Монголчуудын угсаа гарвал, нэрийтгэлийн тухай

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б. Уламбаяр
........ оны ... сарын ..... өдөр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв. Монголчуудын угсаа гарвал, нэрийтгэлийн тухай
1. Монголчуудын угсаа гарвалын янз бүрийн арга зүйн хандлагын үүднээс судалсан ойрхи
тойм
2. Монголчуудын угсаа гарвалыг нэн эрт үеийг хамруулсан судалсан түүхэн тойм
3. Монгол гэдэг нэрийн тухай
Нэг. Монголчуудын угсаа гарвалыг янз бүрийн арга зүйн
хандлагын үүднээс судалсан ойрхи тойм
Угсаа гарвалын судалгаа нь шинжлэх ухааны олон салбарын мэдээ сэлт, оролцоог шаардаж
байдаг бөгөөд тэдгээрийн судалгааны үр дүнд тулгуурлах зайлшгүй шаардлагатай байдаг юм.
Энэ асуудал угтаа түүхийн урт хугацааг хамарсан нарийн нийлмэл үйл явц билээ. Угсаа гарвал нь
юуны өмнө дараах нийтлэгүүдийг өөртөө агуулсан байдаг. Үүнд,
1. Аж ахуй
2. Хэл
3. Соёл
4. Зан үйл
5. Сэтгэл зүй, эдгээр болно.
Монголчуудын угсаа гарвалын системийг тайлбарласан арга зүйн гурван хандлага байна.
1. Монголчуудын угсаа гарвалыг Хүннү, Дунхугаас улбаалж тайлбарладаг арга зүйн чиглэл
2. Зөвхөн Дунхуг монголчуудын өвөг гээд Дунхугийн системд Сяньби, Ухуань, Муюн, Тоба,
Жужан, Тогон, Кидан, Шивэй зэрэг аймгуудыг хамааруулан үзэх арга зүйн хандлага
3. Монголчуудыг Шивэйгээс гаралтай гэж үзэхдээ өмнөх үеийн бусад аймаг улсуудтай
холбогдолгүйгээр тусгайд нь авч үздэг арга зүйн хандлага, эдгээр болно. Эдгээрийг
үндсэнд нь түүхийн ойрхи тойм хэмээн авч үзэж байгаа юм.
Монголын неолитийн үеийн дөрвөлжин булшны соёлын уламжлалыг судалж үзэхэд оршуулгын
байгууламж, зан үйлийн хувьд залгамж холбоотой болохыг судлаачид тэмдэглэсэн байна. Хүннү
нарын антропологи хэв шинж бүрэлдэх үйл явцад дорнод монголын хүрлийн үеийн дөрвөлжин
булшийн соёлт хүн ам, баруун монголын хиригсүүр буюу чулуун овоот булший н соёлт хүн ам
гол цөм нь болсон гэж үзэж байгаа юм. Харьцуулсан судалгаанаас үзэхэд орчин үеийн

2. монголчууд нь төв монголын дөрвөлжин булшны соёл, хүннү, дундад зууны түрүү үе, Монголын
үеийн хүн амтай угсаа гарвалын нягт холбоотой болох нь харагддаг.
Хүннүчүүд хүчэрхэг Дунхуг бут цохисноор төв азид хүчтэй болж, хүчэрхэг гүрэн байгуулсан
билээ. Хүннүг монгол гаралтай гэдэг саналыг анх Оросын эрдэмтэн, нэрт хятадч Н. Я. Бичурин
дэвшүүлснийг олон эрдэмтэн хүлээн зөвшөөрдөг. Монголын нэрт эрдэмтэн Г. Сүхбаатар
хүннүгийн угсаа гарвал, хэл, зан заншил, эдийн болон оюуны соёлыг тал бүрээс нь судлаад
Хүннү нь монголчуудын өвөг дээдэс болохыг үндсэндээ нотолсон бай даг.
Өөр бусад гаргалгаанууд,
1. Дунху бол хүннүгийн зүүн талд оршиж байсан монгол угсааны аймаг. Тэд Хүннүчүүдэд
бут цохигдон сарнихдаа Ухуаний болон Сяньбийн салаа нь Шар мөрний зүг зухтан оджээ.
