1. 19
Δομήνικος Θεοηοκόποσλος
Βιογραθία
Ο Γνκήληθνο Θενηνθόπνπινο παγθνζκίσο γλσζηόο σο ElGreco, γηόο ηνπ Γεσξγίνπ
Θενηνθόπνπινπ γελλήζεθε ζην Υάλδαθα (=Ηξάθιεην) Κξήηεο ζηηο 5 Ννεκβξίνπ ηνπ
1541 θαη ήηαλ ην δεύηεξν παηδί ηεο νηθνγέλεηαο. Ο κεγαιύηεξνο αδεξθόο ηνπ
νλνκαδόηαλ Μαλνύζνο. Η εκεξνκελία γέλλεζήο ηνπ απνηειεί κπζηήξην, σζηόζν
ζύκθσλα κε ηδηόρεηξε ζεκείσζή ηνπ, ζηελ νπνία αλαγξάθεηαη όηη ην 1606 ν ίδηνο
ήηαλ 65 εηώλ, νη εξεπλεηέο ζπκπέξαλαλ πσο ε αλαγξαθόκελε εκεξνκελία είλαη θαη
ε επηθξαηνύζα. ΢ηελ Κξήηε βαπηίζηεθε Κπξηάθνο, αιιά όηαλ μεληηεύηεθε ην
Κπξηάθνο θαζώο έκνηαδε κε ην «Κύξηνο», κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά Dominus - θαη
ζε ζπλέρεηα Dominico (Γνκήληθνο). Έηζη ζηε ζεηή ηνπ παηξίδα, ηελ Ιζπαλία, έκεηλε
ζαλ Γνκήληθνο ν Έιιελαο, Νηνκέληθν ει Γ θξέθν ή θαη κόλν Δι Γθξέθν.
Η θαηαγσγή ηεο νηθνγέλεηαο Θενηνθόπνπινπ ιέλε πσο μεθηλάεη από παιηά θαη πσο
εγθαηαζηάζεθε ζηελ Κξήηε πξηλ αθόκε ηελ θαηαιάβνπλ νη Βελεηνί.Ο παηέξαο ηνπ ήηαλ
γλσζηόο έκπνξνο θαη θνξνζπιιέθηεο. Η ηαπηόηεηα ηεο κεηέξαο ηνπ παξακέλεη
άγλσζηε, ελώ αλεπηβεβαίσηε είλαη ε άπνςε γηα κηα πξώηε Διιελίδα ζύδπγν, ε νπνία
βαζίδεηαη ζην όηη πνηέ δελ παληξεύηεθε ηε κόληκε ζύληξνθν ηεο δσήο ηνπ θαη κεηέξα
ηνπ κνλαρνγηνύ ηνπ Υεξόληκα.
Ο Θενηνθόπνπινο ζπνύδαζε αγηνγξάθνο ζην Ηξάθιεην, γεγνλόο πνπ πηζηνπνηείηαη από
έλα δεκόζην έγγξαθν ηνπ 1563. Παξάιιεια πξέπεη λα κειέηεζε από λεαξή ειηθία
ηελαξραία ειιεληθήθαη θιαζηθή γξακκαηεία, θξίλνληαο από ηελ πινύζηα βηβιηνζήθε
πνπ θιεξνδόηεζε κεηά ην ζάλαηό ηνπ. O πξώηνο ηνπ δάζθαινο δσγξαθηθήο δελ είλαη
ηεθκεξησκέλα γλσζηόο, αλ θαη ην όλνκα ηνπ Ισάλλε Γξηπηώηε (1516-69) θαίλεηαη λα
είλαη απηό πνπ επηθξαηεί. Η έληνλε αίζζεζε θαη ε ηάζε πξνο ηελ αθαίξεζε,
ραξαθηεξηζηηθά ηεο Βπδαληηλήο ηέρλεο θαη ηεο Κξεηηθήο αγηνγξαθηθήο ΢ρνιήο ηνπ 16νπ
αηώλα, ζα παξακείλνπλ νη κόληκνη ζηόρνη ζε όιν ην κήθνο ηεο δσγξαθηθήο ηνπ πνξείαο.
