương mại và phi thương mại
Một số đông áp đảo những người công nhân may trong mẫu điều tra của chúng tôi đã di cư
từ nông thôn lên thành phố để tìm việc làm. Trong điều kiện mức nghèo đói và tình trạng
thất nghiệp/thất nghiệp trá hình cao ở nông thôn, nhất là phụ nữ, những người di cư này là
người được hưởng lợi trực tiếp các cơ hội việc làm mới do quá trình toàn cầu hoá ngành
may tạo ra. Do đó, số lượng việc làm do ngành này tạo ra có thể được xem là thước đo
định lượng cho một trong những lợi ích chính của toàn cầu hoá.
Chúng tôi cũng quan tâm đến khía cạnh “định tính” của việc làm trong ngành công nghiệp
ngày càng hội nhập cao này. Trong phần này và phần tiếp sau, chúng tôi phân tích khía
cạnh định tính bằng cách so sánh hình thức làm việc mới này với các hình thức cũ chủ yếu
có trong khu vực sản xuất hàng phi thương mại. Chúng tôi sẽ đề cập đến các thông tin
“khách quan” và cả “chủ quan”. Khách quan đối với chúng tôi có nghĩa là việc đánh giá
chất lượng việc làm trên cơ sở Luật Lao động, hợp đồng lao động và các điều kiện làm
việc thực tế do công nhân trong các nhóm cung cấp. Phần tiếp theo sẽ phân tích chất lượng
việc làm tạo ra trong quá trình toàn cầu hoá thông qua lăng kính chủ quan của người công
nhân tự đánh giá về điều kiện làm việc của mình.
Các điều kiện làm việc chính thức: Luật Lao động và hợp đồng lao động
Luật Lao động của Việt Nam được xây dựng năm 1994 và bổ sung, điều chỉnh năm 2002
nhằm phù hợp với số lượng ngày càng tăng những người sử dụng lao động tư nhân trong
nền kinh tế mà trước đây các doanh nghiệp Nhà nước chiếm đa số. Luật Lao động có nội
dung rất đồng bộ, nhất là nội dung liên quan đến lao động nữ, vốn được luật ban đầu và
sửa đổi dành cho rất nhiều điều khoản.
Bảng 12 cung cấp thông tin về hiểu biết và đánh giá của công nhân về Luật Lao động. Với
việc Luật chỉ liên quan chủ yếu đến lao động làm thuê, thì hoàn toàn không có gì ngạc
nhiên khi chỉ có 15% công nhân tự làm việc là có biết về luật này. Cũng không ngạc nhiên
khi một tỉ lệ lớn lao động Nhà nước (trên 70%), cả ở ngành may và ngoài ngành may, đều
25

27. biết về Luật Lao động. Đối với công nhân làm thuê khu vực tư nhân, có 44% công nhân
may và 28% số công nhân còn lại khác có nghe về Luật Lao động. Đa số công nhân biết
về Luật Lao động là do thông qua người sử dụng lao động hoặc công đoàn.
Bảng 12. Hiểu biết và ý kiến đánh giá về Luật Lao động
Công Công Công Công Tự làm
nhân nhân may nhân nhân việc
may Nhà tư nhân viên làm
nước chức thuê
Nhà cho tư
nước nhân
Biết về luật lao động 177 159 131 48 38
(74%) (44%) (78%) (28%) (15%)
Trong đó, biết về mức lương 53 54 62 58 16
tối thiểu (%)
Các quy định quan trọng
nhất:
Trả lương đúng hạn (%) 79 91 79 83 66
Thời gian nghỉ giữa giờ (%) 27 33 7 23 11
Nghỉ phép hàng năm (%) 29 24 40 33 24
Trả tiền làm ngoài giờ (%) 40 52 29 42 29
Trợ cấp nghỉ việc (%) 35 34 31 31 8
Bảo hiểm xã hội (%) 44 45 57 50 55
Nghỉ thai sản (%) 32 16 47 23 26
Nghỉ trông con (%) 6 1 3 2 5
Giải quyết xung đột (%) 3 2 3 2 5
Thủ tục khiếu nại (%) 3 3 3 4 8
Bảng 12 cũng cung cấp ý kiến đánh giá của công nhân về việc quy định nào của Luật là
quan trọng nhất (trong số những người biết về Luật Lao động). Có 62% lao động Nhà
nước ngoài ngành may biết về qui định lương tối thiểu, so với con số 50% của công nhân
may trong doanh nghiệp Nhà nước và tư nhân. Trong số những quy định trong Luật Lao
động, tất cả công nhân đều quan tâm nhiều nhất đến quy định trả lương đúng hạn. Điều thú
vị là, tỉ lệ quan tâm cao nhất là những công nhân may trong doanh nghiệp tư nhân, cho
thấy rằng họ có nhiều khả năng bị nợ lương hoặc chậm trả lương.