Дунхугаас монгол угсааны Сяньби, Ухуань, Жужан, Тоба, Тогон, Муюун, Күмоси,
Киданчууд салбарлан гарсан бөгөөд тэд өөр өөрсдийн төр улсын байгуулан Төв азийн
түүхэнд үлдсэн үзэж байна.
2. Манай нутагт Монгол угсааны Хүннү МЭӨ 3-МЭ 1, Сяньби МЭ 2-4, Жужаны МЭ 4-6
хүчэрхэг хаант улсууд оршин тогтож, Монгол угсааны аймгуудын угсаа-соёлын хөгжилд
хүчтэй түлхэц болсон байна.
3. МЭ 555 онд Жужан улс Түрэгүүдэд цохигдсон хэдий ч өөрсдийн ахуй соёл, уламжлалаа
хадгалсаар байжээ.
4. YI-IX зууны монгол аймгуудыг 3 хуваан үзэж байгаа юм.
a. Монгол угсааны зарим овог, аймаг Шивэйгийн нутагт шилжин суурьшсаныг хятад
сурвалжид “Мэн-ү-шивэй” нэрээр тэмдэглэжээ.
b. Монгол угсааны аймгуудын ихэнх нь нутгийнхаа зүүн тал руу шахагдсан ч
өөрсдийн угсаа гарал, соёл ахуй, төр ёсны уламжлалаа хадгалан “Татар” хэмээн
нэрийдэн оршиж байжээ.
c. Татар аймгуудын зарим нь Түрэг угсааны аймгуудтай айлсан сууж, тэдний
угсаажилт, соёлын хөгжилд хүчтэй нөлөө үзүүлсээр байсан. Энд угсаа соёлын шинэ
нэгдэл үүсэхэд оролцжээ. Түрэгүүдийн ноёрхлын үед хятад сурвалжуудад Шивэй
аймгуудын талаар мэдээ нилээд байдаг боловч Түрэг, Уйгарын хаөшөөний
бичээсүүдэд Шивэй хэмээх нэр огт байхгүй, харин “Отуз татар-Гучин татар”,
“Токуз татар-есөн татар” гэсэн овог аймгийн нэр дурдагдсан байдаг ажээ. Эндээс
харахад 13-р зууны үед бусад аймгууд Монголчуудыг “Татарчууд” хэмээн нэрлэж
байжээ. Эндээс Монголчууд Татартай этнонимийн болон угсаа гарвалын холбоотой
болохыг баталж байна.

3. 5. Рашид-ад-Динии “Судрын чуулган” дахь “Эргэнэ гүн”-ийн домогт Монгол Түрэг аймгууд
айлсан оршиж байгаад нэгэн удаагийн томоохон дайнд Монгол аймгууд ялагдаж, Эргэнэ
Гүн гэдэг газар очиж 400-аад жил болсон. Тэр үедээ Хиян, Нукус гэдэг хоёр овог бай снаа
унаган нутаг Хэрлэн, Туул, Онон мөрний газар буцаж нүүдэллэж ирсэн. Ингэхдээ Бөртэ
чино, Гоо марал гэдэг хоёр овог бас дагаж ирсэн хэмээдэг. Энэ санаа маргаантай юм.
6. Ийнхүү нүүдэллэж ирсэн Хиян, нукус зэрэг аймгуудыг Хятадын сурвалж бичгүүдэд
“Мэн-ү” Монгол гэж нэрлэж байсан бөгөөд тэдний хүн амын гол цөм хэсгийг Нирун,
Дарлигин хэмээх хоёр том бүлэгт хуваагддаг гэж байжээ. Дарлигин бол Алангуаг хүртэлх
үеийн Монгол аймгуудын ерөнхий нэдийдэл хэмээн авч үздэг байна.
7. Нирун бол нийт монгол овогтны эртний дээд хуланц эмээ Алангуагаас төрсөн Буха-
хатаги, Бухату-салжи, Бодончар, Мунхагийн удмынхан бөгөөд гэрлийн шидээр
Алангуагийн ариун нуруунаас төрсөн “ариун дээд гаралтай” хэмээгдэж байсан учир
Нирун гэж дээдлэгдэн нэрлэгджээ. Нирун овгууд бусдаас тодрон ялгарч “Алтан ураг”-ийн
үндэс суурийг тавьсан байна.
