The Greek economy and society during the 19th century. Die Griechische Wirtschaft und Gesellschaft w'hrend des 19. Jahrhunderts. Η ελληνική οικονομία και κοινωνία κατά τον 19ο αιώνα.

1. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ
19ο ΑΙΩΝΑ

2. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Η έκταση της Ελλάδας ήταν σχετικά μικρή όταν
η χώρα απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1830.
Περιλάμβανε την Πελοπόννησο, την Στερεά
Ελλάδα, την Εύβοια, τις Κυκλάδες, τις Σποράδες
και τα νησιά του Αργοσαρωνικού.
Με την ενσωμάτωση των Επτανήσων το 1864
και της Θεσσαλίας το 1881 , δηλαδή μέσα σε 60
χρόνια, αύξησε αισθητά τόσο την έκτασή της,
όσο και τον πληθυσμό της.

3. Πηγή εικόνας: https://www.reddit.com/r/imaginarymaps/comments/ist387/alternate_history_of_greece_greek_territorial/
Η ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΤΟ 1881

4. Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Το ελληνικό κράτος είχε περίπου 750.000
κατοίκους το 1830 και η αύξηση του πληθυσμού
ήταν ομαλή καθ΄ όλη τη διάρκεια του 19ου
αιώνα. Περίπου διπλάσιοι Έλληνες ζούσαν έξω
από τα ελληνικά σύνορα.
Τα κυριότερα αστικά κέντρα ήταν η Αθήνα,
πρωτεύουσα από το 1834, η Πάτρα και η Σύρος,
το μεγάλο ναυτιλιακό κέντρο της χώρας.

6. Πηγή εικόνας: https://el.wikipedia.org/wiki/Σύρος

7. Η πρωτεύουσα των Κυκλάδων: Ερμούπολη της Σύρου
Πηγή εικόνας: https://el.wikipedia.org/wiki/Σύρος

8. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Η ελληνική οικονομία βασιζόταν στα πρώτα
χρόνια του κράτους στον αγροτικό τομέα. Με
την ανεξαρτησία της Ελλάδας περνούν στον
έλεγχο του κράτους περίπου 5.000.000
στρέμματα γης, οι λεγόμενες «εθνικές γαίες».
Οι αγρότες, που εργάζονταν και ζούσαν από τα
κτήματα αυτά, ζητούσαν να διανεμηθούν οι
«εθνικές γαίες» στους ίδιους, ενώ οι πρόκριτοι
ζητούσαν να αγοράσουν αυτές τις εκτάσεις.

9. ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΑΙΕΣ
Το ελληνικό κράτος δεν τόλμησε ούτε να
μοιράσει τις «εθνικές γαίες» στους αγρότες,
ούτε να τις πουλήσει, με αποτέλεσμα να
καταπατηθούν και να μετατραπούν σε
ιδιοκτησίες με το πέρασμα του χρόνου.
Το 1871 ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος διένειμε
τις τελευταίες εκτάσεις από τις «εθνικές γαίες»
που είχαν απομείνει.

10. ΤΣΙΦΛΙΚΙΑ
Με την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας το 1881
υπήρξε το πρόβλημα των τσιφλικιών, των
μεγάλων εκτάσεων που ανήκαν σε Τούρκους
γαιοκτήμονες και καλλιεργούνταν από Έλληνες
κολίγους, δηλαδή ακτήμονες αγρότες.
Οι κολίγοι θεώρησαν ότι τα τσιφλίκια θα
μοιραζόταν σε αυτούς, γιατί οι ίδιοι δούλευαν
την γη και ζούσαν από αυτήν.

11. Εικόνα από τον θεσσαλικό κάμπο

12. Πίνακας του Julien Dupre
Πηγή εικόνας: http://jeansyl.over-blog.com/2016/04/le-peintre-julien-dupre.html

13. ΤΣΙΦΛΙΚΙΑ
Όμως η Ελλάδα όφειλε από διεθνή συνθήκη να
σεβαστεί τα δικαιώματα ιδιοκτησίας των
Τούρκων και έτσι οι μεγάλες ιδιοκτησίες της
Θεσσαλίας πουλήθηκαν σε πλούσιους Έλληνες
κεφαλαιούχους.
Με εξαίρεση την Θεσσαλία η ελληνική γεωργία
βασιζόταν στον μικρό αγροτικό κλήρο, που
καλλιεργούνταν από τον αγρότη και την
οικογένειά του.

14. ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ
Τα κυριότερα αγροτικά προϊόντα ήταν:
• η σταφίδα
• οι ελιές
• τα καπνά
• τα σιτηρά

15. Η ΣΤΑΦΙΔΑ
Η σταφίδα παρουσίασε μεγάλη ζήτηση στις
ευρωπαϊκές αγορές από τα μέσα του 18ου αι. με
αποτέλεσμα η καλλιέργεια της σταφίδας να
εξελιχθεί σε μονοκαλλιέργεια, κυρίως στη
βορειοδυτική Πελοπόννησο.
Αυτό έφερε πλούτο και ευημερία στην περιοχή,
όμως οι τοπικές κοινωνίες και οικονομίες ήταν
ευάλωτες όταν ξεσπούσαν οι «σταφιδικές
κρίσεις», δηλαδή όταν υπήρχαν δυσκολίες
πώλησης της σταφίδας στο εξωτερικό.

16. Πηγή εικόνων: https://www.patrisnews.com/
https://plantpro.gr/kaliergies/f1140501/695
https://peliti.gr/i-istoria-tis-mafris-korinthiakis-stafidas/
https://www.ypaithros.gr/pliromes-korinthiaki-stafida/
Η καλλιέργεια της σταφίδας
Στέγνωμα της σταφίδας στον ήλιο
Σταφίδες: τελικό προϊόν
Η καλλιέργεια της σταφίδας
στη ΒΔ Πελοπόννησο

17. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ
Το εμπόριο είχε πολύ μεγάλη σημασία, ιδίως το
εξωτερικό εμπόριο.
Εξαγωγές: σταφίδες, λάδι και άλλα γεωργικά
προϊόντα.
Εισαγωγές: δημητριακά, υφάσματα, νήματα και
στο τέλος του 19ου αιώνα άνθρακας, ξυλεία και
μηχανήματα.

18. Η ΝΑΥΤΙΛΙΑ
Η ναυτιλία υπήρξε ο κυριότερος παράγοντας
οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Το λιμάνι της
Πάτρας ήταν το κυριότερο λιμάνι εξαγωγών
σταφίδας.
Όμως η Σύρος παρέμενε όχι μόνο το κυριότερο
λιμάνι της Ελλάδας και ένα από τα
σημαντικότερα της Ανατολικής Μεσογείου,
αλλά ήταν και το μεγαλύτερο ναυτιλιακό κέντρο
της χώρας.
Ελληνικό ατμόπλοιο του 19ου αιώνα
Πηγή εικόνας: www.chiosnauticalmuseum.gr

19. ΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ
Το 1841 ιδρύεται η Εθνική Τράπεζα και έτσι
θεμελιώνεται το τραπεζικό σύστημα στην
Ελλάδα. Μέχρι τότε όποιος χρειαζόταν χρήματα
έπρεπε να δανειστεί από ιδιώτες. Η Εθνική είχε
το δικαίωμα να εκδίδει χαρτονομίσματα.
Το πρώτο κτήριο της Εθνικής Τράπεζας
Πηγή εικόνας: https://en.wikipedia.org/wiki/Ernst_Ziller

20. Επάνω:
Το πρώτο χαρτονόμισμα των
100 δραχμών του 1842
Αριστερά:
Βασιλικό διάταγμα του 1841 με το
οποίο ιδρύεται η Εθνική Τράπεζα
Πηγή εικόνας επάνω:
www.greekbanknotes.com/greek-banknotes/big/national-bank-100-f/
Πηγή εικόνας αριστερά:
https://de.wikipedia.org/wiki/National_Bank_of_Greece

21. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ
Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα έγινε
με πολύ αργούς ρυθμούς. Οι λόγοι ήταν:
❶ η έλλειψη κεφαλαίων
❷ η μικρή αγορά
❸ η έλλειψη πρώτων υλών και καυσίμων
❹ η έλλειψη εργατικών χεριών
❺ η πίεση των φτηνών εισαγόμενων
βιομηχανικών προϊόντων

22. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Ο ρόλος του κράτους στην ανάπτυξη της
ελληνικής οικονομίας ήταν σημαντικός, διότι το
κράτος, κυρίως επί κυβερνήσεων Τρικούπη:
❶ επένδυσε σε έργα υποδομής
❷ καθιέρωσε ευνοϊκό θεσμικό πλαίσιο
❸ επεδίωξε τον εκσυγχρονισμό
της οικονομίας
.
Πηγή εικόνας: https://filologika.gr/

23. ΤΟ ΕΞΩΕΛΛΑΔΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Οι Έλληνες κεφαλαιούχοι του εξωτερικού
άρχισαν να επενδύουν στην Ελλάδα μετά την
δεκαετία του 1870, όταν ο Τρικούπης πρόσφερε
ένα ευνοϊκό επενδυτικό πλαίσιο. Παρόλα αυτά
οι επενδύσεις αυτές ήταν ευκαιριακού τύπου.
Γενικά η Ελλάδα είχε χαμηλότερους ρυθμούς
ανάπτυξης απ’ ότι η Δυτική Ευρώπη, αλλά τους
υψηλότερους ρυθμούς στα Βαλκάνια.

24. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Οι μεταβολές της ελληνικής κοινωνίας κατά τον
19ο αιώνα είναι αργές. Η σταδιακή
αστικοποίηση της χώρας θα επιτρέψει την
εμφάνιση της αστικής τάξης, η οποία βαθμιαία
θα ενισχύσει τη θέση της σε μία χώρα που
βασίζεται στην αγροτική κοινωνία και οικονομία
και της οποίας ο πληθυσμός αποτελείται στην
πλειοψηφία του από αγρότες.

25. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Οι περισσότεροι αγρότες είναι μικροϊδιοκτήτες
γης και εργάζονται στους κλήρους τους με τις
οικογένειές τους. Πολύ σπάνια μίσθωναν
εργατικά χέρια.
Μία ιδιαίτερη περίπτωση είναι οι κολίγοι της
Θεσσαλίας, οι οποίοι είναι αγρότες ακτήμονες
και εξαρτώνται απόλυτα από τους τσιφλικάδες,
οι οποίοι μπορούν να τους διώξουν από τα
κτήματά τους.

26. ΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ
Οι αστοί ενισχύουν συνεχώς την θέση τους κατά
τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Άνθρωποι που
ασχολούνται με:
• το εμπόριο
• την ναυτιλία
• τις τραπεζικές εργασίες
• τη βιομηχανία
• και οι δημόσιοι υπάλληλοι
θα συμβάλλουν δυναμικά στην ανάπτυξη της
ελληνικής οικονομίας.

27. Μεγαλοαστοί στη Γερμανία το 1895
Πηγή εικόνας: https://de.wikipedia.org/wiki/Großbürger

28. ΟΙ ΕΡΓΑΤΕΣ
Οι εργάτες εμφανίστηκαν στην ελληνική
κοινωνία πολύ αργότερα απ’ ότι στην υπόλοιπη
Ευρώπη, λόγω της αργής εκβιομηχάνισης της
χώρας. Οι συνθήκες ζωής και εργασίας τους
ήταν άθλιες.
Εργατική οικογένεια στο σπίτι, 1840
Πίνακας του Theodor Hosemann
Πηγή εικόνας: https://www.gewerkschaftsgeschichte.de/industrielle-revolution-
ausbeutung-und-massenelend.html

29. Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ
Η μετανάστευση ήταν ένα συχνό φαινόμενο
στην φτωχή Ελλάδα του 19ου αιώνα. Οι Έλληνες
μετανάστευαν σε μεγάλες παροικίες του
Ελληνισμού, κυρίως στην Αίγυπτο.
Οι πολλές σταφιδικές κρίσεις στα τέλη του 19ου
αιώνα και η ανάγκη για εργατικά χέρια στην
Αμερική οδήγησαν πολλούς ανθρώπους από
την Πελοπόννησο προς την άλλη μεριά του
Ατλαντικού.