΢ηελ Κξήηε, πνπ από ην 1211 απνηεινύζε κέξνο ηεο Δλεηηθήο επηθξάηεηαο, νη δσγξάθνη
θαη νη αγηνγξάθνη ζπλζέηνπλ ηελ Βπδαληηλή παξαδνζηαθή Σέρλε κε ηηο Γπηηθέο
επηξξνέο, δεκηνπξγώληαο άξηηα ελαξκνληζκέλεο θνξεηέο εηθόλεο θαη από απηό ηνλ
ζπγθεξαζκό πξνήιζε ε Κξεηηθή ΢ρνιή.

2. 20
΢ην Υάλδαθα εξγάδνληαλ θαηά ην 16ν αηώλα πεξίπνπ δηαθόζηνη δσγξάθνη, νξγαλσκέλνη
ζε ζπληερλίεο ζύκθσλα κε ηα ηηαιηθά πξόηππα. Ο Θενηνθόπνπινο εμνηθεηώζεθε από
λσξίο κε έξγα θαιιηηερλώλ ηεο Αλαγέλλεζεο πνπ θπθινθνξνύζαλ ζηε
βελεηνθξαηνύκελε Κξήηε θαη από ην 1563 εμαζθνύζε επίζεκα ην επάγγεικα ηνπ
δσγξάθνπ. Η πιεξνθνξία απηή εθκαηεύεηαη από κία αλαθνξά ζην όλνκα ηνπ ζε επίζεκν
έγγξαθν ηεο επνρήο, ζηελ νπνία πεξηγξάθεηαη σο δάζθαινο (maestroDomenigo). Μία
από ηηο πξώηεο πιεξνθνξίεο πνπ δηαζέηνπκε γηα θάπνην έξγν ηνπ πξνέξρεηαη επίζεο από
άιιν έγγξαθν ηνπ 1566, ζύκθσλα κε ην νπνίν δόζεθε ζηνλ Θενηνθόπνπιν άδεηα γηα λα
πνπιήζεη κε ιαρλό κία εηθόλα πνπ εθηηκήζεθε ζηα 70 δνπθάηα, πνζό ηδηαίηεξα
ζεκαληηθό γηα ηελ επνρή θαη εηδηθόηεξα γηα έλαλ λέν θαιιηηέρλε.
Λόγσ ηεο έληαμεο ηεο Κξήηεο ζηελ ζθαίξα επηξξνήο ηεο Γύζεο, ζην λεζί επηθξαηνύζαλ
θαη νη Οξζόδνμνη αιιά θαη νη Καζνιηθνί γεγνλόο πνπ δελ μεθαζαξίδεη ηελ ιαηξεπηηθή
πίζηε ζηελ νπνία αλήθε ε νηθνγέλεηά ηνπ. Θεσξείηαη πηζαλόηεξν πσο ήηαλ
Οξζόδνμε, εθδνρή πνπ ζηεξίδεηαη ζε νξηζκέλα νηθνγελεηαθά έγγξαθα , ζύκθσλα κε ηα
νπνία έλαο ζείνο ηνπ ήηαλ Οξζόδνμνο ηεξέαο, ελώ επηπιένλ ην όλνκα ηνπ Γνκήληθνπ
Θενηνθόπνπινπ δελ θαηαγξάθεηαη ζηα αξρεία ησλ βαθηίζεσλ ηεο Καζνιηθήο
Δθθιεζίαο ζηελ Κξήηε. Γηαθνξεηηθέο πεγέο θάλνπλ επίζεο ιόγν γηα πηζαλή θαηαγσγή
ηνπ από Καζνιηθή νηθνγέλεηα. Οξηζκέλνη κειεηεηέο εθηηκνύλ πσο ν Θενηνθόπνπινο
αζπάζηεθε αξγόηεξα ην θαζνιηθό δόγκα,ιακβάλνληαο ππόςε ηε δηαζήθε ηνπ, ζηελ
νπνία αλέθεξε πσο ππήξμε «πηζηόο Καζνιηθόο». Η δηαζήθε απηή πάλησο έρεη
ακθηζβεηεζεί, ζπλππνινγίδνληαο ηελ ππνρξέσζε ηνπ λα ηε ζπληάμεη ζύκθσλα κε ηηο
επηηαγέο ηεο Ιεξάο Δμέηαζεο θαη γηα απηό είλαη επηθξαηέζηεξε ηε άπνςε πσο ήηαλ θαη
πέζαλε Οξζόδνμνο.