Нирун, Дарлигин монголчууд гол цөмийг нь бүрдүүлсэн Онон, Хэрлэн, Туулын
монголчуудыг “Гурван голын монголчууд”, “язгуур монголчууд” гэж нэрлэдэг байна. XI зуун
гэхэд Монголын нутагт Хамаг монгол, Татар, Хэрэйд, Найман зэрэг ханлигууд, Мэргэд, Ойрад,
Хорь түмэн, Жалайр, Онгуд, Олхонууд зэрэг олон аймгууд оршиж байсан бөгөөд тэднийг Чингис
хаан нэгтгэж, 1206 онд Их Монгол улсын байгуулсан түүхтэй.
Хоёр. Монголчуудын угсаа гарвалыг нэн эрт үеийг хамруулсан судалсан түүхэн тойм
Монгол улсын Ерөнхий сайд агсан, судлаач А. Амар Монголчуудын угсаа гарвалыг
Хүннүгийн өмнөх үе рүү хандаж, өөрөөр хэлбэл, хүн төрөлхтөний үүсэлтэй холбон авч үзэж
судалсан байдаг. Тэрээр ийнхүү судалсны үндсэн дээр дараах санааг дэвшүүлсэн байна. Монгол
туургатны угсаа гарвал нь бүхэл бүтэн систем юм. Тийм учраас энэ системийн эд эс бүрийг нэг
бүрчлэн судлах замаар монголчуудын угсаа гарвалыг тодорхойлох хэрэгтэй гэж тэрээр үзсэн.
Монголчуудын эртний өвөг дээдэс гэвэл Хүннү, Сүмбэ, Нирун, Кидан гэх зэргээр ярьж болох
боловч Хүннүгээс өмнөх үеийн угсаа гарвалын талаар тодорхой зүйлийг хэлэх боломж тун бага
юм. Энэ асуудлыг ганц хоёрхон эрээвэр хураавар баримтаар яаран шийдвэрлэж болохгүй. Тийм ч
учраас нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн дүгнэлтэнд өнөөг хүртэл хүрээгүй байна.
Хүннүгийн уг гарвалыг нэн эрт үетэй холбон судалсан эрдэмтдийн дотор дараах дүгнэлтүүд
байдаг.
1. Түрэгээс гаралтай гэх. П. Паллас, Б. Берчман, Г. Сүхбаатар, И. Ишжамц г.м

4. 2. Сляван, Финээс гаралтай гэх. Ф. Миллер, В. Панов Үндэслэл маш багатай.
3. Хятадаас гаралтай гэх. Хятадын сурвалж бичгүүд
4. Энэтхэгээс гаралтай гэх. А. Амар
5. Домог үзэл
Нэг. Монголчуудыг хятадаас гаралтай, түүний нэг хэсэг хэмээн авч үздэг үндэслэлийн талаар
өгүүлье.
Хятадын түүх судруудад өгүүлэхдээ монголчуудын өвөг болох хүннү нарын түрүү үеийн
аймгууд нь хятадын хаадын удам угсаа юм. МЭӨ 1060-аад оны үед Хүннү нар хятадаас тасарч
салсан хэмээн авч үздэг.
Ся улсын сүүлчийн хаан Люй Гуй Зе гэж маш харгис хатуу хүн байжээ. Энэ нь МТӨ 2140-
1711 оны үе юм. Түүнийг Шан улсын эзэн Тан 1711-1066 довтлон дийлээд Минтао гэдэг газар
цөлсөн байна. Люй Гуй хаан тэнд 3 жил болоод нас барахад түүний хүү Хунь Юй аавынхаа
татвар эмстэй гэрлэн, умар зүг явж мал маллан нүүдэллэн амьдрах болсон байна. Тэдний
угсаатнуудыг хятадууд Хүннү гэдэг байжээ. Энэ тухай эх сурвалжид “Зе хаан төрөө алдахын
хамт мөнхүү Зе хааны хүү Хунь Юй эцгийн олон эхнэрийг эм болгон авч, буруулан хойд талд
одож, малыг дагаж нутаглан аж төрж, улсын нэрийг Хүннү нэмээн нэрийдэв. Энэ нь монгол улс
мөн” хэмээжээ. Хүннү нар бол төв азийн нүүдэлчдийн түүхэнд анх удаа МЭӨ 209 онд төр
байгуулсан юм.
