Presentatie Dirk Holemans, Socius-Trefdag 'Burgers aan zet' (19 november 2015) Dirk Holemans, bezieler van de sociaal-ecologische denktank Oikos, voert ons mee langs de derde weg van de commons. In zijn presentatie heeft hij het zowel over het historisch concept van gemeengoed, als over de moderne nood aan een derde optie om de maatschappij te organiseren, naast de soms platgetreden paden van markt en staat. Tot slot toont hij ook aan hoe die derde organisatievorm al bestaat. Hoe zij nieuwe perspectieven opent - ook op samenwerking met markten en staat - én hoe zij burgerinitiatieven kan laten floreren in het maatschappelijke veld.

1. De Commons: een nieuwe grammatica voor
de samenleving
Trefdag Socius: Burgers aan zet
Leuven, 19 november 2015
Dirk Holemans, coördinator Oikos
info@oikos.be - www.oikos.be

2. Hoofdstroom: vermarkting, EU/regeringen: gevangen in
neoliberale logica, 150 (semi-)private organisaties hebben de
macht
bvb. 4 MNO’s beheersen 90% graanmarkt
Tegenstroom: Initiatieven van onderuit (burgers + sommige
steden): onbekend terrein, het politieke aan het heruitvinden
-> Commons inspirerend concept
Uiteenlopende tendensen: Tweestromenland

4. Commons = in de middeleeuwen een belangrijke vorm van
organisatie: gemeenschappelijk gebruikt land, akker of bos
een meente -> collectieve eigendom- of gebruiksrechten
Fundament = collectieve actie
Rijkere visie op democratie, eigendom en gebruiksrechten
Juridisch systeem Laatromeinse rijk:
- Res publicae
- Res privatae
- Res nullius van niemand
- Res communes van iedereen
Terug in de tijd: commons een eeuwenoud gegeven

5. The Great Charters of the Liberties of England
Magna Carta 1215 =mijlpaal in geschiedenis: absolute vorst
Jan moet rechten toekennen aan landbaronnen
-> niets over gewone mensen, sociaal-econ. rechten
Carta de Foresta = het charter van het Would
Toen: koninklijke bossen (incl. akkers, boerderijen en dorpen)
essentieel voor het levensonderhoud:
- Hout = belangrijkste grondstof voor verwarming, koken,
constructie en productie (houtskool)
- woud: vol kleine weides voor begrazing en bron van turf
-> charter is uniek in het verlenen van sociaaleconomische
rechten (met name het recht om commoning)
Terug in de tijd: een eeuwenoud gegeven

6. 1968 Garrett Hardin, in Science over meente
- elke herder heeft voordeel als hij schaap bijzet, is rationeel
op korte termijn (winstmaximalisatie)
- kosten zijn voor iedereen en op lange termijn who cares?
->onvermijdelijk gevolg: vernietiging van meent, geen enkel
schaap kan nog gevoed worden
= enge visie van homo economicus, wijd verspreid
Deze visie bijvoorbeeld nu terug te vinden in pleidooi voor het
monetariseren van ecosysteemdiensten…
De klassieker: Tragedy of the Commons

7. Enclosure = omheining of privatisering van Commons
- 17de-18de eeuw UK
- Combinatie van tal van factoren: bevolkingsgroei en dus
stijgende vraag naar voedsel, vraag naar arbeidskrachten
voor fabrieken en irritatie over eigenzinnige commoners,
wetten op maat van landadel
20 jr later: Elinor Ostrom (Nobelprijs Economie 2009)
- commons zijn gemeengoed, geen niemandsland
- commons hebben gebruikersgroep die toegang en gebruik
reguleert (inclusief sanctiemechanismen voor profiteurs)
- Commoners communiceren met elkaar, ontwikkelen regels
- Commoners willen behoeften bevredigen, niet enkel op
zoek naar winst
De historische waarheid: Enclosure of the Commons

8. De grammatica van de commons
Hulpmiddelen: grond, softwarecodes, culturele
expressie
Mensen: communicatie & samenwerking
Regels: bepaald door groep gebruikers:
ingewikkeld sociaal proces van commoning
Gemeengoed
Commoners
Commoning