Kρήηη
΢ε πνηα θαηάζηαζε βξηζθόηαλ ε Κξήηε ύζηεξα από ηελ θαηάιπζε ηεο βπδαληηλήο
απηνθξαηνξίαο; Οη Φξάγθνη κνίξαζαλ ηηο δηάθνξεο επαξρίεο ηεο. Ο Βνληθάηηνο ν
Μνκθεξξαηηθόο πήξε ηελ Κξήηε πνπ αξγόηεξα (1204) ηελ πνύιεζε ζηνπο Δλεηνύο γηα
ρίιηα αξγπξά κάξθα. Σα παδαξέκαηα γηα ηελ πώιεζε ηεο Κξήηεο αξγνύζαλ θαη νη
Γελνπάηεο βξήθαλ ηελ επθαηξία λα ηελ θαηαιάβνπλ αηθληδηαζηηθά. Οη Δλεηνί όκσο είραλ
δώζεη «πξνθαηαβνιή» θαη αλαγθάζηεθαλ λα πνιεκήζνπλ, γηα λα πάξνπλ ηε κεγαιόλεζν
(1210).Η Κξήηε γίλεηαη Δλεηηθή επαξρία θαη ε δσή ηεο πηα αξρίδεη λ' αιιάδεη κε ηηο
κεηαξξπζκίζεηο πνπ επηβάιινπλ νη θαηαθηεηέο. Ο άξρνληαο ηνπ βαζηιείνπ ηεο Κξήηεο

3. 21
εγθαηαζηάζεθε ζην Υάλδαθα (ζεκεξηλό Ηξάθιεην) θαη όια ηα αμηώκαηα ηα πήξαλ νη
μέλνη. Έηζη, γηα ηα πξνζρήκαηα, άθεζαλ κεξηθά ζθηώδε θαηώηεξα αμηώκαηα ζηνπο
Κξεηηθνύο.Ήξζε Λαηίλνο αξρηεπίζθνπνο θαη ρσξίζηεθε ην λεζί ζε δέθα επηζθνπέο ζηηο
νπνίεο νξίζηεθαλ Λαηίλνη επίζθνπνη. Ωζηόζν δελ έζημαλ νύηε ηα κνλαζηήξηα, νύηε ηνλ
Οξζόδνμν θιήξν θαη αλαγλώξηζαλ ηελ Οξζόδνμε Δθθιεζία ησλ Κξεηώλ. Γηαίξεζαλ
όκσο θνηλσληθά ηνπο Κξεηηθνύο θαη επεηδή νη Λαηίλνη είραλ αλζεξά νηθνλνκηθά κέζα,
νη Κξεηηθνί αγξόηεο ζεσξνύληαλ σο θαηώηεξε θνηλσληθή ηάμε.
Η επαθήηεο Κξήηεο κε ηε Βελεηία θη ν εξρνκόο πνιιώλ κνξθσκέλσλ Βπδαληηλώλ,
ύζηεξα από ηελ άισζε ηεο Πόιεο, δεκηνύξγεζαλ έλα θαιιηηερληθό θιίκα. Έηζη, ην
ζέαηξν, ε δσγξαθηθή, ε κνπζηθή θαη ε ηππνγξαθία αλαπηύρζεθαλ αξθεηά από ηνπο
Κξεηηθνύο. Πξνπαληόο ε δσγξαθηθή, πνπ αλζνύζε πην θαιά ζηα πνιιά κνλαζηήξηα θαη
επεθηεηλόηαλ κε ηηο αγηνγξαθίεο θαη ηηο ηνηρνγξαθίεο ησλ πάκπνιισλ Δθθιεζηώλ.Η
δσγξαθηθή είρε πεξάζεη ζ' όιν ηνλ θόζκν. Καη έδηλε εθηόο από ηε δόμα θαη ρξήκαηα. Σν
γεγνλόο άιισζηε πσο δελ ππήξραλ ζπγθξνηεκέλα ζρνιεία ζπλεηέιεζε θαη απηό ζηελ
άλζηζε ηεο δσγξαθηθήο θαη ζηε δεκηνπξγία ηεο Κξεηηθήο δσγξαθηθήο ΢ρνιήο.Σα
Κξεηηθόπνπια κάζαηλαλ λα δηαβάδνπλ ην ςαιηήξη, ζηα κνλαζηήξηα. Όζηεξα ζα έπξεπε
λα βγάινπλ ην ςσκί ηνπο ζηα ρσξάθηα ή καζαίλνληαο θάπνηα ηέρλε. Πώο λα βγάινπλ
όκσο ην ςσκί ηνπο αθνύ νη θαηαθηεηέο Δλεηνί απνκπδνύζαλ ηνπο ρσξηθνύο θαη ηνπο
επηβάξπλαλ κε ηεξάζηηνπο θόξνπο; Η θαηάζηαζε απηή ηνπο αλάγθαδε λα δνπιεύνπλ γηα
ηνπο θόξνπο δηαθνξεηηθά εγθαηέιεηπαλ ην λεζί.
