Д.Дашдэлэг

2. Макро эдийн засаг -1
С. Лхагважав
Лекц № 7
Мөнгөний эрэлт түүний төрөл
нөлөөлөгч хүчин зүйлс

3. 3
Лекцийн хичээлийн агуулга
1. Мөнгө түүний гүйцэтгэх үүрэг
2. Мөнгөний төрөл
3. Мөнгөний эрэлт түүний төрөл
4. Мөнгөний эрэлтэд нөлөөлөгч хүчин
зүйлс
5. Мөнгөний эрэлтийн функци

4. 1. Мөнгө түүний гүйцэтгэх үүрэг. Мөнгөний мөн чанар түүний гүйцэтгэх үүргээр тодорхойлогдоно.
Мөнгө эдийн засгийн амьдралд а) өртгийн хэмжүүрийн б) гүйлгээний хэрэгслийн в) хуримтлалын хэрэгс-лийн г)
төлбөрийн хэрэгслийн д) олон улсын төлбөр тооцооны хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэнэ.
а) Өртгийн хэмжүүрийн үүрэг. Бид аливаа зүйлийн хүнд, хөнгөн, урт, богино, тал-бай эзэлхүүнийг
хэмжихийн тулд тохирох хэмжүүрийг ашиглана. Үүний адилаар ба-рааны өртгийг буюу барааны ашигт чанарыг
мөнгөөр хэмждэг.
Энэ хэмжүүрийг ашиглаж арилжаа солилцоо яявуулахын тулд нэг барааны өртгийг нөгөөгийн өртгөөр
илэрхийлэх шаарлдлагагүй болдог.
Барааны өртгийг зөв тодорхойлох нь арилжаа сололцоо хийх талаар зөв шийдвэр гаргахад маш чухал.

5. б) Гүйлгээний хэрэгслийн үүрэг. Мөнгө бүх төрлийн бараатай солигдох чад-вартай онцгой хэрэгсэл. Ийм
учраас бүх төрлийн барааг мөнгөөр худалдан авч болох тул хэн чямар ч бараагаа мөнгөөр худал-дахаас
татгалздаггүй.
в) Хуримтлалын хэрэгслийн үүрэг. Мөнгөөр ямарч барааг худалдан авч болдог учраас түүнийг хуримтлал
болгон хадгалдаг.
Хүмүүс мөнгөө үл хөдлөх болон биет хөрөнгө, үнэт цаас хэлбэрээр хадгалах бо-ломжтой.
Энэ нь мөнгөн хуримтлалын давуу тал боловч ханш уналтын үед хуримтлуулсан мөнгөний худалдан авах чадвар
багасч, мөнгөний үнэ цэнэ буурдаг.
Харин үл хөдлөх хөрөнгө ба үнэт цаас хэлбэртэй хуримтлал ханшгүйдлээс бүрэн хамгаалагддаг давуу талтай.
г) Төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг. Мөнгөөр бүх төрлийн барааг худалдан ав-даг учраас бүх төрлийн төл-
бөрийг мөнгөөр хийнэ. Мөн ирээдүйн төлбөр тоо-цоог ч мөнгөөр хийнэ. Тухайн орны мөнгөний ханш буурч
байгаа үед ханш нь тогтвортой

6. байгаа орны мөнгөөр болон бараагаар төлбөр хийхээр тохиролцох явдал амьдралд элбэг тохиолддог.
2. Мөнгөний төрөл. Дундад зууны үед хятадад анх цаасан мөнгө гарсан гэж Марко Поло тэмдэглэн үлдээжээ.
18-р зууны сүүлчээр европод цаасан мөнгийг гүйлгээнд оруулжээ.
Улс орон болон тухайн орон нутагт мөнгөний үүргийг анх янз бүрийн зориулалттай өргөн хэрэглээний бараа
гүйцэтгэж байжээ.
Арилжааны хөгжлийн явцад алт, мөнгө мөнгөний үүргийг гүйцэтгэх болов. Хожим нь гүйлгээний хэрэгслийн
үүргийг гүйцэтгэж байсан алт ,мөнгийг цаасан мөнгөөр орлуулжээ
Мөнгөний үүсэл хөгжлийн түүхээс үзэхэд мөнгөний хэд хэдэн төрөл байжээ.
1) Таваар хэлбэрийн мөнгө. Мөнгөний үүргийг анх жирийн таваар гүйцэтгэж байв. Таваар мөнгө бүх
төрлийн таваартай солигдох чадвартай онцгой төрлийн та-ваар юм. Ийм төрлийн мөнгөнд алт, мөнгө хамаарна.
Алт, мөнгө нь өөрөө өртөгтэй, хүний ямар нэгэн хэрэгцээг хангах чадвартай жирийн таваар юм. Гагцхүү
барааны өртгийг илэрхийлсэн арилжаа солилцооны хэрэгсэл болгон ашигласан үеэс эхэлж тэр нь мөнгөний
үүргийг гүйцэтгэх болжээ.