Mối quan tâm xếp thứ hai đối với công nhân may khu vực tư nhân là trả lương làm ngoài
giờ. Tất cả các nhóm khác coi bảo hiểm xã hội là nội dung ưu tiên thứ hai. Một lần nữa,
điều này nêu ra mối quan tâm về các vấn đề cụ thể mà các công nhân may khu vực tư nhân
gặp phải. Công nhân may Nhà nước xếp vấn đề trả lương đúng hạn là quy định có tầm
quan trọng thứ ba, trong khi các công nhân may tư nhân xếp bảo hiểm xã hội đứng thứ ba.
Những lao động Nhà nước khác (những người có nhiều khả năng đã có con) xếp thời gian
nghỉ thai sản có tầm quan trọng thứ ba, trong khi các công nhân làm thuê tư nhân khác lại
xếp vấn đề làm ngoài giờ đứng thứ ba. Như vậy, theo ý kiến những người lao động đã
từng biết về Luật Lao động, trả lương đúng hạn, thanh toán tiền ngoài giờ và bảo hiểm xã
hội là những vấn đề quan trọng nhất trong Luật.
26

28. Trong số những người đã biết về Luật Lao động, có 86% những người lao động Nhà nước
ngoài ngành may cho rằng có sự giám sát việc thi hành Luật ở nơi làm việc của họ, so với
24% đối với công nhân may Nhà nước. Chỉ có 16% công nhân may và ngoài ngành may
khu vực tư nhân có ý kiến tương tự.
Bảng 13 trình bày thông tin tóm tắt về hợp đồng lao động qui định điều kiện làm việc cho
công nhân làm thuê trong mẫu điều tra. Gần như tất cả công nhân may và ngoài ngành
may khu vực Nhà nước cho biết là có hợp đồng lao động chính thức. 85% công nhân may
tư nhân có hợp đồng, nhưng con số này của công nhân các doanh nghiệp tư nhân ngoài
ngành may chỉ là 53%. Nhiều phụ nữ thuộc nhóm thứ hai này có thể làm việc cho các
doanh nghiệp không có đăng ký. Hầu hết công nhân Nhà nước, những người nói là có hợp
đồng lao động, đều có bản hợp đồng bằng văn bản; nhưng điều này chỉ đúng đối với 77%
số công nhân may tư nhân. Chỉ có 48% số công nhân trong doanh nghiệp tư nhân, những
người cho biết là có hợp đồng lao động, khẳng định là có hợp đồng bằng văn bản.
Bảng 13. Sự tồn tại và các điều kiện của hợp đồng lao động, phân theo lĩnh vực và sở hữu
(chỉ đối với công nhân làm thuê)
Công Công Công Công
nhân may nhân may nhân, nhân làm
Nhà nước tư nhân viên thuê cho
chức tư nhân
Nhà
nước
Số cho biết là có hợp đồng lao động 233 309 160 91
(98%) (85%) (96%) (53%)
Trong đó:
% có hợp đồng bằng văn bản 99 77 98 48
% thời hạn hợp đồng 83 68 81 58
% Hợp đồng có quy định mức trả lương 85 76 95 95
% Hợp đồng có quy định làm thêm giờ 71 54 59 35
% Hợp đồng có quy định về lợi ích 72 42 80 34
% Hợp đồng có quy định thời gian nghỉ 91 73 98 64
% Hợp đồng có quy định thời gian nghỉ thai 76 54 88 36
sản
% Hợp đồng có quy định ăn trưa 58 54 49 53
% Hợp đồng có quy định bảo hiểm xã hội 90 56 88 34
% Hợp đồng có quy định bảo hiểm y tế 84 60 89 39
Thời hạn của hợp đồng quyết định mức độ ổn định của việc làm và khả năng hưởng các
lợi ích khác. Trong ngành may, chỉ có 5% công nhân Nhà nước được ghi biên chế (nói
cách khác, có hợp đồng vô thời hạn), trong khi 22% có hợp đồng dài hạn. Số còn lại là hợp
đồng thời hạn khác nhau: 5% có hợp đồng lao động 6 tháng, 36% có hợp đồng 12 tháng,
13% có hợp đồng 2 năm, và 12% có hợp đồng 3 năm. Chỉ có 2% không biết thời hạn hợp
đồng lao động của mình. Đối với công nhân may khu vực tư nhân, 11% không biết thời
hạn hợp đồng lao động của mình và 12% có hợp động dài hạn. Số còn lại có hợp đồng thời
hạn khác nhau: 10% có hợp đồng 6 tháng, 34% có hợp đồng 1 năm, 8% có hợp đồng 2
năm và 16% có hợp đồng 3 năm.
27