Η θπγή ησλ ηερληηώλ πξνο ηε Γύζε θαη θπξίσο πξνο ηε Βελεηία, ε πιεκκειήο
θαιιηέξγεηα ησλ αγξώλ θαη ε αλαθάιπςε ηεο Ακεξηθήο θαη ηνπ ζαιάζζηνπ δξόκνπ πξνο
ηηο Ιλδίεο, ζπληέιεζαλ ζην λα ράζεη ηελ νηθνλνκηθή ηεο θπξηαξρία θαη ππεξνρή ε
Βελεηία θαη θπζηθά ε Κξήηε.
Βενεηία
Ο Θενηνθόπνπινο έθπγε από ηελ Κξήηε, παιηθάξη δεθαελληά ρξόλσλ έρνληαο κεγάιε
θήκε θαη εκπεηξία ζηε δσγξαθηθή. Αξθεηό θαηξό πξηλ (14ν αηώλα) ε Κξεηηθή ΢ρνιή
δσγξαθηθήο κε θνξπθαίνπο εθπξνζώπνπο ηνλ Θενθάλε ΢ηξειίηδα, Αληώλην Κξε,
Σδώξηδε θ.α είρε κεζνπξαλήζεη. Πνιινί δσγξάθνη πήγαηλαλ ζηε Βελεηία θαη από απηή
ηελ όζκσζε δεκηνπξγήζεθε ε Βελεηνθξεηηθή ΢ρνιή. ΋κσο ε «αθαίκαμε» έθεξε
θαηάπησζε ζηελ Κξεηηθή ΢ρνιή θαη γη' απηό ιόγν θαίλεηαη νηη ν Θενηνθόπνπινο,
δηςαζκέλνο γηα θάηη πιαηύηεξν, εγθαηέιεηςε ηελ παηξίδα ηνπ.

4. 22
Με δεδνκέλν πσο ε Κξήηε αλήθε ζηελ επηθξάηεηα ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Βελεηίαο,ήηαλ
θπζηνινγηθή ε εγθαηάζηαζή ηνπ ζηεΒελεηίαγηα ηελ επαγγεικαηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία. Η
αθξηβήο ρξνλνινγία άθημήο ηνπ δελ είλαη γλσζηή, σζηόζν εθηηκάηαη πσο εγθαηέιεηςε
ηελ Κξήηε κεηαμύ 1560 θαη 1567. Έδεζε ζηε Βελεηία πεξίπνπ κέρξη ην 1570
επηρεηξώληαο λα αθνινπζήζεη ηα πξόηππα ησλ θαιιηηερλώλ πνπ θπξηαξρνύζαλ ζηε
θαιιηηερληθή δσή ηεο πόιεο, κεηαμύ απηώλ ηνπΣηηζηάλνθαη ηνπΣηληνξέην.