7. Алт мөнгө нь ховор, байгаль дээр цэврээрээ байдаггүй, олборлоход өндөр өртөг-тэй байдаг. Алт мөнгөний
эдгээр онцлог шинжүүд гүйлгээний хэрэгсэл болгон ашиг-лахад таатай нөлөө үзүүлжээ.
2) Бэлэн мөнгө. Бэлэн мөнгө нь цаасан, зоосон мөнгө юм. Цаасан, зоосон мөнгө бол тухайн улс орны засгийн
газраас арилжаа солилцооны хэрэгсэл болгон ашиг-лахыг хуульчлан зөвшөөрсөн гүйлгээний хэрэгсэл юм.
Өөрөөр хэлбэл засгийн газ-раас татварын болон бусад төлбөр, тооцоог хийхийг зөвшөөрсөн үнэт цаас хууль
ёсны төлбөрийн хэрэгсэл буюу мөнгөн тэмдэгт мөн.
Цаасан мөнгөний өртөг худалдан авах чадвар хоёрын хооронд ямар нэгэн хамаарал байхгүй. Жишээ нь 100
төгрөг 1000 төгрөг хоёрын өөрийн өртөг бараг ялгрргүй боловч худалдан авах чадвар нь 10 дахин зөрөөртэй
байх жишээтэй.
Засгийн газар гүйлгээний хүрээнд байвал зохих мөнгөний хэмжээнд хяналт тавьж улс орны үйлдвэрлэсэн
барааны үнийн дүн, гүйлгээний хүрээнд байгаа мөнгөний тоо хоёрын зохистой харьцааг хангаж байх ёстой.
Хэрэв гүйлгээний хүрээнд байвал зохих мөнгөний тоо ихсвэл бараа үйлчилгээний үнэ нэмэгдэж, мөнгөний
худалдан авах чадвар буурч, мөнгөний ханш унана.

8. 3) Бэлэн бус мөнгө. Бэлэн бус мөнгө гэдэг нь тооцооны касс, хадгалам-жийн бусад байгууллагуудын нягтлан
бодох бүртгэлийн дэвтэрт бүртгэгдсэн тэдгээр байгууллагуудын хувь хүмүүс, пүүсүүдэд төлөх өр юм.
Хадгаламжийн байгууллагууд хувь хүмүүс пүүсүүдэд өөрсдийнх нь нэрийн өмнөөс төлбөр хийхийг зөвшөөрсөн
баталгаа болох чек олгоно.
Энэхүү чек нь түүнийг эзэмшигчийн өмнөөс тэдний хүссэн цаг тухайд төл-бөр хийх үүргийг хадгаламжийн
байгууллагууд хүлээж буй баталгаа болно.
Чек нь түүнийг эзэмшигчийн хүсэлтээр (шаардлагаар) бэлэн мөнгө болдог учраас бараа материал худалдан
авах, төлбөр тооцоо хийхэд ямар нэгэн бэрхшээл учрахгүй. Иймд чек нь бэлэн мөнгө биш боловч хууль ёсны
төл-бөрийн хэрэгсэл мөн.
Бэлэн бус мөнгөөр төлбөр хийх нь 1) Их хэмжээний бэлэн мөнгө биедээ авч явах шаардлагагүй. 2) Өөр хүн
чекийг ашиглах боломжгүй учир түүнийг биедээ авч явахад аюул багатай. 3) Бэлэн мөнгө гар дээр байснаас
эрсдэл багатайн дээр төлбөр хийх хүртэл хүүгийн орлого олдог зэрэг давуу та-луудтай.
Зах зээл хөгжсөн ихэнх улсад бэлэн бус мөнгөөр хийх төлбар тооцоо ком-пьютерийн сүлжээнд орсноор чекийн
боловсронгуй хэлбэр болсон төлбө-рийн картуудыг өргөн хэрэглэх боллоо. Үүний үр дүнд улс дотроо бэлэн
мөнгөөр худалдаа хийдэггүй орны тоо жилээс жилд өсч байна.

