1. Πολιτιστικό πρόγραμμα Σχολικού έτους 2011-2012.
Ψηφιδωτά Ελληνορωμαϊκής
εφαρμογής τους
εποχής:
Ιστορική
διαδρομή
και
τεχνική
2. Όπως ακριβώς στα ψηφιδωτά οι μικρές ανόμοιες ψηφίδες τοποθετούνται η μία δίπλα στην άλλη
και συναποτελούν ένα όλον, έτσι και η εργασία αυτή αποτελεί ένα πραγματικό ψηφιδωτό.
Προήλθε από την συρραφή πέντε μικρότερων εργασιών τις οποίες εκπόνησαν οι μαθητές του
πολιτιστικού προγράμματος που πραγματοποιήθηκε κατά το σχολικό έτος 2011-2012 στο
Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο του Πανεπιστημίου Πατρών.
Είναι αξιοθαύμαστος ο ζήλος
και ενθουσιασμός των μαθητών -«ψηφοθετών», οι οποίοι
εργάστηκαν εντατικά και συνεργάστηκαν αρμονικά για να φτιάξουν το δικό τους «ψηφιδωτό».
Οπωσδήποτε η εργασία αυτή δεν διεκδικεί τον τίτλο της διδακτορικής διατριβής διότι δεν
βασίστηκε σε πρωτογενή έρευνα αλλά σε προηγούμενες δημοσιεύσεις. Αν αναλογιστούμε όμως
ότι εκπονήθηκε στα πλαίσια ενός προαιρετικού εβδομαδιαίου δίωρου από μαθητές της Α΄ Λυκείου,
τότε ίσως καταλάβουμε την πραγματική της αξία.
Εμείς σαν καθηγητές τους είμαστε υπερήφανοι για αυτούς και τους ευχαριστούμε που μας
εμπιστεύθηκαν και εργάστηκαν μαζί μας και που μας δίνουν δύναμη να συνεχίσουμε ο καθένας
μας στη δημιουργία του προσωπικού του «ψηφιδωτού» στο χώρο της εκπαίδευσης.
Ευχή όλων μας είναι οι μαθητές μας στη ζωή τους να είναι δημιουργικοί και να γίνουν ο καθένας
τους μια όμορφη, ζωντανή ψηφίδα μέσα στο ψηφιδωτό της κοινωνικής ζωής.
Οι υπεύθυνοι του πολιτιστικού προγράμματος:
Καννά Ελένη.
Κωτσελένη Σοφία.
Λεούση Αφροδίτη.
Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος.
2
3. Έγραψαν:
Πρόλογο:
Ανδρικάκος Δημήτριος, Ανδρουτσέλης Αλέξιος, Δούβρης Απόστολος, Δρακόπουλος Δημοσθένης,
Κωστοπούλου Ευαγγελία.
Αρχαία Ελληνικά και Ελληνιστικά ψηφιδωτά:
Βοζαΐτη Νίκη, Βουρλή Γεωργία, Καπελησίου Λουίζα Λάζαρη Νίκη, Λίπκα Αλέξανδρος,
Ρωμαϊκά ψηφιδωτά:
Μπούσιας Νικόλαος, Παπανδρέου Ρεγγίνα, Ρουμελιώτης Ιωάννης Σταθοπούλου Ειρήνη,
Σταυροπούλου Ολίνα, Χαλαντζούκα Κωνσταντίνα,
Ψηφιδωτά Πάτρας:
Ματράκα Ελένη,Μπάρλου Ανδριάννα.
Φιλoλογική επιμέλεια: Η κ. Καννά Ελένη
Καθοδήγηση στην έρευνα,
και τελική διαμόρφωση εργασίας: Ο κ. Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος.
4. Αν κάποιος ήθελε να σε ζωγραφίσει, Παρθένε,
θα χρειαζόταν το φως των άστρων και όχι των χρωμάτων,
ώστε, σαν Πύλη του Φωτός, να σε ζωγράφιζε με φως·
όμως τα ουράνια σώματα δεν υπακούουν στα λόγια των θνητών·
με όσα μας εκχώρησαν οι νόμοι της ζωγραφικής κι η φύση,
μ’ αυτά ο άνθρωπος θα σ’ ιστορήσει και θα σε ζωγραφίσει.
4
5. Τα πρώτα γνωστά ψηφιδωτά βρέθηκαν στην Εγγύς Ανατολή στην περιοχή
της Μεσοποταμίας και υπολογίζονται πως είναι του 3000 π.Χ.. Είναι φορητά
και χοντροφτιαγμένα, με μεγάλου μεγέθους ψηφίδες. Σήμερα βρίσκονται στο
Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Επίσης πρωτόγονης μορφής ψηφιδωτά
μπορούμε να βρούμε σε αιγυπτιακά και περσικά μνημεία.
Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι οι οποίοι, πριν από την Αλεξανδρινή εποχή,
ανέπτυξαν την τέχνη των ψηφιδωτών και τη μετέτρεψαν σε μια ουσιώδη
μορφή τέχνης. Στη συνέχεια κατά τη διάρκεια των Ελληνιστικών χρόνων το
ψηφιδωτό έγινε κοινό διακοσμητικό μέσο, για οποιουδήποτε είδους κτήριο της
εποχής. Τα παλαιοτέρα σωζόμενα ψηφιδωτά δείγματα στον ελλαδικό χώρο
βρίσκονται στην Πέλλα, στη Ρόδο και τη Δήλο. Παρόλο που τα μέσα της
εποχής ήταν περιορισμένα, η χρωματική τους κλίμακα στοιχειώδης και το
μόνο υλικό που χρησιμοποιούσαν για ψηφίδες ήταν φυσικές πέτρες, αφού η
υαλόμαζα ήταν άγνωστη μέχρι την εποχή που εμφανίστηκε τα τελευταία
ρωμαϊκά χρόνια, εκείνοι οι τεχνίτες δημιούργησαν έργα μεγάλης αξίας και
ομορφιάς. Η επίδραση της κλασσικής ελληνικής τέχνης ήταν πολύ σημαντική
και εδώ δημιουργήθηκαν οι βάσεις για την τέχνη των ψηφιδωτών. Ένα άλλο
σημαντικό θέμα που πρέπει να αναφέρουμε είναι πως βρισκόμαστε μπροστά
στο αξιοθαύμαστο γεγονός του καλύτερου δυνατού συνδυασμού του
κλασσικού με το ελληνιστικό στοιχείο : αυστηρότητα στο σχέδιο και τα
χρώματα από τη μια και από την άλλη μεριά η εξαντλητική λεπτομερειακή
εκτέλεση με πολύ μικρές ψηφίδες. Και αντί αυτό το κυνήγι της λεπτομέρειας
να καταντήσει στείρο και να διαφθείρει τη μορφή αυτής της τέχνης, το έργο
διατηρεί τη συνοχή των στοιχείων και την απλότητα που έχει δεχθεί από την
κλασσική αυστηρότητα.
Οι Ρωμαίοι,
που στη δικιά τους Πομπηία Έλληνες τεχνίτες δημιουργούν
από τις πλουσιότερες και λαμπρές σειρές ψηφιδωτών, χρησιμοποίησαν για
πρώτη φορά αυτή τη μορφή τέχνης σε μεγάλες διαστάσεις και ακόμα
πρωτοπορούν σε αυτόν τον τομέα της τέχνης αφού πειραματίστηκαν και
δοκίμασαν
για
πρώτη
φορά
την
κατασκευή
εντοίχιων
ψηφιδωτών.
Εφαρμόζουν από τον πρώτο μεταχριστιανικό κιόλας αιώνα την τεχνική της
5
6. πολυχρωμίας στα δημόσια κτήρια, ενώ στα ιδιωτικά επικρατεί η ασπρόμαυρη
τεχνική. Αυτό επομένως ισχύει και στα ρωμαϊκά δάπεδα που βρίσκονται στον
ελληνικό χώρο, όπως στη Σπάρτη, στην Κω, στην Πάτρα άλλα και σε άλλα
μέρη.
Τη μεγαλύτερη δόξα του το ψηφιδωτό την γνωρίζει κατά τη Βυζαντινή
εποχή. Εκείνη την εποχή το ψηφιδωτό γίνεται το επίσημο μέσο εικαστικής
έκφρασης που υποστηρίζεται αρχικά από την Βυζαντινή εκκλησία, η οποία
είναι σχετικά νέα εκείνη την εποχή. Στην συνέχεια υπάρχει και υποστήριξη
του ψηφιδωτού και από τη ριζικά ανακαινισμένη κρατική εξουσία. Το
ψηφιδωτό ήταν μια αρκετά παλιά τέχνη με μια σχολαστικά διατηρημένη
παράδοση μέσα στο χρόνο, η οποία λόγω των περιστάσεων μπόρεσε να
αναπτυχτεί και να γνωρίσει μία πρωτάκουστη ανάπτυξη.
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, στη Βυζαντινή εποχή που αρχίζει η
αναγνώριση του Χριστιανισμού, δημιουργήθηκε η ανάγκη οικοδόμησης
καινούργιων ναών και μέσων διακόσμησής τους. Τα ψηφιδωτά από τους
πρωτοχριστιανικούς κιόλας ναούς
παριστάνουν τα σύμβολα της νέας
θρησκείας και για πρώτη φορά, στις παλιότερες βασιλικές,
αρχίζει
συστηματικά η κατασκευή εντοίχιων ψηφιδωτών, που ανοίγει την προοπτική
καινούργιων δυνατοτήτων. Έτσι δίνεται η δυνατότητα στους καλλιτέχνες να
παραστήσουν σκηνές από τη ζωή του Χριστού και των Αγίων, κάτι που δεν
μπορούσε να τους προσφέρει το μωσαϊκό, αφού βρισκόταν στο δάπεδο που
πάταγε ο κόσμος. Μαζί λοιπόν με την κτίση της Κωνσταντινούπολης και την
αναγνώριση του Χριστιανισμού, ως επίσημης θρησκείας του κράτους,
εγκαταλείπεται και ο φοβισμένος συμβολισμός των πρώτων χρόνων και έτσι η
τέχνη του ψηφιδωτού κερδίζει έδαφος και αρχίζει ελεύθερη να διαπλάθει το
χαρακτήρα της μέσα στο χώρο της Βυζαντινής τέχνης, χωρίς όμως ποτέ να
ξεχνά την αρχαία ελληνική τέχνη, αφού οι καινούργιοι δημιουργοί κατάγονται
από την ίδια γη και ζουν κάτω από τον ίδιο ουρανό και ήλιο. Αυτό ισχύει και
για τις ανατολικές επιδράσεις που επηρέασαν την Βυζαντινή τέχνη. Πρώτος
σταθμός για την ιστορία του ψηφιδωτού είναι η εποχή της βασιλείας του
Μεγάλου
Κωνσταντίνου και της μητέρας του Ελένης. Μεγάλος αριθμός
εκκλησιών ανεγείρονται στην Κωνσταντινούπολη, στην υπόλοιπη Ελλάδα,
στην Παλαιστίνη, στην Ιταλία, αλλά και στις βόρειες επαρχίες του κράτους.