Πηάλεη ακέζσο δνπιεηά θαη δσγξαθίδεη αθαηάπαπζηα, ελώ είλαη ζίγνπξν όηη δελ ήξζε ζε
θακία επαθή κε ηελ ειιεληθή παξνηθία ηεο πόιεο. ΢ηγά-ζηγά ε επίδξαζε κεγάισλ
Βελεηώλ δσγξάθσλ (Πάικα, Βέθην, Σηληνξέηην, θ.α.) δεκηνπξγεί ηε «Βειηησκέλε
Βπδαληηλή ΢ρνιή», πνπ είλαη θξάκα ηερλνηξνπηώλ ή αλ ζειήζνπκε λα ηε
ραξαθηεξίζνπκε αιιηώο, ε Βπδαληηλή εκπινπηηζκέλε από ηελ ηνικεξόηεηα θαη ηα
θπζηθά ρξώκαηα.΢ηα έξγα ηνπ ν Κξεηηθόο δσγξάθνο δε κπνξνύζε λ' απαιιαγεί απ' ηε
Βπδαληηλή γη' απηό θη όηαλ δήηεζε λα καζεηεύζεη ζηα εξγαζηήξηα ηνπ Σηληνξέηην θαη
ηνπ Σηηζηάλν δελ έγηλε δεθηόο δηόηη νη δύν απηνί κεγάινη θαιιηηέρλεο ήηαλ
αληηπαζνύζαλ ηε Βπδαληηλή ηερλνηξνπία.
Αλαδεηώληαο ύζηεξα απ' απηόλ ηνλ απνθιεηζκό ηνλ πξώην ηνπ δάζθαιν, πήγε ζην
δηάζεκν Ιάθσβν Γαπόληε πνπ είρε ην εξγαζηήξηό ηνπ 80 ρηιηόκεηξα καθξηά από ηε
Βελεηία, ζην Bassano. Ο Γαπόληε δέρηεθε ην Θενηνθόπνπιν θαη ηνλ θξάηεζε καδί ηνπ
δέθα νιόθιεξα ρξόληα. Δθεί δηακόξθσζε νξηζηηθά ην ηαιέλην ηνπ, θαη έγηλε Βελεηόο
θαιιηηέρλεο. Ο Ιάθσβνο Γαπόληε θαηέρεη ζεκαληηθή ζέζε ζηε δηακόξθσζε ηνπ
πξνζσπηθνύ ζηπι ηνπ Θενηνθόπνπινπ. Οη πεηξακαηηζκνί ηνπ κε ηνπο ηζρπξνύο
θσηηζκνύο πξνβιεκαηίδνπλ ηνλ λεαξό δσγξάθν θαη ηνπ αλνίγνπλ λένπο δξόκνπο γηα ηελ
κεηέπεηηα εμέιημε ηεο δσγξαθηθήο ηνπ πνξείαο.Δθηόο από ηηο παξαγγειίεο πνπ εθηειεί
κε ην δάζθαιό ηνπ, δσγξαθίδεη θαη έξγα γηα ηε δηθή ηνπ επραξίζηεζε. Σελ ίδηα πεξίνδν
πηνζέηεζε ηελ ηερληθή ηεο ειαηνγξαθίαο, δσγξαθίδνληαο πιένλ ζε κνπζακά θαη
εγθαηαιείπνληαο ην μύιν. Έλα από ηα έξγα πνπ απνηππώλνπλ ηε κεηάβαζε ηνπ
Θενηνθόπνπινπ από ην Βπδαληηλό ζην Γπηηθό ηδίσκα είλαη ην Σξίπηπρν ηεο Μνληέλα(π.
1560-1565), ην νπνίν πεξηιακβάλεη ζηνηρεία εκθαλώο εκπλεπζκέλα από ηα πξόηππα πνπ
θπξηαξρνύζαλ ζηελ Ιηαιία,ζπλπθαζκέλα κε ζέκαηα επεξεαζκέλα από ηελ
ειιελνξσκατθή αξραηόηεηα.