Ся улс мөхсөний дараа Шан улс, Жоу улс гэж 2 улс бөгөөд Шан улс нь монголыг Гуйфань,
Жоу улс нь монголыг Шаньжун гэж нэрийдэж байжээ. Эдгээр улсууд хүннү нарын дайралтад
ихээхэн өртдөг байсан байна. Энэчлэн хятадууд монголчуудыг олон янзаар нэрлэж байв.
Эдгээрийн нэг нь Ху хэмээх нэр юм. Ху гэдэг нь “Бүдүүлэг” гэсэн утгатай хятад үг юм. Тэд
баруун монголыг Линь ху, зүүн монголыг Дун ху хэмээн ялган авч үздэг байжээ.
Монголчуудыг хятадаас гаралтай гэх энэ үзлийн манай судлаачид хүлээн
зөвшөөрдөггүй. Яагаад гэвэл,
1. Хятадууд тэр үедээ монгол зэрэг олон аймгийг гадаад улс хэмээн үзэж, хандаж байсан
олон баримт бий юм. Эх сурвалжид “... тэдгээр аймгууд нанхиад улсыг ямагт довтлон
сүйтгэх тул тэр үед Вэй ван цэрэг бэлтгэж, тэдгээр гадаад улсыг сэргийлэх бөлгөө” гэсэн
байна.
2. Монгол үндэстэн ийнхүү хятадаас тасарсан нь үнэн бол эрх биш хэлний талаар ойр дөхөм
байх ёстой атал огт өөр юм. Тийм болохоор анхандаа хятад хэлтэй байснаа бүр мартаад
шинээр монгол хэл зохиож сурсан гэвэл үнэмшилгүй болно.
Хоёр. Баруун зүгээс, энэтхэгээс гаралтай гэх үзлийн тухай
Эртнээс нааш монгол үндэстний аман өгүүлэл болон өөрсдийн түүх зохиолуудад
монголчуудын уг гарлыг баруун зүгээс ирсэн гэдэг бөгөөд Чингис хааны 20-иод үеийн дээд
өвөг болох Бөртэ Чино баруун зүгээс ирэв гэсэн байх бөгөөд Төвд, Энэтхэг хаадын үр салбар мөн
гэжээ. ”Бөртэ Чино” МНТ зохиолд Чингис хааны анхны удмаар дүрсэлсэн анхны хүн. А. Амар.
Монголын товч түүх. 1934 он Энэ түүхийг судалсан А. Амар Бөртэ Чино бол амьтан бус бие
хүн юм гэж нотолсон байна.

5. Энэтхэг, төвд нар монголыг Хор буюу Согбу хэмээн нэрлэдэг. Тэрхүү хор буюу согбу гэдэг
үндэстэн Энэтхэгийн баруун хойно буй Моугал хэмээх нэгэн аймгаас тасарч зүүн зүгт очиж
суусан гэж түүх шаштирт өгүүлдэг байна. Энэчлэн монголчуудыг энэтхэг, түрэгээс гаралтай
хэмээн үзэх дараах нотолгоонууд байгаа юм.
1. Хасагийн зүүн өмнө буй Балхаш нуурын өмнө захаар олон өөр овогтой монгол аймгууд
байдгийн дотор Бөртэ хэмээх овогтой монгол аймаг буй. Түүний хүмүүс нь майхан, гэр
тэргүүтэнд сууж малын ажлаар амьдарна.
2. Энэтхэгийн моугал хэмээх үг монгол гэдэг үг хоёр угтаа нэг үг хэмээн судлаачид үздэг
болсон байна. Моугал гэдэг нь монгол гэдэг үгийн сунжирсан хэлбэр хэмээн үзэж болно.
