Д.Дашдэлэг

2. Макро эдийн засаг -1
С. Лхагважав
Лекц № 2
Макро эдийн засгийн үндсэн
үзүүлэлтүүд

3. 3
Лекцийн хичээлийн агуулга
1. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн систем түүний
ангилал
2. ҮНБ-ий бүтэц, тооцох аргууд
3. ДНБ-ийг тооцох арга
4. Үндэсний тооцооны бусад үзүүлэлтүүд тэдгээрийг
тооцох арга
5. Үнийн индекс ба дефлятор

4. 1. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтийн систем түүний ангилал. Макро эдийн
засаг үндэсний нийт бүтээгдэхүүн, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, үндэсний
цэвэр бүтээгдэхүүн, үндэсний орлого, хувийн орлого, татвар төлсний дараах
хувийн орлого гэсэн үзүүлэлтүүдийг ашигладаг.
Нэг жилийн дотор улсын хэмжээгээр эцсийн байдлаар үйлдвэрлэсэн нийт
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний (хэмжээний тухайн жилийн зах зээлийн үнээр
үнэлсэн үзүүлэлтийг) үнийн дүнг үндэсний нийт бүтээгдэхүүн гэнэ.
ҮНБ-ий өсөлт өөрчлөлт улс орны үйлдвэрлэлийн хэмжээг тодорхойлж болох
боловч зөвхөн энэ үзүүлэлтээр улс орны эдийн засгийн байдалд үнэлэлт
дүгнэлт өгөх боломжгүй.

5. 5
Учир нь улс орны эдийн засгийн хүч чадлыг үйлдвэрлэсэн ҮНБ-ийх нь
хэмжээгээр биш нэг хүнд ноогдож буй ҮНБ-(ДНБ)-ий хэмжээ, түүний
өөрчлөлтөөр хэмжиж эдийн засгийн өсөлт хөгжилд үнэлэлт дүгнэлт
өгдөг.
Энэ бол дэлхий нийтээр мөрдөж буй аргачлал болно.
Нэг хүн амд ноогдож буй ДНБ-ний хэмжээ нь 700 Ам $-оос доош 40
гаруй орон байдаг бөгөөд эдгээрийг нэн ядуу орон гэдэг байна.
Синганы морин тойруулгын нэгэн компаний мөнгөн хөрөнгийн жилийн
эргэлт 16.0 тэр бум Ам $ байдаг ажээ.
Тухайн улсын эдийн засгийн харъяатуудын нэг жилд үйлдвэрлэж, хэ-
рэглэгчдийн эцсийн хэрэгцээг хангасан зах зээлийн үнээр үнэлсэн
бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үнийн дүнг ҮНБ гэдэг.

6. Ихэнх бүтээгдэхүүн хэд хэдэн шат дамжиж байж бэлэн бүтээгдэхүүн болж зах
зээл дээр борлогддог. Өөрөөр хэлбэл эцсийн бүтээгдэхүүн болж хэрэглэгчид
очитлоо хэд хэдэн удаа худалдан борлогдоно. Ийм учраас тухайн шат бүрд
шинээр (үйлдвэрлэсэн) бий болсон өртгүүдийн нийлбэрээр ҮНБ-ийг тооцдог
зарчимтай.
Эцсийн бүтээгдэхүүн гэдэг нь хэрэглэгч уул барааг дахин боловсруулах
зорилгоор биш хэрэглэх зорилгоор авч буй бүтээгдэхүүн юм.
Шинээр бий болсон өртөг нь борлуулалтын орлогоос ашигласан түүхий эд
материалын зардлыг хассан зөрүүгээр тодорхойлогдоно.

7. 7
Харин үйлдвэрлэчихээд борлуулаагүй бол нэмэгдсэн өртгийн дүнгээрээ
ҮНБ-д орж тооцогдоно.
Харин цэвэр санхүүгийн үйл ажиллагаанаас бий болсон орлогыг ҮНБ-д
оруулж тооцдоггүй.
Санхүүгийн үйл ажиллагаа нь а) Нийгмийн даатгалын төлбөр, тахир дутуу,
өндөр настны болон ажилгүйчүүдэд олгодог тэтгэлэг (Учир нь тэд ҮНБ-д
ямар нэг хувь нэмэр оруулаагүй.) б) Үр хүүхэд нь гэр орноосоо авч буй
тэтгэлэг, өвлөсөн хөрөнгө в) Хувьцаа бонд арилжсанаас олсон орлогыг ҮНБ-
д тооцохгүй.
Эдгээр үйл ажиллагааны үр дүнд өртөг бий болдоггүй.
Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн системийг үндэсний тооцооны систем
гэж нэрлэдэг.