9. De grammatica van de commons
Elinor
Ostrom:
zeven
kenmerken
van
sterke
commons:
-­‐ Helder
omschreven
en
erkende
grenzen
-­‐ Toegang-­‐
en
gebruiksregels
aangepast
aan
context
-­‐ Collec>eve
regels
voor
par>cipa>eve
besluitvorming
-­‐ Monitoring
van
gebruik
en
staat
van
commons
door
gebruikers
met
mandaat
van
gemeenschap
-­‐ Progressieve
en
flexibele
sanc>onering
-­‐ Eenvoudige
regels
voor
conflicthantering
-­‐ ZelCepaling
van
gemeenschap
erkend
door
hiërarchische
autoriteit
(bvb.
wetgeving
België,
Mexico,
…)

10. Oude en nieuwe commons: de digitale wereld
- Open source software en kennissystemen
- Linux: besturingssysteem
- Wikipedia (basisregel: iedereen kan bijdragen,
controle achteraf: peer to peer)

11. Commons
Markt Publiek
Tussenstand:
drie
grote
organisa>eprincipes
-­‐ en
dus
geen
twee,
of
zeker
geen
een
dat
zaligmakend
is…
-­‐ mengvormen
zijn
mogelijk:
nu
focus
op
PPS,
beter
pleidooi
voor
PCS:
publiek-­‐civiele
samenwerking
-­‐ Commons:
ook
kri>sch
perspec>ef
op
moderniteit
(scheiding
subject/object,
in
Staat
en
Markt
=
duopolie)

12. Commons
Markt Publiek
Het
debat
is
dus
niet:
publiek
of
privaat?
-­‐>
andere
basisvraag
in
democra>e:
welke
rol
voor
burgers?
Bijvoorbeeld
energiesector:
1.
20
jr.
geleden:
adagium
van
liberalisering
(=
priva>sering)
-­‐ Tegenstroom:
autonome
produc>e:
burgercoöpera>even
1
2

13. De nieuwe wereld: peer-to-peer
Michel
Bauwens
De
Wereld
Redden
Nieuwe
wereld:
-­‐ Kenniseconomie
en
kenniswerker:
houdt
produc>emiddelen
in
eigen
handen
(hoofd
en
pc)
-­‐ ICT
faciliteert
wereldwijde
samenwerking
en
uitwisseling
-­‐ peer-­‐to-­‐peer
systeem
=
de
toekomst
(horizontale
uitwisseling
onder
gelijken)
-­‐ niet
alleen
informa>e
uitwisselen:
ook
produc>epla[orms
-­‐ Slimme
soware
en
3D-­‐printers:
microfabrieken
-­‐ Voorbeeld:
Wikispeed

14. De nieuwe wereld: peer-to-peer (onder gelijken)
Michel
Bauwens
De
Wereld
Redden
Een
peer-­‐to-­‐peer
systeem
is
een
sociaal-­‐economisch
systeem
waarbij
een
individu
een
transac?e
kan
aangaan
met
dat
systeem.
-­‐ Als
gebruiker
beslis
je
vrijwillig
of
je
deelneemt
-­‐ Wikipedia
(basisregel:
iedereen
kan
bijdragen,
controle
achteraf:
peer
to
peer)
-­‐ Performanter
dan
oud
hiërarchisch
systeem
Niet
elk
peer-­‐to-­‐peer
systeem
is
een
commons!
Bauwens:
transi>e
is
geen
plotse
revolu>e,
nieuw
systeem
ontstaat
in
schoot
van
oud
systeem,
dit
laatste
ondersteunt
het
zelfs
om
eigen
levensduur
te
verlengen

15. Sleutelwoorden: samenwerking, eigenaarschap,
meerwaarde en transparantie (code & design)

16. Driehoek verruimt discussie over cruciale vragen
Bijvoorbeeld:
Internet:
cruciaal
voor
peer-­‐to-­‐peer,
basisinfrastructuur
Nu:
in
handen
van
mul>na>onals,
draaiend
op
reclame-­‐inkomsten
/
discussie:
netneutraliteit?
Drie
oplossingen
(denk
aan
de
driehoek):
-­‐ Vermarkte
situa>e
reguleren
(beves>gen
hyperkapitalis>sch
systeem)
-­‐ Commons:
burgers
bouwen
eigen
netwerk
uit
(digitale
coöpera>eve)
-­‐ Publiek:
gelet
op
belang
voor
democra>e
neemt
overheid
internet
in
handen
(zelfde
als
met
spoorwegen
is
gebeurd)