3. Монгол үндэстний язгуурын орон нь энэтхэгийн хойд талын уул, ойнууд мөн гэсэн
гаргалгааг судлаачид хийж байгаа юм. Монголын зарим хуучдын үгэнд “манай
монголчуудын нутаг нь энэтхэгийн умард уул, ой мод мөн бөгөөд нэг хэсэг нь адуу малаа
авч тасран гарч, гөрөөлөн тэнэсээр алс хязгаарт ирээд хүний нэгэн үе өнгөрөхөд язгуурын
газар нутгаа мэдэхгүй болж, сүүлд одоо байгаа газар нутагт ирж суусан” гэж хэлэлцдэг. .
Монголын уг язгуур нь тэрсүүдийн гаралтай явсан бөгөөд одоог хүртэл гал тахих заншил
нь хэвээр байгаа гэдэг.
4. Хятадын 14-р Мин Ди хааны үед МЭӨ 205-МЭ 22он амьдарч байсан хятадын эрдэмтэн
Фа Сяны тэмдэглэлд “Шан Эн Фу-гаас баруун зүгт гарч уул, гол бэрх олныг өнгөрөөд
хятад, төвд, монголын их элст гол, талыг 17 өдөрт гэтлээд Уйгарын хааны оронд
ирэв” гэжээ.
5. Фа Сяны явснаас 300 жилийн хойно Тан улсын эрдэмтэн лам Тансан хэмээгч Энэтхэгт
явсан замын тэмдэглэлдээ “Дуньхуан ба Монгол, Уйгарын орноор дамжсаар, Монголын
их ху ханы газарт хүрэв” гэсэн байна. Их ху гэдэг нь хаан гэсэн үг бололтой.
6. Төвдүүд монголыг эрт дээр үеэс дээд монгол, дунд монгол, доод монгол хэмээн ангилж
ирсэн байна. Дээд монголчууд нь ил тарвагатай хавиас эхлэн төвдийн араар
энэтхэгийн хойд зах шугам хүртэл үргэлжилдэг ажээ.
7. Чингисээс өмнө 532 онд төрсөн төвдийн хаан Соронзонгомбо өөрийн бичигтээ “Хууль
цаазыг хойд зүгийн монгол ба уйгараас авав” гэсэн байна. Соронзонгомбо хааны 6
түшмэлийн нэг нь монгол хүн байсан гэдэг.
8. Төвдүүд монголыг эрт цагт Хор хэмээн нэрлэдэг байсан бөгөөд одоо ч ийнхүү нэрлэдэг.
Тэрхүү Хор хэмээх монгол нь энэтхэгийн баруун хойноос төвдийн хойгуур зүүн зүгт
тархсан байрлалтай байсан. Энэ бол монгол үндэстэн баруун зүгээс гаралтай болохыг
илэрхийлсэн хэрэг юм.
9. Монгол хүний хэлний аялгуу нь энэтхэгтэй их ойр, уйгар, түрэгүүдтэй гарал угсаа ойр
гэдэг бөгөөд Чингис хаан баруун зүг байлдаж явахдаа, түрэг ба кивчак нарыг монголын
төрөл хэмээн үзэж явсан байна.
Гурав. Домог үзлийн тухайд
МНТ зохиол эхлэхдээ
1. “Чингис хааны язгуур дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно ажгуу. Гэргий нь Хоо марал
ажээ. Тэнгэс гаталж ирэв. Онон мөрний тэргүүнээ Бурхан халдунаа нутаглаж бүхүйд
төрсөн Батачихан ажгуу.

6. 2. Батачиханы хөвгүүн Тамача, Тамачийн хөвгүүн Хоричар мэргэн, Хоричар мэргэний
хөвгүүн Уужим Борохул, Уужим Борохулын хөвгүүн Сали хачагу, Сали хачагугийн
хөвгүүн Их нүдэн, Их нүдэний хөвгүүн Сэм сочи, Сэм Сочийн хөвгүүн Харчу гэх зэргээр
өгүүлсэн буй.
Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”-д тэмдэглэхдээ олон зуун жилийн өмнө Монгол овог,
аймгууд түрэгүүдэд цохигдон хүн амын олонхи нь алагдаж, зөвхөн Хиян, Нукус гэдэг хоёр овог
аймгийн цөөн хүмүүс үлдэж, нутаг орноосоо дүрвэн Эргүнэ-Кун гэдэг бөглүү газар очиж, тэндээ
400-аад жил амьдран суужээ. Тэдний удам угсаа олширсон тул тэр нутгаас 8-10 дугаар зууны үед
дээрх хоёр аймгаас гадна Бөртэ-чин, Гоо марал тэргүүтэй овог аймгууд уугуул нутаг болох Онон,
Хэрлэн, Туул гурван голын эхэн, Бурхан халдунд цугларсан тухай дурдсан байна.