6
7. Κατά τον 5ο αιώνα, που πέρα από τις βασιλικές έχουμε και κτίσματα
πολυγωνικά και καμπύλα, αρχίζει η δημιουργία μεγάλων έργων. Είναι η
εποχή του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας, μια από τις κορυφαίες περιόδους
της βυζαντινής τέχνης που, επί δύο αιώνες (5ο και 6ο ) και πλέον, έδωσε έργα
απαράμιλλου κάλλους και τελειότητας. Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη
και οι εκκλησίες της Θεσσαλονίκης Άγιος Γεώργιος (ροτόντα), Όσιος Δαυίδ ή
Μονή Λατόμου,
και της Ravenna Άγιος Βιτάλιος,
Άγιος Απολλινάριος,
Βαπτιστήριο των Αρειανών, Μαυσωλείο της Galla Placidia, αποτελούν τα
κυριότερα μνημεία της εποχής που κρατούν σημαντική θέση στην ιστορία της
τέχνης. Οι καλλιτέχνες δούλεψαν πάνω στα αχνάρια της παράδοσης
σύμφωνα με τις λύσεις που οι πέτρες οι ίδιες και το σμάλτο τους προσέφεραν.
Η παρατήρηση της φύσης στάθηκε ο δάσκαλος του ματιού τους και η σκέψη
τους οδηγήθηκε από την πίστη και τα σύμβολά της. Ο ιχθύς, ο αμνός, η
περιστερά στην αρχή. Έπειτα φυτά και τοπία και σκηνές της ζωής του
Χριστού και των Αγίων. Τότε είναι που το ψηφιδωτό εξελίσσεται στην πιο
αυστηρή, λεπτή, λειτουργική και παραστατική τέχνη. Η
τεχνοτροπία
διατηρείται αναλλοίωτη στην εκτέλεση της συνθέσεως. Το περίγραμμα και ο
προπλασμός, - όπως και στην τέχνη της εικονογραφίας- παραμένουν οδηγοί
για την ψηφοθέτηση που θα δώσει σάρκα στη δημιουργία.
Αλλά ποτέ δεν παραβλέπονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καλλιτέχνη,
κληρονομιά των άμεσων δασκάλων του. Έτσι έχουμε έργα που διαφέρουν
από τόπο σε τόπο και από τεχνίτη σε τεχνίτη, τόσο σε σχέδιο όσο και στα
χρώματα των ψηφίδων. Αυτή η διαφοροποίηση της τεχνικής συντελείται,
όπως είναι εύκολο να καταλάβει κανείς, όλο και περισσότερο όσο κυλούν οι
αιώνες. Θα τη συναντήσουμε περισσότερο, όταν πια ο καλλιτέχνης έχει
αποσπασθεί,
έχει
ελευθερωθεί
πνευματικά,
όταν
έχει
διαμορφώσει
ανεμπόδιστα την προσωπικότητα του και κάνει αυτό που νομίζει και όχι αυτό
που συνηθίζεται. Βρισκόμαστε στη δεύτερη μεγάλη φάση του ψηφιδωτού, που
σιγά σιγά και προοδευτικά θα μας φέρει στον 9οαιώνα για να φτάσουμε μέχρι
και τον 14ο. Από τον Άγιο Αμβρόσιο στο Μιλάνο, το νάρθηκα της Αγίας Σοφίας
στην Κωνσταντινούπολη και στην Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης φτάνουμε
στα αριστουργήματα της Νέας Μονής στη Χίο, του Οσίου Λουκά, της Μονής
Δαφνίου, της Μονής Βατοπεδίου στον Άθω, της Αχειροποιήτου,
7
στην
8. Παμμακάριστο της Κωνσταντινούπολης. Κι ακόμη στο Palermo, στο θόλο του
Αγίου Μάρκου στη Βενετία, και στην κατεστραμμένη Μητρόπολη των Σερρών.
Οι Φράγκοι από τη Δύση και οι βάρβαροι από την Ανατολή, φέρνουν
εμπόδια στην ανέγερση εκκλησιών με τους αδιάκοπους πολέμους. Άλλωστε η
νωπογραφία κατακτά σιγά σιγά την προτίμηση του κόσμου. Το ψηφιδωτό
οδεύει προς την εξαφάνισή του. Ο 13ος είναι ο τελευταίος του αιώνας, κατά
τον 14ο μόνο για ελάχιστα δείγματα μπορεί να μιλάει κανείς. Μόνο στη
Φλωρεντία ( Βαπτιστήριο ) και στη Βενετία ( Άγιος Μάρκος ), όπου
κατασκευάζονται ψηφιδωτά μέχρι τον 17ο αιώνα, συνεχίζεται σε μικρή κλίμακα
η εφαρμογή της τεχνικής, όχι πια Έλληνες αλλά από Ιταλούς. Με την πτώση
της Πόλης από τους Φράγκους το 1204 και στη συνέχεια από τους
Σελτζούκους Τούρκους το 1453 οι διάφοροι τεχνίτες που βρίσκονταν στην
βυζαντινή αυτοκρατορία φεύγουν και πάνε στην περιοχή της βόρειας Ιταλίας
και μεταλαμπαδεύουν εκεί τις γνώσεις τους στους τεχνίτες των περιοχών
αυτών. Έτσι παρατηρείται εξέλιξη του ψηφιδωτού σε εκείνες τις περιοχές και
όχι πια στην σκλαβωμένη Ελλάδα. Πολλές προσπάθειες έγιναν στην Ευρώπη
από τα τέλη του 18ου αιώνα κι ύστερα, για μια συστηματική κάπως αναβίωση
της τέχνης του ψηφιδωτού. Δυστυχώς δεν απέφεραν καρπούς. Κατά τις αρχές
του προηγούμενου αιώνα έγινε στο Παρίσι μια έντονη χρήση ψηφιδωτών για
τη διακόσμηση εκκλησιών ( Sacre Coeur, Madeleine ) και άλλων μνημειακών
κατασκευών ( τάφος του Pasteur στο Πάνθεο ). Έτσι αρχίζει να αναβιώνει η
τέχνη και τελικά δημιουργείται στη Ravenna ένα κέντρο μελέτης και σπουδής
του ψηφιδωτού, όπου άξιοι καλλιτέχνες, όπως οι Signorini, Saglietti, Morigi,
Cicogniani, συντηρούν και αντιγράφουν μεθοδικά τα αρχαία έργα και εκτελούν
καινούργια, συχνά πάνω σε σχέδια μεγάλων δασκάλων του αιώνα μας σαν
τον Chagali, τον Gutuso , τον Mathiew και τους Severini και Compili.
Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ
Η τέχνη των ψηφιδωτών είναι με λίγα λόγια η τέχνη επένδυσης επιφανειών,
με τετράγωνες ψηφίδες οι οποίες συνήθως αποτελούνται από φυσικά
πετρώματα ή από υαλόμαζα, δηλαδή από ειδικά επεξεργασμένο γυαλί. Όσον
αφορά τη διαδικασία, είναι αρκετά χρονοβόρα καθώς αυτές οι ψηφίδες
8
9. προσκολλώνται σε ένα κατάλληλα
διαμορφωμένο υπόστρωμα το οποίο
αποτελείται από ασβεστοκονίαμα. Αποτέλεσμα είναι η δημιουργία διαφόρων
περίτεχνων διακοσμημένων επιφανειών.
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ-ΠΡΩΤΟΪΣΤΟΡΙΑ
Η
τέχνη
τέταρτη
του
χιλιετία
ψηφιδωτού
π.Χ.
εμφανίζεται
όταν
στην
χρησιμοποιήθηκαν
ιστορία
από
την
κώνοι
οπτής
γης
(τερακότα, terracotta) εντυπωμένοι σε δάπεδα ή στο έδαφος, για την
παραγωγή
συγκεκριμένων
προτιμότερα
τη Μεσοποταμία ή
διακοσμητικών
μοτίβων.
ψηφιδωτά τέχνεργα περιλαμβάνονται
στήλες
από
την Ουρούκ,
στις
Ανάμεσα
στα
τοίχοι
από
οποίες
οι
κώνοι
δημιουργούσαν γεωμετρικά μοτίβα. Εκεί αποκαλύφθηκαν τοίχοι, στύλοι
(αψιδοστάτες) και κίονες διακοσμημένοι με κώνους ασβεστόλιθου ή πηλού,
εμβαπτισμένους σε χρωστική ουσία και εμπίεστους σε πισσάσφαλτο.
Το θεμέλιο της ελληνικής παράδοσης στην κατασκευή επιδαπέδιων
ψηφιδωτών βρίσκεται πιθανώς στα ψηφιδωτά δάπεδα που κατασκευάζονταν
στην Ασσυρία και
τη Φρυγία με
ποτάμιους
λίθους
(βότσαλα)
σε
μεταγενέστερες περιόδους, κατά τον 8ο και 7ο αι. π.Χ.. Δύο τέτοια
μωσαϊκά ανασκάφτηκαν στην Ασσούρ, από τον Γερμανό αρχαιολόγο Βάλτερ
Άντρε (Walter Andrae), στο σύμπλεγμα του ναού Άνου-Αντάντ (Anu-Adad).
Στην Τιλ, σημ. Τιλέ Χουγιούκ (Tille Höyük) στην ΝΑ Τουρκία, σε οικισμό του
νεοχιττιτικού κράτους του Κουμούκ που κατακτήθηκε από τον Σαργκόν Β' της
Ασσυρίας (περ. 721–705), ανασκάφτηκε μια διώροφη κατοικία με μακρά
στενά δώματα παρατεταγμένα γύρω από μία περίκλειστη, εσωτερική αυλή. Η
αυλή ήταν καλυμμένη με ψηφιδωτό δάπεδο 238 λευκών και μαύρων
τετραγώνων (σκακιέρα) και τέσσερα ερυθρά τετράγωνα τοποθετημένα έτσι
ώστε να υποδεικνύουν την κύρια είσοδο της κατοικίας
Σημαντική αλλαγή της χρήσης του ψηφιδωτού δαπέδου παρατηρείται στη
Φρυγία. Το Γόρδιον, η πρωτεύουσα της Φρυγίας, ήταν πλούσια κοσμημένο με
επιδαπέδια (βοτσαλωτά) ψηφιδωτά ήδη από τον 8ο π.Χ. αι. Τρία από αυτά τα
ψηφιδωτά αποκαλύφθηκαν σε μεγαρόσχημα κτήρια που καταστράφηκαν από
9
10. τους Κιμμέριους στα τέλη του 8ου ή στις αρχές του 7ου π.Χ. αι.
Χρονολογούνται ως σύγχρονα των μωσαϊκών της Ασσυρίας, αλλά έχουν
διαφορετική χρήση στο χώρο. Χρησιμοποιούνται στα σημαντικότερα δώματα
και όχι στους εξωτερικούς χώρους, η δε τεχνική τους θεωρείται εξαιρετική .
ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ
Οι Έλληνες, κατά τον 5ο και 4ο π.Χ. αι. προώθησαν το ψηφιδωτό ως μορφή
τέχνης
με
ακριβή
γεωμετρικά
σχέδια
και ανθρωπομορφικά ή θηριομορφικά μοτίβα. Το ψηφιδωτό του κλασικού
κόσμου κοσμούσε συνήθως τον οίκο, συνηθέστερα την τραπεζαρία και τον
προθάλαμό της. Κάτι τέτοιο υπονοεί μια στενή σχέση μεταξύ του ψηφιδωτού
και του συμποσίου και απεικονίζεται σαφώς στα διονυσιακά θέματα και τις
ομόκεντρες συνθέσεις, σχεδιασμένες με τρόπο ώστε να παρουσιάζουν ίδια
μοτίβα σε όλους τους συνδαιτυμόνες, ανεξάρτητα από τη θέση τους στον
χώρο. Καθώς μάλιστα στο συμπόσιον συμμετείχαν μόνον άνδρες, τούτη η
διακόσμηση χάραζε τα διακριτά όρια ανάμεσα στον ανδρωνίτη και τον
γυναικωνίτη.
Πολλά βοτσαλωτά ψηφιδωτά διατηρούνται σε δύο ιδιαίτερες αρχαιολογικές
θέσεις, την Όλυνθο και την Πέλλα στη βόρεια Ελλάδα. Τα ψηφιδωτά της
Ολύνθου χρονολογούνται στον 5ο
π.Χ. αι. και είναι κυρίως τετράγωνες ή
κυκλικές συνθέσεις με απλά περιγράμματα και ζωφόρους γύρω από το
κεντρικό μυθολογικό θέμα. Αρκετά
περίτεχνη
θεωρείται
εδώ η
χρήση
ανοικτόχρωμων και σκουρόχρωμων ψηφίδων. Οι μορφές δημιουργούνται με
λευκούς λίθους σε μαύρο ή βαθύ μπλε φόντο. Μικρότεροι μαύροι λίθοι
χρησιμοποιούνται για τη διαμόρφωση των περιγραμμάτων. Οι ψηφίδες είναι
ομοιόμορφες ως προς το μέγεθος και αδιαμόρφωτες και στα κεντρικά θέματα
δίνεται σημασία στη λεπτομέρεια.
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Στην ελληνιστική περίοδο αυξάνονται τα κτήρια που χρησιμοποιούν τη
ψηφιδωτή
διακόσμηση
σε
διαφορετικούς χώρους από
εκείνους του
συμποσίου ή του διάκοσμου στον ανδρωνίτη. Γίνεται επίσης σαφές ότι ένα
10
11. πολύ μεγάλο τμήμα του χώρου στον ελληνιστικό οίκο ήταν αφιερωμένο στη
διασκέδαση των φιλοξενουμένων. Η δραστική αύξηση της χρήσης του
ψηφιδωτού σε αυτή την περίοδο φαίνεται ότι ήταν προϊόν μιας αυξανόμενης
ευημερίας, που συνδυαζόταν με εθιμικές αλλαγές, οι οποίες έκαναν
περισσότερο αποδεκτή την επίδειξή της. Ειδικά διαμορφωμένες ψηφίδες
(tesserae) χρησιμοποιούνταν για να αποδώσουν πρόσθετες λεπτομέρειες και
χρωματικούς τονισμούς των έργων. Η χρήση μικρών ψηφίδων έδωσε τη
δυνατότητα μίμησης των ζωγραφικών έργων, όπως φαίνεται κυρίως στα
σωζόμενα έργα της Πέλλας και της Πομπηίας μεταγενέστερα.
Τα ψηφιδωτά αυτής της συγκεκριμένης περιόδου παρουσίασαν πολλές
τεχνοτροπίες και τεχνικές καινοτομίες, χωρίς ωστόσο να είναι δυνατός ο
χρονικός προσδιορισμός τους. Υπάρχουν ψηφιδωτά του 3 ου π.Χ αι. που
ακολουθούν την τεχνική της χρήσης μικροψηφίδων, αλλά ο χαμένος κρίκος
της αλυσίδας διαφεύγει. Η τεχνική τελειοποιήθηκε σε κάποια από τις βασιλικές
αυλές
των
ελληνιστικών
βασιλείων,
πιθανώς
στην Αλεξάνδρεια ή
την Πέργαμο, όπου αποκαλύφθηκαν έργα ιδιαίτερης λεπτότητας και τεχνικής.
Περίπου από τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. η τέχνη του ψηφιδωτού κατακτά τους
πλούσιους
οίκους
του
ελληνιστικού
κόσμου,
από
την Ισπανία ως
το Αφγανιστάν. Οι λαοί του ελληνιστικού κόσμου υιοθέτησαν την τέχνη του
ψηφιδωτού, μαζί με άλλες όψεις του ελληνικού τρόπου ζωής, ως μέσο
έκφρασης της ελληνικής τους ταυτότητας ή ως μέσο επίδειξης οικειότητας με
τον ελληνικό πολιτισμό. Η χρηστικότητα του ψηφιδωτού στην αρχιτεκτονική
δομή των ελληνιστικών κτηρίων προσλαμβάνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα,
καθώς γίνεται το μέσο φυσικού διαχωρισμού σε περιπτώσεις που ο χώρος
δεν είναι αρκετός σε μικρότερα κτήρια. Η επίδειξη της κοινωνικής θέσης
απαιτεί την ύπαρξη περισσότερων του ενός συμποσιακών χώρων και τούτο
γίνεται εφικτό χάρη στην αρχιτεκτονική πλέον χρήση της τέχνης.
Στην ελληνιστική περίοδο διακρίνονται δύο διαφορετικές τεχνοτροπίες, η
ανατολική και η δυτική. Τα χαρακτηριστικά αυτών των δύο διακριτών τάσεων
φαίνονται καθαρότερα στα πρώιμα ψηφιδωτά της Πομπηίας που ακολουθούν
την ελληνική δυτική παράδοση, εμπλουτισμένη με σκηνές από την
καθημερινότητα. Οι αριστοκράτες της Πομπηίας αναζητούσαν μια διακόσμηση
που θα επιδείκνυε την εξοικείωσή τους με τον ελληνικό πολιτισμό, γεγονός
11
12. που σε μεγάλο βαθμό ενθάρρυνε την παραγωγή αντιγράφων ή τη χρήση
όλων των υφολογικών στοιχείων της ελληνικής τεχνοτροπίας. Οι ιδιαίτερες
απαιτήσεις της αγοράς της Πομπηίας φαίνεται πως εξυπηρετούνταν από
διαφορετικές τεχνικές παραγωγής. Υπάρχουν ενδείξεις διαχωρισμού μεταξύ
της παραγωγής επιτοίχιων και επιδαπέδιων ψηφιδωτών, η οποία γινόταν
πιθανώς από τοπικούς τεχνίτες.
ΡΩΜΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Η διαρκής επέκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν το πρόσφορο μέσο
για τη διάδοση του
ψηφιδωτού, αν και
παρατηρούνται σημαντικές
διαφοροποιήσεις στο επίπεδο της τέχνης. Πρόθυμοι να υιοθετήσουν τα
καλλιτεχνικά επιτεύγματα της εξελληνισμένης Ανατολικής Μεσογείου, οι
Ρωμαίοι εισήγαγαν το ψηφιδωτό στην εκλεπτυσμένη αυτή μορφή του, τόσο
στην αρχιτεκτονική της κατοικίας όσο και στους τόπους λατρείας τους. Τα
τυπικότερα ρωμαϊκά θέματα περιλαμβάνουν λατρευτικές και οικιακές σκηνές
και γεωμετρικά μοτίβα Η Πομπηία έχει διασώσει ένα πλήθος ψηφιδωτών από
μικρές ακανόνιστες ψηφίδες, χρονολογουμένων από τον 2 ο και 1ο π.Χ. αιώνα.
Το διασημότερο από αυτά είναι η
Μάχη της Ισσού, φιλοτεχνημένο στη
μικρογραφική τεχνική του ψηφιδωτού. Οι Ρωμαίοι μετέτρεψαν το ψηφιδωτό
από τέχνη περιορισμένη στους λίγους σε συνηθισμένο διακοσμητικό μέσο
(οικίες της Δήλου, 2ος π.Χ. αιώνας). Κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα, η θέση
του ψηφιδωτού υπέστη ριζική αλλαγή. Ήδη κατά τους ελληνιστικούς χρόνους,
το μέσον αυτό αποτελούσε μέρος του εξωραϊσμού της αρχιτεκτονικής κήπων,
που αγαπούσαν ιδιαίτερα οι ηγεμόνες της εποχής. Εξίσου σημαντική είναι και
η μαρτυρία ότι το ψηφιδωτό χρησιμοποιείτο για την απεικόνιση ιερών
παραστάσεων . Η νέα εφαρμογή του ψηφιδωτού , δηλαδή η χρησιμοποίησή
του για τη φιλοτέχνηση θρησκευτικής σημασίας εικόνων στους τοίχους,
μαρτυρείται από τον 3ο αιώνα (ναός του Μίθρα στην Όστια/ χριστιανικός
τοίχος και ψηφιδωτό θόλου που απεικονίζει τον Χριστό ως Ήλιο, σε
μαυσωλείο κάτω από τον Άγιο Πέτρο της Ρώμης). Ο νέος ρόλος που
απέκτησε το ψηφιδωτό θα πρέπει να σχετίζεται με την αντίστοιχη μείωση του
ενδιαφέροντος για τις τρισδιάστατες παραστάσεις . Το λατρευτικό ψηφιδωτό
αντικατέστησε το λατρευτικό άγαλμα, επειδή το ψηφιδωτό ήταν το δισδιάστατο
12
13. μέσον που θεωρείτο ότι μπορούσε να απεικονίσει πειστικότερα τις
θρησκευτικές ιδέες.
ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Από τις παλαιότερες χριστιανικές διακοσμήσεις τοίχων με ψηφιδωτά είναι
εκείνες της εκκλησίας της Αγίας Κωνσταντίας (Σάντα Κωνστάντσα) της Ρώμης
που χτίσθηκε το 320-330μ.Χ. ως μαυσωλείο της κόρης του Κωνσταντίνου. Το
θεματολόγιο των παραστάσεων έχει πολλά διονυσιακά και ειδωλολατρικά
στοιχεία,
μολονότι
ανάμεσα
στα
μη
χριστιανικά
εικονογραφικά
της
διακόσμησης περιλαμβανόταν και μια σειρά μικρού μεγέθους σκηνών από την
Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Προφανώς δεν είχε ακόμα διαμορφωθεί ένα
ανεξάρτητο
χριστιανικό
εικονογραφικό
πρόγραμμα
και
επιλέχθηκε
ο
Διονυσιακός κύκλος λόγω της αλληγορικής σημασίας της αμπέλου και του
οίνου στην χριστιανική θρησκεία. Άλλα μνημεία του 4 ου αιώνα είναι τα
ψηφιδωτά δάπεδα του καθεδρικού ναού της Ακουιληίας ( συμβολικές
παραστάσεις του Καλού Ποιμένος, σκηνές από την ιστορία του Ιωνά) και η
διακόσμηση του τρούλου ενός μαυσωλείου στο Κονσταντί της Ταραγώνας
(Ισπανία), με σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Μια σειρά από
καλοδιατηρημένα ψηφιδωτά μας βοηθά να παρακολουθήσουμε την πρόοδο
της τέχνης αυτής στην Ιταλία κατά τον 5ο αιώνα (Άγγελοι στην Σάντα Μαρία
Ματζόρε
της Ρώμης, πνευματικές φυσιογνωμίες των Αποστόλων στο
Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων στη Ραββένα, το εσωτερικό του Μαυσωλείου
της Γκάλλα Πλακίντια στη Ραββένα και το Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη του
Φόντε στη Νεάπολη). Επομένως, ένα νέο χριστιανικό εικονογραφικό
πρόγραμμα είχε ήδη αναπτυχθεί.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Με την άνοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τον 5ο αιώνα τούτη η μορφή
τέχνης
απέκτησε
νέα
χαρακτηριστικά.