8. 2. ҮНБ-ий бүтэц, тооцох аргууд. ҮНБ-ийг тооцохдоо а) орлогоор б) зарлагаар тооцох
гэсэн хоёр аргыг хэрэглэдэг.
Энэ нь нэг юмыг хоёр талаас нь харж тооцож буй учраас эцсийн дүн нь адил байдаг.
Орлогоор тооцсон, зарлагаар тооцсон ҮНБ-ий хэмжээ хоорондоо тэнцүү байна. Жишээ нь:
Эцсийн хэрэглэгч нь өрх гэр, пүүс, компани, төр, засаг, гадаадын хэрэглэгчид гэсэн 4
үндсэн хэрэглэгч байдаг.
ҮНБ-ий зарлагын бүтцийг ашиглаж ҮНБ-ийг орлогоор зарлагаар тооцох томъёог
[C+I+G+Xn=ҮНБ=GNP] гаргана. (С+I+G=C+S+T+X-M)
Энэ томъёоноос (I-S) +(G-T) =X-M гэсэн тэнцэтгэл гарна. Энэ тэнцэтгэл
3 тохиолдлын 9 хувилбарыг илэрхийлэх бөгөөд эдгээр хувилбар макро түвшинд үнэлэлт
өгөх боломж олгоно. Жишээ нь: 1. а) I >S б) I=S в) I <S;
2. а) G >T б) G=T в) G <T; 3. а) X >M б) X=M в) X < M;

9. 3. ДНБ-ийг тооцох арга. ҮНБ-д үндсэн хөрөнгийн элэгдэл хорогдлын шимтгэл, хилийн
чанд дахь хөрөнгө оруулалтаас орох орлого, тусгагддаг учир улс орны тухайн жилийн
үйлдвэрлэлийн хэмжээг бүрэн гүйцэд, үнэн зөв тусгаж чаддаггүй.
Ийм учраас макро эдийн засагт ДНБ гэдэг үзүүлэлтийг ашигладаг.
ДНБ гэдэг нь тухайн улсын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн
нэгжүүдийн нэгэн жилийн дотор үйлдвэрлэсэн бараа үйлчилгээний үнийн дүн.
Жишээ нь манай улсад хөрөнгө оруулалт хийсэн гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн
нэгжийн үйлдвэрлэсэн бараа, үйлчилгээний орлого монгол улсын ҮНБ-д биш ДНБ-д
тооцогдоно.

10. 10
Дэлхий улс орны эдийн засгийн хүч чадал, ахиц дэвшил, түүний төлөв байдлыг
тодорхойлохын тулд нэг хүн амд ноогдож буй ДНБ (ҮНБ) гэдэг үзүүлэлтийг ашигладаг.
ДНБ-ийг тооцохдоо тухайн жилд үйлдвэрлэсэн ҮНБ-ээс гадаад улсуудад хөрөнгө
оруулсан пүүсүүдийн (гадаад оронд үйл ажиллагаа явуулдаг эдийн засгийн
харъяатуудын) үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үнийн дүнг хасч, гадаадын
хөрөнгө оруулалттай пүүсүүдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн дүнг
нэмнэ. Жишээ нь
ДНБ = ҮНБ - ҮНБгхопү + ДНБгхопү

11. 11
•4. Үндэсний тооцооны бусад үзүүлэлтүүд тэдгээрийг тооцох арга. ҮНБ-ий орлогын
бүтцийг ашиглаж макро түвшний буюу үндэсний тооцооны ҮЦБ, ҮО, ХО, ТТДХО гэсэн
үзүүлэлтүүдийг тооцно. Жишээ нь: 1) ҮЦБ=ҮНБ-ҮХЭХШ 2) ҮО=ҮЦБ-ШБАТ 3) ХО= ҮО–
ААНААТ-ААНҮХА 4) ТТДХО=ХО-ХХОАТ гэж тооцно.
•ХО=Цалин+Аж ахуйн орлого+Түрээсийн төлбөр+Хадгаламжийн хүү+Хувьцааны ноогдол
ашиг+Буцалтгүй тусламж буюу Транспертын төлбөр
•ҮНБ-ийг орлогоор, зарлагаар тооцох томъёо түүний тэгшитгэл ҮНБ = ҮНБЗАР = ҮНБОРЛ
байна.