Эдгээр нь хэдийгээр шинжлэх ухааны талаас учир дутагдалтай боловч цааш нь судлан
үзэх нь ач холбогдолтой юм.
Гурав. МОНГОЛ гэдэг нэрийн тухайд.
“Монгол” гэдэг нэр монголчуудын угсаа гарвалыг эртний ном сударт тусгайлан авч үзсэн,
магадлан тогтоосон зүйл нэн ховор юм. Зарим түүх шастир, сурвалж бичгүүдэд монгол гэдэг нэр
хэдий үеэс бий болсон талаар эрээвэр хураавар мэдээ байдаг хэдий ч тэдгээрт үндэслэж, яаран
дүгнэлт хийх нь учир дутагдалтай гэж үздэг. Энэ нэрийн учрыг тайлбарлах гэж өрнө дорнын
судлаачид бараг 200-аад жил их хүч зарсан хэдий ч нэгдсэн дүгнэлтэнд хүрч чадаагүй байна.
Нэрийдлийн 1.Сурвалж бичиг, 2. Судалгааны ном зохиол, 3. Аман домог яриа зэрэгт
тулгуурлан судалж байна.
Аман домог яриа, “Судрын чуулган” зэрэг зарим судалгааны ном бүтээл зэрэгт өгүүлснээр
бол Монгол гэдэг нэр нь МЭӨ 700 оноос өмнө нэгэн овог аймгийн нэрийдэл болж байжээ.
Үүнчлэн МЭӨ 7-р зууны үед нанхиад сурвалж бичигт “Мэн-гу”, “Мэн-гу-лин” хэмээн
тэмдэглэх болсон байна.
Сурвалж бичгүүд, түүхэн баримт, судлаачдын хийсэн дүгнэлтүүдээс үзвэл “монгол”
хэмээх нэрийг нэгэн овог, аймаг угсаатны нэр, улс гэрийн төв ерөнхий нэр болгон хэрэглэж
байжээ. Үүнийг дараах гаргалгаануудаас харж болно.
1. МЭӨ 7-6 дугаар зууны үед Эргүнэ-Куны олон овог аймгийн ерөнхий нэрийг монгол
гэх болж, тэр нэр нь сүүлдээ монгол-дарлигин нэр болсон байна.
2. 10-11 дугаар зууны үед монгол нэр мэнгу-шивэй, монголжин, монглу гэх зэргээр
монголчуудын нэгэн хэсэг овог аймгийн нэр болсон байна.
3. 11-12 дугаар зууны үед монгол хэмээх нэр нь аймгийн холбоо, улсын нэр болсон
байна.
4. Хабул, Амбагай хаадын үед “Хамаг Монгол” хэмээн жинхэнэ ханлигийн улсын нэр
болсон байна
5. 13-р зууны эхэн хагаст хамаг монголын нэр нь Их Монгол нэрээр солигдож, хааны
цол нь Далай эзэн болжээ. Их монгол нэр нь Их Юан нэрээр солигдох хүртлээ байсан
бололтой.
6. Хувилайн үеэс Юаны монгол гүрэн болж хүчэрхжиж бие даан оршин тогтносоор
хятадын Мин улсын үеэр ар Юаны монгол буюу бага хаадын монгол гэдэг нэртэйгээр

7. баахан тархай бутархай шинжтэй болжээ. Манжийн ноёрхлын үед монголчууд ар
монгол, өвөр монгол, ойрад монгол гурван хэсэгт хуваагдаж, тусгаар тогтнолоо
алджээ.
7. Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үр дүнд 1911 онд олноо
өргөгдсөн монгол улс байгуулагдаж, улмаар 1921 онд монголын үндэсний ардчилсан
хувьсгал ялж, 1924 онд БНМАУ-ыг дэлхий дахинд тунхагласан байна. 1992 онд
БНМАУ-ыг Монгол улс хэмээн нэрийдэх болсон юм.