περιλαμβάνονται οι ασιατικές τεχνοτροπίες
Σε
αυτά
τα
χαρακτηριστικά
και η χρήση ειδικών υάλινων
ψηφίδων που κατασκευάζονταν στη βόρεια Ιταλία καταρχήν και τις
γνωρίζουμε με τον γενικό όρο σμάλτα. Τα σμάλτα κατασκευάζονταν από
παχιά στρώματα έγχρωμης υάλου, είχαν ακανόνιστη επιφάνεια και περιείχαν
μικροσκοπικές φυσαλίδες αέρα. Ενίοτε στην οπίσθια όψη τους ήταν
13
14. καλυμμένα με αργυρά ή χρυσά λεπτά φύλλα, προκειμένου να παράγουν το
ανάλογο αισθητικό αποτέλεσμα της υποφώσκουσας φωτεινότητας, μιας
αφαιρετικής διάστασης της ιερότητας, που δεν απαντάται σε καμία άλλη
περίοδο της τέχνης του ψηφιδωτού.
α). Πρώιμα βυζαντινά ψηφιδωτά (4ος – 7ος αι.)
Τα ψηφιδωτά που φιλοτεχνήθηκαν στην Ραβέννα για τον Οστρογότθο
βασιλιά Θεοδώριχο είναι οι πρώτες ολοκληρωμένες εκδηλώσεις της
βυζαντινής τέχνης στη Δύση. Όπως φαίνεται σε δύο από τα κυριότερα έργα
τέχνης της εποχής του, το Βαπτιστήριο των Αρειανών και την εκκλησία του
Αγίου Απολλινάριου του Νέου, το χρυσό φόντο τώρα πλέον κυριαρχεί. Ένα
άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η πλήρως αναπτυγμένη τάση για ενοποίηση
αρχιτεκτονικής και ψηφιδωτής διακόσμησης. Στην Ανατολή, ο περίκεντρος
ναός (ροτόντα) του Αγίου Γεωργίου στην Θεσσαλονίκη δείχνει την
πρωιμότερη άνθηση του βυζαντινού ψηφιδωτού (4ος αι. μ.Χ.). Τα εν μέρει
σωζόμενα ψηφιδωτά του δείχνουν μια διάταξη σχετική με εκείνη του
Βαπτιστηρίου των Ορθοδόξων στη Ραββένα. Στις μορφές των αγίων, στα
πρόσωπα και τα χέρια χρησιμοποιείται κυρίως φυσική πέτρα, που οι λεπτές
τονικές διαβαθμίσεις της έρχονται σε εντυπωσιακή αντίθεση με τις βίαιες
παραθέσεις των έγχρωμων γυάλινων ψηφίδων της κόμης και των ενδυμάτων.
Στα ψηφιδωτά του 6ου αιώνα συναντώνται οι πρώτες εκλεπτύνσεις που
εισήγαγαν οι Βυζαντινοί για να εξάρουν την λάμψη των χρυσών ψηφίδων,
όπως η τοποθέτησή τους σε λοξές γωνίες για να κατευθύνουν τις
αντανακλάσεις τους προς τον θεατή. Λαμπρά ψηφιδωτά από πολλές περιοχές
της Ανατολικής Μεσογείου μαρτυρούν τη συνεχή ανάπτυξη και τελειοποίηση
της τεχνικής τους: ψηφιδωτά της μονής του Οσίου Δαυίδ (5ος αι.), της
εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου (6ος και 7ος αι.) στη Θεσσαλονίκη και στην
ιδρυθείσα από τον Ιουστινιανό Μονή της Αγίας Αικατερίνης, στην έρημο του
Σινά. Τέλος τα ψηφιδωτά δάπεδα του Μεγάλου Παλατιού των Βυζαντινών
αυτοκρατόρων στην Κωνσταντινούπολη- με τις βουκολικές σκηνές τους, τις
παραστάσεις των άγριων θηρίων και τα συμπλέγματα μορφών από την
ελληνική μυθολογία- μαρτυρούν την ύπαρξη ενός κλασικιστικού ρεύματος
στην Κωνσταντινούπολη (6ος αι.).
14
15. β). Μεσοβυζαντινά ψηφιδωτά (8ος – 12ος αι. μ.Χ.)
Η Εικονοκλαστική περίοδος ελάχιστα επηρέασε την πορεία της τέχνης του
ψηφιδωτού , όπως μαρτυρούν τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας στην
Κωνσταντινούπολη , τα οποία, από άποψη χρωμάτων και τεχνικής, δείχνουν
τη συνέχιση της πρώιμης βυζαντινής παράδοσης. Το ενδιαφέρον για το φως
εμφανίζεται εντονότερο από ποτέ. Στα λιγότερο φωτισμένα μέρη του νάρθηκα
και του γυναικωνίτη, το χρυσό βάθος περιλαμβάνει μεγάλο ποσοστό
ασημένιων ψηφίδων μεταξύ των χρυσών για να αυξηθεί η λάμψη. Η διάταξη
των εικόνων περιελάμβανε μια σειρά μεγαλοπρεπών
παραστάσεων
της
Παναγίας, σειρές αγίων κατά ζώνες, προφητών και επισκόπων. Πιο ψηλά θα
πρέπει να υπήρχε μια φρουρά αγγέλων
και στο κέντρο του τρούλου ο
Χριστός. Αυτό έγινε το σύστημα των εκκλησιών της Μεσοβυζαντινής
περιόδου. Το περίκεντρο καθολικό της μονής του Δαφνίου περιλαμβάνει ένα
από τα καλύτερα διατηρημένα διακοσμητικά σύνολα του τύπου αυτού. Εκτός
από το Δαφνί δείγματα του είδους αυτού υπάρχουν ακόμη στο καθολικό της
μονής του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα και στη Νέα Μονή Χίου(11ος αι.), ενώ
παρόμοιες εκκλησίες συναντώνται σε πολύ μακρινές περιοχές, όπως στο
Κίεβο (Αγία Σοφία 11ος αι.) και στο Παλέρμο (Μαρτοράνα, περίπου 1150).
Σε ό,τι αφορά την τεχνοτροπία των ψηφιδωτών διακρίνονται διάφορες
«σχολές», όπως η «σχολή της πρωτεύουσας», κλασσικότερου χαρακτήρα, με
έμφαση στην καθαρότητα του συνόλου, τους απαλότερους χρωματικούς
τόνους και την μεγαλύτερη πλαστικότητα και κομψότητα των μορφών (Δαφνί,
Αγία-Σοφία
Κωνσταντινούπολης
),
και
μια
«επαρχιακή
σχολή»,
προσηλωμένη περισσότερο στην παράδοση, με προτίμηση στα έντονα
χρώματα και στην εξπρεσιονιστική τεχνοτροπία (Όσιος Λουκάς, Νέα Μονή
Χίου).
Γ). Υστεροβυζαντινά ψηφιδωτά
Η λεγόμενη Αναγέννηση των Παλαιολόγων (1261-1453) οδήγησε σε
ανανέωση της βυζαντινής τέχνης των ψηφιδωτών. Η ζωγραφική έδειξε μια
προτίμηση για την προοπτική και
τον τρισδιάστατο χαρακτήρα. Μια
ιδιόμορφη ζωντάνια κατέκλυσε την θρησκευτική τέχνη. Τα αποτελέσματα
όπως εκφράστηκαν στα ψηφιδωτά, ήταν μοναδικά. Οι ψηφιδογράφοι
15
16. προχώρησαν στην αναμόρφωση της τεχνικής τους. Το μέγεθος των ψηφίδων
έγινε μικρότερο από εκείνο των προηγούμενων εποχών. Τα περιγράμματα
έχασαν την ακαμψία τους, έγιναν λεπτότερα, και σε μερικές περιπτώσεις
εξαφανίστηκαν. Το χρώμα επανήλθε, παρέχοντας στα έργα της εποχής των
Παλαιολόγων
μια
εντυπωσιακή
ομοιότητα
με
τα
ψηφιδωτά
της
παλαιοχριστιανικής περιόδου, που σε πολλές περιπτώσεις χρησίμευαν ως
πρότυπα στους καλλιτέχνες. Το ενδιαφέρον για τις οπτικές εντυπώσεις του
χρυσού φαίνεται να επανέρχεται. Οι πυκνές νευρώσεις των θόλων
καλύπτονται με ψηφιδωτά, δημιουργώντας φωτεινές ανταύγειες. Τέτοιοι θόλοι
σώζονται σε δύο σημαντικά μνημεία της Κωνσταντινούπολης: στην Μονή της
Χώρας (Καχριέ Τζαμί) και στο ναό της Παμμακαρίστου (Φετιχέ Τζαμί).
Τέλος, στην Άρτα, η Μονή της Παναγίας Παρηγορήτισσας (1290)
διακοσμήθηκε
από
Κωνσταντινουπολίτικο
συνεργείο.
Ο
αυστηρός
Παντοκράτορας του τρούλου, οι προφήτες και τα εξαπτέρυγα θυμίζουν τη
Μονή Δαφνίου.
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ
Στην υπόλοιπη Ευρώπη η τέχνη του ψηφιδωτού παρήκμασε κατά τη διάρκεια
του Μεσαίωνα, αν και ορισμένα ψηφοθετικά πρότυπα χρησιμοποιήθηκαν σε
αβαεία ή άλλα ναϊκά οικοδομήματα. Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για την
τέχνη του ψηφιδωτού –ιδιαίτερα για τη βυζαντινή τεχνοτροπία- κατά τον 19ο
αιώνα φαίνεται σε κτήρια όπως ο Καθεδρικός του Γουέστμινστερ και η Σακρέ
Κερ (Sacré-Coeur) στο Παρίσι.
Στη σύγχρονη εποχή το ψηφιδωτό το αγκάλιασε το κίνημα της νέας τέχνης, το
αποκαλούμενο Αρ
Νουβό (Art
Nouveau).