30. Έλληνες μετανάστες φτάνουν στην Νέα Υόρκη – Λιθογραφία εποχής
Πηγή εικόνας: https://neoskosmos.com/el/227621/oi-ellines-metanastes-stis-ipa-etsi-gennithike-i-omogeneia/

31. Έλληνες μετανάστες φτάνουν στην Αμερική – Φωτογραφία εποχής
Πηγή εικόνας: https://evia365.gr/pos-ellines-metanastes-apektisan-terasties-periousies-stin-ameriki-poies-oikogeneies-apektisan-polla-lefta/

32. Για πολλές οικογένειες στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου
αιώνα ήταν μονόδρομος η αποστολή των κοριτσιών τους σε ηλικία γάμου
στην Αμερική για να παντρευτούν κάποιον, τον οποίον είχαν δει μόνο σε μία
φωτογραφία. Σκηνή από την ταινία «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη.
Πηγή εικόνας: https://www.youtube.com/watch?v=KJhX7BAnXV4

33. Τρεις νύφες από την Ελλάδα με τους γαμπρούς από την Αμερική – Φωτογραφία εποχής
Πηγή εικόνας: http://sadentrepese.blogspot.com/2017/11/blog-post_516.html

34. ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΩΝ ΚΟΛΙΓΩΝ
Οι κολίγοι στη Θεσσαλία, που ήταν στο έλεος
των τσιφλικάδων, μετά την προσάρτηση της
Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881, αναγκάστηκαν
λόγω των δύσκολων συνθηκών εργασίας και
διαβίωσης να εξεγερθούν. Η εξέγερση αυτή του
1910 είναι γνωστή ως «εξέγερση του Κιλελέρ»
κατά την οποία η χωροφυλακή άνοιξε πυρ και
σκότωσε τέσσερεις αγρότες. Ήταν η αφορμή για
να ψηφιστεί από τον Ελευθέριο Βενιζέλο η
αγροτική μεταρρύθμιση του 1917 για αναδασμό
στη Θεσσαλία.

35. Πηγή εικόνας: https://www.larissanet.gr/2019/04/02/ekdilosi-mnimis-sto-kileler/
ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΕΛΕΡ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ

36. ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Το εργατικό κίνημα εμφανίστηκε στην Ελλάδα
στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Την δεκαετία
του 1870 σημειώθηκαν οι πρώτες απεργίες στην
Ελλάδα.
Παράλληλα ξεκίνησαν να διαδίδονται και οι
πρώτες σοσιαλιστικές ιδέες από κύκλους
διανοουμένων και κυκλοφόρησαν οι πρώτες
εφημερίδες που υπερασπίζονταν τα αιτήματα
των εργατών.

37. ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Από την δεκαετία του 1870 αρχίζουν να
ιδρύονται τα πρώτα εργατικά σωματεία.
Η πρώτη Πρωτομαγιά γιορτάστηκε στην Ελλάδα
μαζικά το 1891 στο Παναθηναϊκό Στάδιο.
Πηγή εικόνας: http://atticaonline.gr/ergatiki-protomagia-ti-einai-kai-pote-giortastike-gia-proti-fora-stin-ellada/

38. ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΖΗΤΗΜΑ
Το φεμινιστικό κίνημα κάνει την εμφάνισή του
στην Ελλάδα το 1887, όταν η Καλλιρόη Παρρέν
εκδίδει την «Εφημερίς των Κυριών», μία
εφημερίδα που εκδίδεται αποκλειστικά από
γυναίκες.
Από τα αιτήματα των γυναικών ξεχώριζε το
αίτημα για εκπαίδευση, από την οποία οι
γυναίκες ήταν αποκλεισμένες τον 19ο αιώνα.

39. Προτομή της Καλλιρόης Παρρέν στο Ρέθυμνο
Πηγή εικόνας: https://en.wikipedia.org/wiki/Kalliroi_Parren

40. Κείμενα, συγγραφή, ιστορική έρευνα, εικόνες: Γαρίτατζης Χαράλαμπος (ΠΕ07)
Φιλολογική επιμέλεια: Γεώργιος Σπανός (ΠΕ02)
ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