9. 3. Мөнгөний эрэлт түүний төрөл. Айл өрхийн болон пүүсийн хөрөнгө 3 янзийн хэлбэртай байж
болно. Үүнд:
1) Бэлэн, мөнгө чекийн хадгаламж хэлбэртэй хүү орлого оруулдаггүй 100 хувь гүйлгээний
зориулалттай 2) Хугацаатай хадгаламж, хувьцаа, бонд, зэрэг хүүгийн орлого оруулахын зэрэгцээгээр
ямарч бэрхшээлгүй, бас эрэсдэлгүй-гээр мөнгө болгож болох хэлбэртэй 3) Машин техник, байшин
барилга зэрэг ашиг орлоготой боловч үндсэндээ гүйлгээний чадваргүй бодит капитал хэл-бэртэй
байна.
Эдийн засагт санхүүгийн а) гүйлгээний төгс чадвартай хэрэгсэлмөнгө б) гүйл-гээний төгс бус
чадвартай боловч орлого оруулдаг бусад хэрэгсэл гэсэн хоёр төрлийн хэрэгсэл байдаг.
Иймд өрх гэр баялгаа мөнгө хэлбэрээр байлгах уу? бонд хадгаламж хэлбэр-тэй байлгах уу? гэсэн
хоёр асуудалтай тулгарна. Бонд хадгаламж болгох нь илүү ашигтай боловч мөнгөтэй байх
шаардлагатай.
Энэ нь мөнгө гүйлгээний, төлбөрийн, хуримтлалын хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэ-дэгтэй холбооттой.

10. 10
•Хэрэглэгчид, үйлдвэрлэгчид хэрэгцээт бараагаа худалдан авахын тулд бэлэн мөнгө, чекийн
хадгаламж хэлбэрээр гар дээрээ байлгахыг эрмэлзэж буй мөнгө-ний тоо хэмжээг мөнгөний
эрэлт гэдэг.
•Мөнгөний эрэлтийг а) арилжааны б) болгоомжлолын в) ашиг хонжооны эрэлт гэж 3
ангилна. Үүнийг мөнгөний эрэлтийн төрөл гэдэг.
•а) Мөнгөний арилжааны эрэлт. Үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчид хэрэгцээт бараа-гаа
худалдан авах мөнгөтэй байх шаардлагатай. Учир нь бараа худалдан аваад төлбөр
хийдэгтэй холбоотойюм. Үүнийг арилжааны эрэлт гэнэ.
• Мөнгөний арилжааны эрэлт барааны үнэ ҮНБ-ний хэмжээнээс хамаарна. Өөрөөр хэлбэл
үнэ өндөр бол их мөнгө хэрэгтэй.
•б) Болгоомжлолын эрэлт. Мөнгө төлбөрийн хэрэгслэлийн үүрэг гүйцэтгэдэг уч-раас
худалдан авагчид урьдчилан тооцоогүй гэнэтийн болон эрсдлийн үед хэ-рэглэх зорилгоор
тодорхой хэмжээний мөнгөний нөөцтэй байх эрмэлзлэлтэй байдаг.
•Үүнийг болгоомжлолын эрэлт гэнэ. Болгоомжлолын эрэлтийн хэмжээ үнийн түвшинтэй
шууд, зээлийн хүүтэй урвуу хамааралтай.