Στη Βαρκελώνη ο
Αντονί Γκαουντί (Antoni Gaudi) μαζί με τον Γιοσέπ Μαρία Γιουγιόλ (Josep
Maria Jujol) φιλοτέχνησαν εντυπωσιακά κεραμικά ψηφιδωτά στο Πάρκο
Γκουέλ (Guell Park) στις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ου αι. Χρησιμοποίησαν
μια τεχνική γνωστή ως trencadis για να καλύψουν τις επιφάνειες των κτηρίων.
Ενσωμάτωσαν, επίσης, στην τεχνική τους υλικά που προέρχονταν από
σπασμένα κεραμικά και άλλα αντικείμενα, μια επαναστατική ιδέα για την τέχνη
και την αρχιτεκτονική.
16
18. ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΩΝ
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ
ΧΡΟΝΩΝ
Στον αρχαίο ελληνικό χώρο τα ψηφιδωτά κάλυψαν αρχικά την ανάγκη των
ανθρώπων για επίστρωση επιφανειών με ανθεκτικά υλικά που να έχουν
συγχρόνως αισθητικές δυνατότητες. Χρησιμοποιήθηκαν λοιπόν χαλίκια,
μαύρα και άσπρα. Με τα μαύρα γέμιζαν το φόντο ενώ με τα άσπρα
εκτελούνταν το θέμα. Τα θέματα ήταν κυρίως παρμένα από την φύση (φυτικοί
έλικες, ανθέμια κ.λπ.).
18
19. Αργότερα, τα χρώματα αρχίζουν να ποικίλλουν ενώ οι αναπαραστάσεις στο
εξής απαιτούν όλο και πιο πολύπλοκα σχέδια : μυθολογικές αφηγήσεις,
μάχες, θεατρικές σκηνές και εικόνες από τον κόσμο της ξηράς και της
θάλασσας. Η τέχνη βέβαια του ψηφιδωτού λαμβάνει την τελική μορφή της
από τον 5o – 4ο αιώνα π.Χ . Αρχίζει την πορεία της με βότσαλα σε φυσικούς
χρωματισμούς περιορισμένης γκάμας. Παρά όλα αυτά με τον καιρό αντιγράφει
ζωγραφικά έργα, εμπλουτίζοντας τα χρώματά της και καινοτομώντας στην
τεχνική με νέα υλικά όπως οι κυβικές ψηφίδες.
Επειδή το κενό μεταξύ των σειρών των ψηφίδων θεωρούνταν αντιαισθητικό ,
οι Έλληνες πάντα το γέμιζαν με κεραμικό κονίαμα ή έγχρωμο γύψο ώστε όλη
η επιφάνεια να δίνει ενιαία εντύπωση. Τα χρώματα που επικρατούσαν ήταν
κόκκινο, ρόδινο, κεραμόχρουν ωχρόν, πράσινο, φαιό, κίτρινο, μελανό, λευκό,
σε όλες τις χρωματικές –τονικές κλίμακες.
19
20. ΚΥΡΙΑ ΚΕΝΤΡΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΨΗΦΙΔΩΤΩΝ.
ΠΕΛΛΑ
Η πιο σημαντική ομάδα ψηφιδωτών της Μακεδονίας από τον 4 ο αι. π.Χ
βρέθηκε στην Πέλλα .Οι αίθουσες συμποσίων καθώς και προθάλαμοι στα
πλούσια σπίτια της Πέλλας διακοσμούνταν με ψηφιδωτά δαπέδου τα οποία
ήταν φυσικές ψηφίδες σε ήπιες , απαλές αποχρώσεις του λευκού, μαύρου ,
καστανού, γκρι, κόκκινου και κίτρινου οι οποίες ήταν τοποθετημένες σε
κονίαμα άμμου, ασβέστη ή τριμμένο κεραμίδι. Αργότερα παρατηρείται η
εφεύρεση νέων μεθόδων και υλικών, αφού εκτός από τα βότσαλα και τις
φυσικές ψηφίδες χρησιμοποιούν ημιπολύτιμες πέτρες και γυάλινες ψηφίδες
για να αποδώσουν τις λεπτομέρειες και την πολυχρωμία. Η νέα τεχνική
αποσκοπεί στο να κερδηθούν περισσότεροι χρωματικοί τόνοι, ενώ με τη
χρήση της σκιαγράφησης αποδίδεται για πρώτη φορά η ψευδαίσθηση του
βάθους. Οι έγχρωμες ψηφίδες δημιουργούν φωτοσκιάσεις και γίνεται χρήση
ψημένου πηλού και μολύβδινων ελασμάτων για τα πιο λεπτά περιγράμματα.
Οι απεικονίσεις τους ανήκουν σε δυο κατηγορίες : αυτά με απλή γεωμετρική
διακόσμηση που καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια του δαπέδου του
προθαλάμου και όσα έχουν θέματα που σχετίζονται με την καθημερινότητα
όπως το κυνήγι ,τις θρησκευτικές αντιλήψεις και το μορφωτικό επίπεδο. Τα
γνωστότερα ψηφιδωτά δάπεδα είναι «η οικία του Διονύσου» και το «Σπίτι
απαγωγής της Ελένης». Στο πρώτο εντοπίζεται ένταση στις κινήσεις των
προσώπων και ο καλλιτέχνης ‘’παίζει’’ με τα χρώματα για να δημιουργήσει
φωτοσκίαση και να αποτυπωθούν οι λεπτομέρειες. Στο δεύτερο υπάρχει
εξίσου ένταση με τις έντονες κινήσεις των μορφών και την απεικόνιση
συναισθημάτων στα πρόσωπα τους. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις της Πέλλας
χρονολογούνται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ .
20
21. Α) Κυνήγι ελαφιού
Έργο αφάνταστης τελειότητας και τεχνικής. Φτιαγμένο από βότσαλα ποταμών
στο φυσικό τους σχήμα και χρώμα. Η μεγάλη ψηφιδωτή σύνθεση απεικονίζει
κυνήγι
ελαφιού
και
πλαισιώνεται
από
μία
θαυμάσια
μπορντούρα
βλαστόσπειρων με ακανθόφυλλα και άνθη που χρονολογείται μετά το 300
π.Χ. .Στην παράσταση αναφέρεται το όνομα του δημιουργού της στην
επιγραφή : «Γνώσις εποίησεν». Ο Γνώσιος κατορθώνει να δημιουργήσει μία
εικόνα που σφύζει από πλαστική δύναμη χάρη στις έντονες φωτοσκιάσεις και
την αξιοποίηση των χρωματικών τόνων. Έτσι επιτυγχάνεται μια ανάγλυφη
απόδοση των σωμάτων. Εξακολουθεί βέβαια η χρήση τεσσάρων βασικών
χρωμάτων (λευκό, μαύρο, γαιώδες ερυθρό και ώχρα) . Οι μορφές των δυο
γυμνών κυνηγών δημιουργούν με την κλίση των σωμάτων τους ένα τρίγωνο.
Στο εσωτερικό αυτού του τριγώνου συνωθούνται όλες οι δυνάμεις. Εκεί
βρίσκεται το θύμα, ένα ελάφι που αγκομαχώντας από την αγωνία αφήνει την
γλώσσα να πεταχτεί έξω από το στόμα. Λυγίζει, τη στιγμή που ο ένας από
21
22. τους κυνηγούς έχει σηκώσει το σπαθί για να το χτυπήσει, εκεί που ο άλλος
ετοιμάζεται να του καταφέρει τον πέλεκυ. Το έδαφος είναι ανώμαλος βράχος,
που αποτελεί προφανώς εύρημα του ψηφιδοθέτη , αφού κρύβει το δεξιό
πέλμα του αριστερού άντρα. Το φως και ο αέρας έρχονται από αριστερά.
Β) Το κυνήγι του λιονταριού
Το εντυπωσιακότερο μάλλον ψηφιδωτό του συνόλου των ψηφιδωτών της
Πέλλας, ανακαλύφθηκε τον 4ο αιώνα στην οικία του Διονύσου . Απεικονίζεται
ο Αλέξανδρος και ο φίλος του Κρατερός, φορώντας μόνο μανδύες ,να
κυνηγούν ένα λιοντάρι. Στο κυνήγι του λιονταριού η μορφή αποδίδεται
γραμμικά εκτός από την χλαμύδα που έχει φωτοσκίαση. Και σε αυτό το
ψηφιδωτό ο καλλιτέχνης κρύβει το πέλμα του αριστερού ως προς τον θεατή
άντρα λόγω της δυσκολίας που έχει η λεπτομέρεια αυτή. Η σκηνή
χαρακτηρίζεται από έντονη κίνηση και εκφραστικότητα. Είναι εμφανής η
απόδοση της σωματικότητας μέσα από τα εικονιζόμενα μυώδη σώματα.
22
23. Γ) Ο Διόνυσος πάνω σε πάνθηρα
Ο Διόνυσος ιππεύει πάνθηρα (Πέλλα 330-300 π.Χ.).
Ανακαλύφθηκε στο
επονομαζόμενο σπίτι του Διονύσου. Πολύχρωμο βοτσαλωτό ψηφιδωτό που
απεικονίζει τον γυμνό Διόνυσο να ιππεύει έναν πάνθηρα, αγκαλιάζοντας στον
λαιμό το ζώο με το δεξί του χέρι, ενώ το αριστερό κρατά θύρσο ως σύμβολο
νίκης. Στην παράσταση παρατηρείται η εναρμόνιση του τρυφερού σώματος
του θεού με το ευέλικτο σώμα του αιλουροειδούς.
Δ) Η απαγωγή της Ελένης
23
24. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά και μεγάλα μωσαϊκά που βρέθηκαν στην
Ευρώπη, απεικονίζει την απαγωγή της Ελένης από τον Θησέα. Το ψηφιδωτό
είναι τεράστιο, περίπου 8,4 μέτρα . Ο ηνίοχος του Θησέα , Φόρβας , φαίνεται
να προσπαθεί να χαλιναγωγήσει τέσσερα οπισθοδρομούντα άλογα ενώ ο
Θησέας πηδάει πάνω στο άρμα μαζί με την Ελένη η οποία πανικοβλημένη
παρατείνει τα χέρια προς την κατεύθυνση μιας άλλης γυναίκας κοιτώντας την
αβοήθητη. Τα ανήσυχα βλέμματα των προσώπων, η νευρικότητα των αλόγων
και τα τεντωμένα με απελπισία χέρια της Ελένης δημιουργούν την αίσθηση
της έντασης.
24
25. ΠΕΡΓΑΜΟΣ
Σχετικά με την παραγωγή ελληνιστικών ψηφιδωτών στην Πέργαμο έχουμε την
τύχη να αντλούμε πληροφορίες όχι μόνο από τα ίδια τα αρχαιολογικά
ευρήματα, αλλά και από τις αρχαίες γραπτές πηγές. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος
αναφέρει την Πέργαμο ως τόπο δράσης του Σώσου, ενός από τους λίγους
γνωστούς ψηφιδογράφους της κλασικής Αρχαιότητας1 και του μοναδικού που
παραδίδεται σε αρχαίο κείμενο. Σύγχρονες μελέτες αναφέρουν ότι η περίοδος
δράσης
του
Σώσου
χρονολογείται
πριν
από
το
133
π.Χ.