17. De utopie van de commons: Wikitopia?
Belangrijkste
argumenten
pro
commons
-­‐ Herijking
van
de
democra>e:
burgers
nemen
terug
toekomst
in
handen,
verhoogt
betrokkenheid
-­‐ Ac>viteiten
los
of
bevrijd
van
marktwerking
(fixa>e
op
winstmaximalisa>e):
vaak
gericht
op
duurzaamheid
-­‐ Betrokkenheid
van
gebruikers
leidt
tot
performante
organisa>e
-­‐ Meerwaarde
wordt
niet
afgeroomd,
blij
in
gemeenschap
-­‐>
tot
utopische
gedachte
in
‘De
Mythe
van
de
Groene
Economie’:
commons
zijn
antwoord
op
kapitalisme

18. De utopie van de commons: Wikitopia?
Belangrijkste
argumenten
om
nuchter
te
blijven
-­‐ Niet
elke
commons
posi>ef:
ook
de
maffia
is
een
‘burgerbeweging’
buiten
markt
en
staat…
-­‐ Commons
zijn
historisch
niet
alleen
verdwenen
omwille
van
enclosure,
was
subsisten>elandbouw
-­‐ Sommige
commons
kunnen
‘gated
communi>es’
worden:
belang
van
toegangs-­‐
en
gebruiksregels
-­‐ Nieuwe
commons
vooral
in
sterke
gemeenschappen
(Herberg
van
Macharius)
-­‐ Tot
voor
kort
vooral
lokale
ini>a>even,
nu
ook
globale
peer-­‐to-­‐peer
netwerken,
maar
hoe
macht
opbouwen
tegen
de
‘150
die
de
wereld
beheersen’?

19. Burgerkracht: what’s in a name?
-­‐ Term
gemunt
in
Nederland
door
beleidswetenschapper,
dus
van
uit
perspec>ef
van
overheid
-­‐ Nederland:
van
welvaartstaat
naar
par>cipa>estaat,
GB
Cameron:
de
Big
Society
-­‐ Focus
op
zelfredzaamheid
van
boven
opgelegd,
in
combina?e
met
aDouw
publieke
sector
bv.
UK:
openbare
bib’s
sluiten
en
hopen
op
burgerinia?ef
<-­‐>
Commons:
samenredzaamheid
van
onderuit
opgebouwd,
ondersteund
door
partnerstaat
Bv.
Vl:
burgerzadenruilbank
in
openbare
bibliotheek
-­‐ Progressieve
visie:
geen
aCouw
van
publieke
sector,
wel
ruimte
voor
groeiende
commons
in
kader
van
selec>eve
ontmark?ng

20. De kans die Commons ons biedt
Twee
grote
uitdagingen
combineren:
-­‐ Alterna>ef
voor
groei-­‐economie
en
hyperconsumen>sme:
op
zoek
naar
nieuwe
invulling
van
welvaart:
Welvaart
zonder
Groei
(Tim
Jackson)
-­‐ Zoektocht
naar
modellen
voor
deze
transi>e:
de
commons
als
goederen
die
collec>eve
ac>e
vereisen
om
beheerd
te
worden
in
het
algemeen
belang,
met
het
oog
op
duurzaamheid
-­‐ Commons
verenigen
veel
kenmerken
van
duurzaamheid:
respect
voor
het
milieu
en
gemeenschappen,
par>cipa>e
van
onderuit,
nieuwe
vormen
van
poli>eke
ac>e
en
publiek-­‐civiele
samenwerking.

21. Fora
do
Eixo:
een
groot
p2p-­‐cultuurnetwerk
in
Brazilië
• Start
2005:
samenwerking
producenten
rond
circula>e
van
muzikale
projecten,
uitwisseling
produc>etechnologie
en
handel
van
culturele
producten.
Door
middelen
voor
muziekproduc>e,
instrumenten
en
organisa>e
van
fes>vals
te
mutualiseren,
drukken
de
ar>esten
hun
kosten,
gaan
tussenpersonen
niet
met
gros
van
inkomsten
lopen
en
werd
een
nieuw
verdienmodel
ontwikkeld.
• Belangrijke
innova>es
=
introduc>e
‘kredietkaart’
die
vier
alterna>eve
munten
hanteert.
• -­‐>
de
interne
processen
werken
niet
door
uitwisseling
klassiek
geld,
maar
door
intern
systeem
dat
uitwisselingsstromen
in
evenwicht
moet
houden.
• Overheid:
partnership
afgesloten
met
Fora
vanwege
haar
grote
mobilisa>ekracht.
Meer
info:
hlp://www.shareable.net/blog/interviewed-­‐felipe-­‐altenfelder-­‐of-­‐fora-­‐do-­‐eixo-­‐on-­‐mutualizing-­‐music

22. Het debat en de toekomst liggen open, als je
tenminste wil commonen…