12. 12
•Үндсэн томъёо нь ҮНБ=ҮНБЗАР = ҮНБОРЛ = C + I + G = C + S + T + X - M
болно.
•[ҮНБ= C+I+G=C+S+T+X-M] энэ томъёог хувиргавал (I-S)+(G-T)=X-M
томъёо гарна.
•5. Үнийн индекс ба дефлятор түүнийг тооцох арга. Макро түвшний нэг
чухал үзүүлэлт бол дефлятор. Дефлятор макро түвшний ханш уналтыг
тодорхойлдог үзүүлэлт.
•Дефляторыг тооцохдоо тухайн жилийн үнээр үнэлсэн тайлант жилд
үйлдвэрлэсэн бараа үйлчилгээний үнийн дүнг суурь үеийн үнээр үнэлсэн
тайлант жилд үйлдвэрлэсэн бараа үйлчилгээний үнийн дүнд хувааж 100-гаар
үржүүлнэ.

13. 13
ҮНБ-ний дефляторыг тооцох томъёо
•Тухайн жилийн үнээр үнэлсэн тайлант жилд үйлдвэрлэсэн бараа үйл-
чилгээний үнийн дүнг нэрлэсэн ҮНБ, суурь үеийн үнээр үнэлсэн тайлант
жилд үйлдвэрлэсэн бараа үйлчилгээний үнийн дүнг бодит ҮНБ гэж нэрлэдэг.
Дефляторыг тооцохын тулд нэрлэсэн үндэсний нийт бүтээгдэхүүнийг бодит
үндэсний нийт бүтээгдэхүүнд хувааж зуугаар үржүүлнэ гэсэн үг.
•Үнийн үндексийг тооцох аргачлал нь дефлятор тооцох аргатай адил байна.
•Үний индекс, дефлятор хоёр нь эдийн засгийн өөр өөр утга илэрхийлдэг
ойлголт юм. Тухайлбал үнийн индекс өргөн хэрэглээний гол нэрийн барааны
үнийн өөрчлөлтийг илэрхийлдэг бол дефлятор макро түвшний өөрөөр хэлбэл
улсын хэмжээний нийт бараа үйлчилгээний үнийн өөрчлөлтийг илэрхийлнэ.

14. 14
Үнийн индексийг тооцох томъёо
•2019 оны байдлаар нэг хүнд ноогдох ҮНБ-ний хэмжээгээр нь улс
орнуудыг бүлэглэсэн үзүүлэлтүүдийн эрэмбэлэлт
•МИО - Маш их орлоготой орнууд (20.0 мянган $-оос дээш
орлоготой орнууд)
•ИО-Их орлоготой орнууд (10.0-19.99 мян ам $ -ын орлоготой ор-
нууд)
•ДО - Дунд орлоготой орнууд (5.0-9.99 мян $-ын орлоготой орнууд)
•МБО - Маш бага орлогтой орнууд (2.5 мян $-оос доош орлоготой
орнууд)
•2019 онд Дэлхийн банкнаас гаргасан мэдээгээр

15. А. Үндсэн сурах бичиг.
1.Р. Оросоо Макро эдийн засаг УБ 2005
2. Кемпелл Макконнел, Стэнли Л.Брю Экономикс I, II УБ 2000
3. Б.Сувд, Б.Алтанцэцэг Эконимикс Уб 2000
Ашиглах сурах бичиг:
1. Р.Амаржаргал, Д.Батжаргал, Ж.Батхуяг Эдийн засгийн ухаан Уб 2000
2. Б.Норжваанчиг Эдийн засгийн ухаан I УБ 1997
3. Б.Норжваанчиг Эдийн засгийн ухаан II УБ 1999
4. Б.Сувд, Г.Миеэгомбо Зах зээлийн эдийн засгийн онол, практикийн үндэс УБ
1997
15
Цахим номын сан: http://59.153.84.140