Τα σημαντικότερα ελληνιστικά ψηφιδωτά της Περγάμου που έχουν βρεθεί διακοσμούσαν το συγκρότημα των Ανακτόρων των Ατταλιδών στη ΒΑ πλευρά
της ακρόπολης. Τα γνωστότερα από αυτά είναι χρονολογημένα στο α΄ μισό
του 2ου αι. π.Χ. και διακοσμούσαν τη λεγόμενη «Αίθουσα του βωμού» και το
«Βορειοδυτικό δωμάτιο».
Ιδιαίτερη εξέλιξη είχε η τεχνική της ψευδαίσθησης του βάθους το 2 ο αιώνα
π.Χ. Για να αποδώσουν τις μορφές και τα σχήματα χρησιμοποιούσαν πολύ
μικρές πολύχρωμες ψηφίδες, κομμένες με μεγάλη επιμέλεια. Εκεί γινόταν
άλλωστε και η χρήση γυάλινης ψηφίδας χρωματισμένης έτσι ώστε να
πετύχουν
περισσότερες
αποχρώσεις.
Επιδιώκεται
η
αίσθηση
της
λαμπρότητας, η συνεχής προσέγγιση της ζωγραφικής και στο επίπεδο της
πινελιάς για να δοθούν καλύτερα οι χρωματικές μετακινήσεις από τον ένα
στον άλλο χρωματικό χρόνο. Για να αναδειχθεί η όλη εργασία, λειαίνονταν οι
επιφάνειες της πέτρας.
Τα συμπεράσματα που μπορούν να διατυπωθούν σχετικά με την ελληνιστική
παραγωγή ψηφιδωτών στην Πέργαμο είναι πως τα ψηφιδωτά είχαν υψηλή
ποιότητα, προφανώς μιμούνταν έργα της ζωγραφικής, ενώ δινόταν έμφαση
στη φυσιοκρατική, λεπτομερειακή απόδοση των εικονιστικών θεμάτων.
Αργότερα βέβαια, στα εργαστήρια της Περγάμου, η εκλεπτυσμένη τεχνική
απλοποιήθηκε λόγω του μεγάλου της κόστους. Περιορίστηκε στην εκτέλεση
του κυρίως θέματος, το οποίο περιέβαλλαν επιφάνειες κατασκευασμένες με
25
26. μεγαλύτερες ψηφίδες. Το ιδιαίτερο εκείνο μέρος που έφερε το θέμα
κατασκευαζόταν στα εργαστήρια και ονομάστηκε έμβλημα.
Εδώ έχουμε μια παράσταση στην οποία περιστέρια πίνουν νερό από μία
λεκάνη
Η παράσταση ανήκει στον 20 αι. π.Χ. και δημιουργός της είναι ο Σώσος. Η
τετράγωνη βάση , πάνω στην οποία στηρίζεται η λεκάνη αποδίδεται
προοπτικά . Η στρογγυλή λεκάνη , λόγω της προοπτικής αυτής , μεταβάλλεται
σε οβάλ. Η σύνθεση των περιστεριών είναι θαυμαστή. Έτσι βλέπουμε το ένα
να πίνει νερό , το άλλο να φτιάχνει τα φτερά του , ενώ τα δύο άλλα
στρέφοντας σε διαφορετική κατεύθυνση το κεφάλι αγναντεύουν το θεατή.
26
27. ΚΟΡΙΝΘΟΣ
Τα ψηφιδωτά κατά την κλασσική περίοδο ήταν σπάνια στην Ελλάδα. Όμως
στην Κορινθία και ιδιαίτερα στην Σικυώνα, όπως αποκάλυψαν οι ανασκαφές,
ήταν σε μεγάλη χρήση. Κατά την ελληνιστική περίοδο όμως τα μωσαϊκά
διαδόθηκαν πολύ. Η μεγάλη πολυτέλεια στην κόσμηση των βασιλικών οίκων
την περίοδο αυτή ήταν επόμενο να αναπτύξει και να τελειοποιήσει την τέχνη
του ψηφιδωτού. Τα ψηφιδωτά της Κορίνθου εικόνιζαν διάφορα θέματα
παρμένα από την μυθολογία και την ιστορία και ήταν αληθινοί ζωγραφικοί
πίνακες. Τα ψηφιδωτά κατασκευάζονταν με πολυάριθμες ψηφίδες διαφόρων
χρωμάτων. Η ζωηρότητα των συνθέσεων, η ομορφιά των μορφών και η
ποικιλία των χρωμάτων είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των ψηφιδωτών της
περιόδου αυτής.
27
28. 1. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ψηφιδωτά του 2ου π.Χ αιώνα βρέθηκε στο
ναό του Ασκληπιού στο Φενεό. Πρόκειται για ένα περίτεχνο μωσαϊκό που
απεικονίζει μια κεντρική ροζέτα με φύλλα και βλαστούς που περιβάλλεται από
ένα κυκλικό πλαίσιο με μαίανδρο και σχέδια κύματος. Στις τέσσερις άκρες
υπάρχει η μορφή μιας θεάς. Το ψηφιδωτό είναι στις αποχρώσεις του άσπρου
και του μαύρου.
2. Πολύχρωμο ψηφιδωτό δάπεδο κτιρίου με κυβόσχημες ψηφίδες από πέτρα,
το οποίο βρέθηκε το 1914. Είναι διακοσμημένο με περίτεχνα γεωμετρικά
σχέδια και παραστάσεις διαφόρων ζώων : ελάφι, λαγός, αρνί αλλά και
αγγείων. Χρονολογείται 4ο με 5ο αιώνα μΧ.
3. Τμήμα ψηφιδωτού που απεικονίζει το θεό Ήλιο και χρονολογείται στο 4 ο αι.
28
29. ΟΛΥΜΠΙΑ
Το μωσαϊκό από το ναό του Διός στην Ολυμπία έχει σήμερα καταστραφεί.
Από τις σχετικές όμως δημοσιεύσεις γνωρίζουμε ακριβώς την σύνθεση του.
Την πλατιά μπορντούρα του μωσαϊκού διακοσμούσε ένα πολλαπλό και
περίπλοκο μαιανδρικό διακοσμητικό. Ακολουθούσε μία δεύτερη μπορντούρα
με λωτούς και ανθέμια, ενώ στο κεντρικό τμήμα μέσα σε τετράγωνο πλαίσιο
παριστάνονταν τρίτωνες.
Σε ένα μικρότερο πλαίσιο απεικονίζονταν ψάρια και πουλιά να πετούν πάνω
από ένα στυλιζαρισμένο κυμάτιο. Δυο σκυλόψαρα καμπυλώνουν το σώμα
τους σαν να παίζουν. Είναι ένα από τα πιο γνωστά και θαυμαστά ψηφιδωτά
των ελληνιστικών χρόνων .
29
30. ΟΛΥΝΘΟΣ
Στα αρχαιότερα ψηφιδωτά της Μακεδονίας ανήκουν τα ψηφιδωτά δάπεδα που
ανακαλύφθηκαν στις ιδιωτικές οικίες της Ολύνθου, της πρωτεύουσας του
Χαλκιδικού Κοινού από το 432 π.Χ. Τα έργα αυτά χρονολογούνται στο
διάστημα 432-348 π.Χ. και αποτελούν ένα πρώιμο στάδιο στην εξέλιξη των
ψηφιδωτών. Είναι κατασκευασμένα από ποταμίσια βότσαλα, τοποθετημένα
αραιά στο υπόστρωμα, έτσι ώστε να παραμένει σε μεγάλο βαθμό ορατό το
κονίαμα. Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Ολύνθου έχουν εικονιστικά μυθολογικά
θέματα.
Προβάλλουν
ανοιχτόχρωμες
μορφές
με
λευκά
ή
ελαφρώς
χρωματισμένα χαλίκια σε σκούρο φόντο από μαύρα ή σκουρόχρωμα χαλίκια ,
διακοσμητικά άνθη και γεωμετρικά σχήματα που θυμίζουν υφαντική και την
τεχνική της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας. Παρόλο που το κονίαμα είναι
ορατό , τα χαλίκια τοποθετούνται αρκετά πυκνά ώστε οι εικόνες εμφανίζονται
με κανονικά περιγράμματα και έμφαση στις λεπτομέρειες. Οι συνθέσεις
χαρακτηρίζονται από αυστηρή γεωμετρικότητα και αρμονική ένταξη των
θεμάτων στο σύνολο. Το μεγαλύτερο από τα οικήματα της Ολύνθου είναι η
«Έπαυλη της Αγαθής Τύχης». Τα ψηφιδωτά παρουσιάζουν μυθολογικά
θέματα , κυρίως γύρω από το Διόνυσο , ή απλούστερα διακοσμητικά με
επιγραφές. Άλλες οικίες ήταν η «οικία με τους Έρωτες» , η «οικία του
Ηθοποιού» και η «οικία με τα χρώματα».
Σάτυρος και Μαινάδα.
30
31. Γρύπες που επιτίθενται σε ένα αρσενικό ελάφι. Μωσαϊκό που βρέθηκε στην
Όλυνθο. Το φόντο είναι σκοτεινόχρωμο ενώ οι μορφές σε ανοιχτές
αποχρώσεις.
Οικία της Αγαθής Τύχης.
Λεπτομέρειες μεγάλου ψηφιδωτού. Είναι ένα από τα παλαιότερα ψηφιδωτά
που βρέθηκαν στον ελληνικό χώρο, με μαύρα και άσπρα βότσαλα.
31
32. Ο θεός Πάνας.
Ο Πάνας ήταν ο τραγοπόδαρος θεός των ποιμένων και των ποιμνίων και
κατοικούσε, σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, στα βουνά της Αρκαδίας .
Αν και πρόκειται για ψηφιδωτό, είναι εμφανή τα χαρακτηριστικά του θεού. Τα
πόδια τράγου, τα μυτερά αυτιά , τα δύο κέρατα στο κεφάλι καθώς και το
πρόσωπό
του
δημιουργούν
σίγουρα
32
μια
αποκρουστική
όψη.
33. Θέτις με Νηρηίδες.
ΔΗΛΟΣ
Η αρχαία πόλη της Δήλου αποτελεί μοναδικό παράδειγμα ανάπτυξης της
τέχνης του ψηφιδωτού στον Ελλαδικό χώρο και είναι ένα από τα
σημαντικότερα του αρχαίου κόσμου. Εκεί έχουν βρεθεί περίπου 350
ψηφιδωτά. Πολλά από αυτά είναι επιδαπέδια και κοσμούν το δάπεδο των
ισογείων, αλλά δεν είναι σπάνιο να καλύπτονται και τα δάπεδα των ορόφων.
Η συνύπαρξη διάφορων ψηφιδωτών τυπολογιών, η πληθώρα των τεχνικών
και των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους και κυρίως οι
άψογες τεχνικές που υιοθετήθηκαν για τη δημιουργία των ψηφιδωτών
επιφανειών αποτελούν στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι η Δήλος στην
Ελληνιστική περίοδο αποτέλεσε ένα σημαντικότατο χώρο ακμής της τέχνης
του ψηφιδωτού.