11. 11
•в) Ашиг хонжооны эрэлт. Хүмүүс хөрөнгөө гүйлгээний төгс чадвартай
мөнгө, төгс бус чадвартай боловч хүү хэлбэрээр орлого оруулах хугацаатай
хадга-ламж болон үнэт цаас гэсэн хоёр төрлийн санхүүгийн хэрэгсэл
хэлбэрээр хадгална. Гэхдээ өөрт илүү ашигтайг нь сонгоно.
•Барааны үнийн өсөлт, ханш уналтын түвшин зээлийн хүүгээс өндөр бол
барааг хямд үед нь худалдан аваад, үнэ нь өссөн үед зарж хүүгийн орлогоос
илүү ашиг болох боломжтой учраас хүмүүс хөрөнгөө мөнгө хэлбэртэй
байлгахыг сонирхоно.
•Үүнийг ашиг хонжооны эрэлт гэнэ.
•Ханш уналт хэдий чинээ өндөр байна ашиг хонжооны эрэлт төдий чинээ их
байна.
•Хүн амын орлого өсвөл ашиг хонжооны эрэлт буурна. Мөнгөний нийт
эрэлтийн хэмжээ энэ 3 төрлийн эрэлтийн нийлбэрээр тодорхoйлогдоно.

12. 12
•4. Мөнгөний эрэлтэд нөлөөлөгч хүчин зүйлс. Мөнгөний эрэлтэд а) бараа үйлчил-гээний
үнийн түвшин б) зээлийн хүүгийн хэмжээ в) хүн амын орлогы байдал нө-лөөлнө.
•а) Мөнгөний эрэлт ба бараа үйлчилгээний үнийн түвшин. Мөнгөний арилжааны эрэлт
буюу төлбөрийн хэрэгсэл болгон ашиглах зорилгоор гар дээрээ байлгах мөнгөний хэмжээ
бараа үйлчилгээний үнийн түвшингээс хамаарна. Тухайлбал үнийн түвшин өндөр байвал
хэрэгцээт бараагаа худалдан авахад их мөнгө шаардагдана.
•Хэрвээ мөнгөний ханш уналт өсвөл мөнгөний ашиг хонжооны эрэлт ихсэнэ. Жишээ нь
Батынх 10000 төгрөгөөр өдрийнхөө хэрэгцээг хангаж байтал бараа үйлчилгээний үнийн
түвшин 30 хувиар өсвөл тэдний өдрийн хэрэгцээт мөнгө 13000 болж ихсэнэ.
•Үүнээс үзэхэд үнийн түвшин арилжааны эрэлтэд, ханш уналт ашиг хонжооны эрэлтэд
нөлөөлөгч хүчин зүйл болох нь харагдаж байна.
•б) Мөнгөний эрэлт ба зээлийн хүү. Хүмүүс хөрөнгөө хувьцаа бонд, хугацаатай хад-
галамж хэлбэрт оруулсан нөхцөлд хүүгийн орлого авна. Хүүгийн түвшин өндөр байх тутам
олох орлого их болох учраас гар дээрээ байлгах мөнгөө багасгаж хувьцаа, бонд, хугацаатай
хадгаламж болгохыг эрмэлзэнэ.

13. 13
•Үүнээс үзэхэд мөнгөний эрэлт зээлийн хүүгийн түвшинтнй урвуу
хамааралтай.
•Гэхдээ мөнгөний эрэлт, зээлийн хүүгийн хоорондын хамааралд мөнгөний
эрэлтийн төрлүүд нөлөөлнө. Жишээ нь арилжааны эрэлт зээлийн хүүгийн
түвшинтэй үндсэн-дээ хамааралгүй байхад болгоомжлолын, ашиг хонжооны
эрэлт зээлийн хүүгийн түвшинтэй хүчтэй хамааралтай байдаг.
•в) Мөнгөний эрэлт ба орлого. Өрхийн зарлага буюу хэрэглээ орлогын хэмжээ-
нээс шууд шалтгаална.
•Их хэмжээний зарлагатай хүнд их хэмжээний мөнгө шаардагдана. Өөрөөр
хэлбэл их орлоготой хүн их мөнгө зарна.
•Өөрөөр хэлбэл мөнгөний эрэлт орлогын хэмжээнээс шалтаална.