33
34. Κάποια δάπεδα αποτελούνται από κονίαμα, στην επιφάνεια του οποίου έχουν
τοποθετηθεί ακατάστατα ψηφίδες διάφορων ειδών και υλικών. Κάποια άλλα
έχουν ερυθρό κονίαμα με απλά γεωμετρικά σχήματα και την αραιή
τοποθέτηση ψηφίδων. Στη κατηγορία των κεραμικών δαπέδων έχουν
χρησιμοποιηθεί κεραμικά στοιχεία όπως, σπασμένοι αμφορείς, σαν μία μορφή
ανακύκλωσης. Για τα βοτσαλωτά δάπεδα χρησιμοποιούσαν υλικά δυσεύρετα
στις παραλίες της Δήλου, για αυτό είχαν περιορισμένη εφαρμογή, ενώ τα
περισσότερα χαρακτηρίζονται από μονόχρωμες επιφάνειες. Ένας άλλος
τύπος ψηφιδωτών δαπέδων που συναντάμε περισσότερο στη Δήλο είναι αυτά
που σχηματίζονται με ακανόνιστου σχήματος θραύσματα λευκών και
υπόλευκων μαρμάρων. Οι διαστάσεις, το σχήμα και ο χρωματισμός τους
παρουσιάζουν σημαντική ανομοιομορφία , ενώ σε λίγες περιπτώσεις η
επιφάνεια διακοσμείται από πολύχρωμες πέτρες ή βότσαλα. Στα ψηφιδωτά
αυτά,
έχουμε
ψηφίδες
τετράπλευρες
ή
ακανόνιστης
κοπής
δηλαδή
διαμορφωμένες ψηφίδες διάφορων φυσικών υλικών αλλά και τεχνητές. Αυτές
κατασκευάζονται από γυαλί και κεραμικά, που επέτρεπαν την δημιουργία
απλών ή πολύπλοκων σχεδίων.
Στα δάπεδα των αίθριων και των κυρίων δωματίων τα ψηφιδωτά δάπεδα
είναι πολυτελέστερα, κατασκευασμένα με ειδικά κομμένες κυβικές ψηφίδες .
Στο κέντρο κάποιων δωματίων υπάρχει ένα έμβλημα κατασκευασμένο με
πολύ μικρότερες ψηφίδες που κόβονται σε διαφορετικά σχήματα, ανάλογα με
την επιφάνεια που πρέπει να καλύψουν και συνδέονται με ομοιόχρωμο
κονίαμα, ώστε να μειωθούν τα ελάχιστα κενά μεταξύ των ψηφίδων, σε μια
προσπάθεια να φανεί η παράσταση ως ζωγραφικός πίνακας. Σε αυτά τα
δάπεδα είναι φανερή η προσπάθεια να μιμηθούν πολύχρωμα χαλιά που
«απλώνονται» στο κέντρο του δωματίου, αίσθηση που γίνεται πιο έντονη
επειδή το τμήμα ανάμεσα στα όρια του «χαλιού» και τον τοίχο καλύπτεται με
απλούστερο ψηφιδωτό από θραύσματα μαρμάρου. Μπροστά στην είσοδο του
δωματίου κατασκευάζεται ένα μικρότερο «χαλάκι». Για την κατασκευή των
ψηφιδωτών αυτών χρησιμοποιείται μια ποικιλία υλικών: βότσαλα, μάρμαρα
διαφορετικών χρωμάτων, ημιπολύτιμοι λίθοι, υαλόμαζα, κεραμικά.
34
35. Η θεματολογία των παραστάσεων περιλάμβανε γεωμετρικά θέματα, θέματα
από την ναυτική ζωή (δελφίνια, άγκυρες, τρίαινες, Τρίτωνες, ψάρια), πράγμα
φυσικό, αφού οι ιδιοκτήτες των σπιτιών ζουν από το θαλασσινό εμπόριο.
Θεατρικές μάσκες και θέματα από τον Διονυσιακό κύκλο είναι επίσης ιδιαίτερα
αγαπητά, μαρτυρώντας την αγάπη των κατοίκων για τη διασκέδαση.
Επίσης σημαντική παρουσία έχουν στη Δήλο τα ψηφιδωτά εμβλήματα.
Πρόκειται για φορητά ψηφιδωτά με ζωγραφικές παραστάσεις από ψηφίδες
εξαιρετικών μικρών διαστάσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιορισμένη
έκταση ενός τετραγωνικού εκατοστού έχουν χρησιμοποιηθεί περισσότερες
από είκοσι ψηφίδες.
Για παράδειγμα το ψηφιδωτό με θέμα τον Διόνυσο επάνω σε πάνθηρα , στα
τέλη του 2ου αι. π.Χ. και στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ . Ανακαλύφθηκε στην
Οικία των Προσωπείων στη Δήλο.
Η συσχέτιση του Διόνυσου με τον
πάνθηρα που στο μύθο εμφανίζεται να διψά για κρασί , αποκτά ιδιαίτερη
σημασία στα ελληνιστικά χρόνια. Εδώ ο θεός εμφανίζεται (ως δεσπότης
θηρών ) με θύρσο και τύμπανο, ως θεός των οργίων. Τόσο ο Διόνυσος, όσο
και ο στολισμένος με στεφάνι από κισσό πάνθηρας, παρουσιάζουν ένα
μεγάλο πλούτο χρωματικών τόνων που τονίζονται ακόμα περισσότερο από το
σκοτεινόχρωμο φόντο.
35
36. Ένα πολύ μεγάλο θέμα είναι τα υλικά και οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν
για την κατασκευή των ψηφιδωτών της Δήλου. Με απλά λόγια προηγείτο το
καλά πατημένο χώμα, ακολουθούσε η τοποθέτηση μεγάλων λίθινων
στοιχείων και η κατασκευή κονιαμάτων που είχαν ως συνδετικό υλικό τον
υδράσβεστο αναμεμειγμένο με μαρμαρόσκονη, άμμο θαλάσσης και τρίμματα
κεραμικών. Ακολουθούσε ο σχεδιασμός της παράστασης στο νωπό κονίαμα
και η τοποθέτηση των ψηφίδων. Με την ολοκλήρωση της ψηφοθέτησης
ακολουθούσε η κάλυψη των αρμών.
Διαπιστώνουμε
λοιπόν
ότι
η
δημιουργία
δεν
προϋποθέτει
εργαλεία
εντυπωσιασμού, ούτε ιδιαίτερες πολυχρωμίες, πολυπλοκότητα σχεδίων και
συνδυασμό τεχνικών. Αλλά βασίζεται στην αίσθηση της απλότητας που
ταυτίζεται με την έννοια του ωραίου.
Ψηφιδωτό από τη Δήλο που απεικονίζει ερωτιδέα να χαλιναγωγεί δυο
δελφίνια.
36
37. Ψηφιδωτό στην Οικία των Δελφίνων.
Παρουσιάζει την Τανίτ. Μία
φοινικική και καρχηδονιακή θεότητα.
Ενίοτε
ταυτίζεται με την Αστάρτη.
ΤΑΡΣΟΣ
Οπωσδήποτε, η εικόνα που έχουμε για τα ψηφιδωτά της Ταρσού είναι
περιορισμένη και κατά πάσα πιθανότητα αυτό οφείλεται στο τυχαίο των
ανασκαφών. Τα περιορισμένα στοιχεία που έχουμε σχετικά με τα ελληνιστικά
ψηφιδωτά της Ταρσού μαρτυρούν την παραγωγή ύστερων βοτσαλωτών
ψηφιδωτών, και μάλιστα με την απόδοση μαύρων μορφών επάνω σε λευκό
τοπίο.
Το περισσότερο γνωστό και ευρύτερα δημοσιευμένο ελληνιστικό ψηφιδωτό
από την Ταρσό είναι ένα βοτσαλωτό ψηφιδωτό, που αποκαλύφθηκε κατά τις
αμερικανικές ανασκαφές τη δεκαετία 1930-1940. Βρέθηκε στο εσωτερικό μιας
ελληνιστικής οικίας, και πιθανόν κοσμούσε το άνοιγμα της εισόδου της. Στην
περιφέρειά του φέρει ταινίες επαναλαμβανόμενων μοτίβων (κύμα, πλοχμό,
αστραγάλους), ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια διακρίνεται σε τρία ορθογώνια
37
38. τμήματα. Τα δύο πλαϊνά κοσμούνται με ανθέμια και τροχούς επάνω σε μαύρο
τοπίο, ενώ το κεντρικό με ένα ρόδακα εγγεγραμμένο σε κύκλο, και τέσσερα
δελφίνια επάνω σε λευκό τοπίο. Τα βότσαλα είναι χρώματος λευκού, μπλε
μαύρου, και κόκκινου. Το ψηφιδωτό χρονολογείται στο β΄ μισό του 3ου με
αρχές 2ου αιώνα π.Χ.
ΠΑΦΟΣ
Η Πάφος περιέχει σημαντικές κατοικίες με μωσαϊκά δάπεδα του 3ου αιώνα
π.Χ. Μία από αυτές είναι η “οικία του Διονύσου”, που ονομάστηκε έτσι γιατί σε
πολλά από τα μωσαϊκά της εικονίζεται ο Διόνυσος. Ένα από τα πιο
χαρακτηριστικά είναι ο “Θρίαμβος του Διονύσου”. Υπάρχει ακόμη ένα μεγάλο
πλήθος μωσαϊκών ψηφιδωτών στο αίθριο και στις αίθουσες της οικίας, με
σκηνές από την ελληνική μυθολογία (Διόνυσος και Ικάριος, Ποσειδώνας και
Αμυμώνη, Απόλλωνας και Δάφνη, Δίας και Γανυμήδης, Ιππόλυτος και
Φαίδρα, Οι Τέσσερις Εποχές, Νάρκισσος κτλ.), καθώς και με σκηνές από
κυνήγι και άλλα ποικίλα και πολύχρωμα γεωμετρικά μοτίβα. Η “οικία του
Θησέα”, επίσης στην Πάφο, πήρε το όνομά της από το μωσαϊκό που
παριστάνει το Θησέα να σκοτώνει το Μινώταυρο. Μια άλλη οικία που υπάρχει
επίσης στην ίδια πόλη, είναι και η “οικία του Αιώνα”, που ονομάστηκε έτσι από
τη μωσαϊκή παράσταση του “Αιώνιου Χρόνου”. Στην ίδια οικία ένα άλλο
ενδιαφέρον μωσαϊκό είναι η παράσταση του Απόλλωνα με το Μαρσύα.
Εικονίζεται ο θεός καθισμένος με τη λύρα του, ο ηττημένος Μαρσύας που τον
απάγουν δύο Σκύθες, μια γυναικεία μορφή, η Πλάνη, και στα πόδια του θεού
προσωποποιημένος ο Όλυμπος.
38
39. Γανυμήδης και Δίας. Απεικονίζει το διάσημο μύθο της απαγωγής του
Γανυμήδη (πρίγκιπα της Τροίας) από τον Δία που είναι μεταμφιεσμένος σε
αετό. Το ψηφιδωτό ανακαλύφθηκε στην Πάφο της Κύπρου.
39
41. Ο θρίαμβος του Διονύσου.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ψηφιδωτά της Πάφου είναι ο «Θρίαμβος
του Διονύσου». Ο θεός Διόνυσος εικονίζεται πάνω σ' ένα άρμα που το
σέρνουν δύο πάνθηρες και τον συνοδεύουν ο Βάκχος, που έχει στα χέρια του
ένα μεγάλο κρατήρα με κρασί, και οι ακόλουθοί του. Υπάρχει ακόμη ένα
μεγάλο πλήθος μωσαϊκών ψηφιδωτών στο αίθριο και στις αίθουσες της οικίας,
με σκηνές από την ελληνική μυθολογία: Διόνυσος και Ικάριος, Ποσειδώνας και
Αμυμώνη, Απόλλωνας και Δάφνη, Δίας και Γανυμήδης, Ιππόλυτος και
Φαίδρα, οι Τέσσερις Εποχές, Νάρκισσος κτλ.), καθώς και με σκηνές από
κυνήγι και άλλα ποικίλα και πολύχρωμα γεωμετρικά μοτίβα.
41
44. ΠΟΜΠΗΙΑ
Μωσαϊκό με θέμα γάτο που έχει αρπάξει πουλί. Στο κάτω τμήμα υπάρχουν
όστρακα , ψάρια , δύο πάπιες και υδρόβια φυτά. Τα τέσσερα πουλιά στο
αριστερό άκρο είναι προφανώς τα τρόπαια του κυνηγού .
44
46. ΡΩΜΑΙΚΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ
(3ος αιώνας πΧ - 1ος αιώνας μΧ)
Με
τον
όρο
ρωμαϊκά
χαρακτηρίζουμε
τα
ψηφιδωτά
τα
οποία
δημιουργήθηκαν στην αρχαία Ρώμη ή από ρωμαίους καλλιτέχνες εκτός των
ρωμαϊκών συνόρων. Πρόθυμοι να υιοθετήσουν τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα
της εξελληνισμένης Ανατολικής Μεσογείου, οι Ρωμαίοι εισάγουν το ψηφιδωτό,
στην εκλεπτυσμένη αυτή μορφή του, τόσο στην αρχιτεκτονική των κατοικιών
τους όσο και στους τόπους λατρείας τους. Τα Ρωμαϊκά ψηφιδωτά έχουν τη
φήμη των καλύτερων του είδους. Οι Ρωμαίοι βελτίωσαν την τεχνική των
ψηφιδωτών που προορίζονταν για χρήση σε τοίχους και δάπεδα στα
αρχοντικά, στις βίλες και σε δημόσια κτίρια. Στην Πομπηία έχουν διασωθεί
πλήθος ψηφιδωτών στην τεχνική του opus vermiculatum (σύμφωνα με την
οποία τα ψηφιδωτά αποτελούνταν από πολύ μικρές ακανόνιστες ψηφίδες) τα
οποία χρονολογούνται από τον 1ο-2ο αιώνα π.Χ. με διασημότερο ανάμεσά
τους τη “Μάχη της Ισσού”. Γενικότερα, η τέχνη του ψηφιδωτού εισάγεται στο
ρωμαϊκό κόσμο από Έλληνες τεχνίτες που αναζητούν καταφύγιο στη γειτονική
Ιταλία, μετά τις αναταραχές και το χάος που επικρατεί στον ελλαδικό χώρο.
Κατά την εποχή αυτή η ποιότητα ενός έργου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με
τα διαθέσιμα υλικά και κατά συνέπεια με το πρόσωπο το οποίο έκανε την
ανάθεση του έργου.
Κατά τους αυτοκρατορικούς ρωμαϊκούς χρόνους συντελείται μία σπουδαία
καινοτομία, καθώς σταδιακά η τέχνη του ψηφιδωτού αναπτύσσει τους δικούς
της αισθητικούς κανόνες. Η αυξανόμενη χρήση εντονότερα χρωματισμένων
υλικών οδήγησε στην αύξηση της αυτονομίας του ψηφιδωτού έναντι της
ζωγραφικής.
Η πλειοψηφία τους εμπνέεται από την μυθολογία – θεές, ηρωίδες και
άλλες πρωταγωνίστριες θρύλων και μύθων - αλλά και από την καθημερινή
ζωή, όπως σκλάβες και υπηρέτριες. Εξίσου σημαντική είναι και η μαρτυρία ότι
το ψηφιδωτό χρησιμοποιείτο για την απεικόνιση ιερών παραστάσεων. Έχει
υπογραμμιστεί από τους σύγχρονους μελετητές ότι ο νέος ρόλος που
απέκτησε σταδιακά το ψηφιδωτό θα πρέπει να σχετίζεται με την αντίστοιχη
ραγδαία μείωση του ενδιαφέροντος για τις τρισδιάστατες παραστάσεις. Το
46
47. λατρευτικό ψηφιδωτό αντικατέστησε το λατρευτικό άγαλμα, καθώς το
ψηφιδωτό ήταν δισδιάστατο μέσο που θεωρείτο ότι μπορούσε να απεικονίσει
πειστικότερα τις θρησκευτικές ιδέες.
Για τις αίθουσες δευτερεύουσας σημασίας και συνήθως για τα δάπεδα που
περιβάλλουν τα εξαίρετα σχεδιασμένα και φιλοτεχνημένα κεντρικά εμβλήματα,
οι
Ρωμαίοι διαμόρφωσαν ένα απλούστερο και σαφέστατα λιγότερο
καλλιτεχνικό είδος ψηφιδωτού, με μεγάλες σχετικά ψηφίδες και περιορισμένη
χρωματική κλίμακα που τείνει στη μονοχρωμία (μαύρο- άσπρο). Απλά και όχι
πολυσύνθετα είναι και τα διακοσμητικά σχέδια και μοτίβα.
Τα χρώματα των ψηφιδωτών καθορίζονται από τα διαθέσιμα υλικά. Η
ανάλυση πρότυπων ψηφιδωτών αποκάλυψε την ύπαρξη 42 διαφορετικών
ειδών πέτρας καθώς επίσης γυαλί και κεραμικό πηλό.
Πέρα από την πέτρα, το γυαλί και τον πηλό, έρευνες έδειξαν πως οι
Ρωμαίοι καλλιτέχνες δε δίσταζαν να χρησιμοποιήσουν πολύτιμα εξωτικά
στοιχεία όπως μαργαριτάρια, ασήμι ακόμα και χρυσό προκειμένου να
προσδώσουν το απαραίτητο μεγαλείο στο έργο τους. Επίσης, κατά τη
ρωμαϊκή εποχή γίνεται ευρεία χρήση του μαύρου βασάλτη ιδιαίτερα στα
ψηφιδωτά ασπρόμαυρης τεχνοτροπίας καθώς και άλλων ιδιαίτερων υλικών
όπως ελαφρόπετρα ή όστρακα.
Χαρακτηριστικά
δείγματα
ρωμαϊκών
ψηφιδωτών
εντοπίζονται
στις
ακόλουθες χώρες: Αλγερία, Αυστρία, Κροατία, Κύπρος, Αίγυπτος, Γαλλία,
Γερμανία, Ελλάδα, Ισραήλ, Ιταλία, Λίβανος, Λιβύη, Λουξεμβούργο, Μαρόκο,
Πορτογαλία, Ρουμανία, Ρωσία, Ισπανία, ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Ελβετία,
Τουρκία, Τυνησία, Βατικανό κτλ. Ωστόσο, τα πρωτεία κατέχουν πόλεις τις
Κύπρου και της Ιταλίας όπως η Πάφος, η Σαλαμίνα, το Κούριον, η Πομπηία, η
Ρώμη, η Πιάτζα Αρμερίνα, το Παλέρμο, το Τίβολι κ.τ.λ.
47
48. ΤΑΡΣΟΣ
Στο Μουσείο της Hatay‐ Antakya φυλάσσεται ένα πολύχρωμο opus tessellatum από
την Ταρσό με πλούσια εικονιστική και ανεικονική διακόσμηση, που φέρει τον τίτλο
«Ψηφιδωτό της Ταρσού» (α΄ μισό 3ου
αιώνα μ.Χ.). Το κεντρικό τμήμα του
καταλαμβάνεται από τρία πλαίσια με εικονιστικές παραστάσεις:
την αρπαγή του Γανυμήδη από το Δία αετό.
ένα σάτυρο και μία μαινάδα.
τον Ορφέα να παίζει λύρα εν μέσω ζώων.
Οι παραστάσεις περιβάλλονται από διακοσμητικές ταινίες (π.χ. πλοχμούς, κύματα,
βλαστόσπειρες) και στις δύο μακρές πλευρές του δαπέδου από 24 οκτάγωνα, που
πληρούνται από ρόδακες και κεφαλές ανδρικών μορφών. Η διακόσμηση του
δαπέδου ολοκληρώνεται με τετράγωνα πλαίσια, που φέρουν διακοσμητικά μοτίβα,
και ένα πολύπλοκο πλέγμα ρόμβων, που μεταξύ άλλων σχηματίζει οκτάκτινους
αστέρες. Η παράσταση της αρπαγής του Γανυμήδη από το Δία αετό παρουσιάζει
πρωτοτυπία, καθώς εμπλουτίζεται από την απεικόνιση ακόμα τριών μορφών: μιας
γυναίκας, ενός άνδρα και ενός σκύλου.
Κάποιες παραλλαγές τυπικών γεωμετρικών μοτίβων, όπως ο ρόδακας που
48
49. σχηματίζεται από μια αναδιπλούμενη ταινία και ο ρόδακας με σκίαση,
εμφανίζονται κατά τη Ρωμαϊκή εποχή τόσο στην Ταρσό όσο και σε άλλες
πόλεις της Κιλικίας. Η επανάληψη αυτή και οι μεταξύ τους ομοιότητες πιθανόν
υποδεικνύουν την ύπαρξη τοπικού εργαστηρίου, δηλαδή τοπικών ψηφοθετών
που μετακινούνταν και εργάζονταν στην ευρύτερη περιοχή της Κιλικίας κατά
τα Ρωμαϊκά χρόνια.
ΣΠΑΡΤΗ
Εξαιρετικά ψηφιδωτά δάπεδα με παραστάσεις νέων ανδρών σε σκηνές πάλης έφερε
στο φως η αρχαιολογική έρευνα έξω από την Σπάρτη, συγκεκριμένα στο χωριό
Μαγούλα. Τα λουτρά της «Αράπισσας» είναι σήμερα η ονομασία της περιοχής όπου
ήρθαν στο φως τα ψηφιδωτά και πράγματι λουτρά, όπως φαίνεται, υπήρχαν εκεί ήδη
από την αρχαιότητα.
Υπάρχει η πιθανότητα όμως να μην πρόκειται για λουτρά αλλά για το Γυμνάσιο της
ρωμαϊκής πόλης.
49