΢ηα 1570 ν Γνκήληθνο Θενηνθόπνπινο, θαζηεξσκέλνο πηα ζαλ Γθξέθν, εγθαηαιείπεη ην
Bassano θαη γπξίδεη ζηε Βελεηία. Δδώ δελ έκεηλε γηα πνιύ θαη απηό ην ιίγν

5. 23
δηάζηεκαπνιινί βηνγξάθνη ηνπ ιέλε πσο εξγάζηεθε θνληά ζηνλ Σηηζηάλν. Σε γλώκε
ηνπο απηή ηε ζηεξίδνπλ ζην γεγνλόο πσο ππάξρεη θάπνηα ζπγγέλεηα αλάκεζα ζηα έξγα
ησλ δύν δσγξάθσλ θαη εηδηθόηεξα ζην «Φισξεληηλό παηξίθην», ζηνλ «Άγην Γνκήληθν»,
ζηελ «Πξνζθύλεζε ησλ Πνηκέλσλ» θαη ηνλ «Δπαγγειηζκό». Φπζηθά ν Γθξέθν ζαύκαδε
ηνλ Σηηζηάλν θαη κειέηεζε ηα έξγα ηνπ, όκσο δελ αθήλεη θαλέλα ίρλνο από ην πέξαζκά
ηνπ θνληά ζην κεγάιν απηό δεκηνπξγό. Πξέπεη λα ζεκεησζεί αθόκα πσο όηαλ ν Γθξέθν
αλέβαηλε ηε ζθάια ηεο θαιιηηερληθήο ηνπ δεκηνπξγίαο, ν Σηηζηάλν ήηαλ γέξνο,
ηδηόηξνπνο, θηαζκέλνο θαη ίζσο ηειεησκέλνο αθνύ ηα ρέξηα ηνπ είραλ αξρίζεη λα
ηξέκνπλ. Κνληά ζηνλ Ιηαιό θαιιηηέρλε απμάλεη ζεκαληηθά ηηο γλώζεηο ηνπ ζηε
ζπλζεηηθή ζύλδεζε ησλ ζεκάησλ, δηδάζθεηαη ηελ αξκνληθή θαηαλνκή ησλ κνξθώλ ζηνλ
πίλαθα θαη ηελ έληαμή ηνπο ζηνλ θπζηθό ρώξν, πινπηίδεη ηελ ρξσκαηηθή ηνπ
επαηζζεζία, ειαθξώλεη θαη εμεπγελίδεη ην ζρέδην θαη ηελ πηλειηά θαη δίλεη ελόηεηα ζην
ζύλνιν θσηίδνληάο ην κε έλα ζεξκό έγρξσκν θσο. Η επηξξνή ηνπ Θενηνθόπνπινπ από
ηνλ Σηζηαλό γίλεηαη εκθαλήο από ηελ επηηπρεκέλε επίδνζή ηνπ ζηηο πξνζσπνγξαθίεο,
πνπ πνιινί ηηο ζεσξνύζαλ έξγα ηνπ Σηζηαλνύ.
Ρώμη
Σν 1570 βξέζεθε ζηε Ρώκε, γεγνλόο πνπ καο απνθαιύπηεηαη από ζρεηηθή επηζηνιή ηνπ
δσγξάθνπ Σδνύιην Κιόβην, ζεκαληηθνύ κηθξνγξάθνπ ηεο Βελεηίαο, κέζα από ηελ νπνία
ζπζηήλεη ηνλ Θενηνθόπνπιν ζηνλ πξνζηάηε ηνπ, θαξδηλάιην Αιεζάληξν Φαξλέδε,
πεξηγξάθνληάο ηνλ σο έλαλ «λεαξό από ην Υάλδαθα, καζεηή ηνπ Σηηζηάλν» θαη «ζπάλην
ηαιέλην ζηε δσγξαθηθή».
Πξνο ηνλ θαξδηλάιην Φαξλέδε Βηηέξκπν.
«΢ηε Ρώκε έθηαζε έλαο λένο Κξεηηθόο καζεηήο ηνπ Σηηζηάλν, πνπ θαηά ηε γλώκε κνπ
είλαη από ηνπο ιίγνπο πνπ δηαθξίλνληαη ζηε δσγξαθηθή. Δθηόο από η' άιια έξγα ηνπ, κηα
πξνζσπνγξαθία ηνπ θαηέπιεμε όινπο ηνπο δσγξάθνπο ηεο Ρώκεο.Δπηζπκία κνπ είλαη λα
ηεζεί ππό ηελ πξνζηαζία ηεο Αγίαο εθιακπξόηεηνο θαη καθαξηόηεηά ζαο. Γελ ζέιεη ηίπνηε
άιιν παξά έλα δσκάηην ζην αλάθηνξν έσο όηνπ κπνξέζεη λα ηαρηνπνηεζεί θαιύηεξα. Γ η'
απηό ζαο ηθεηεύσ λα επδνθήζεηε λα γξάςεηε ζηνλ νηθνλόκν ζαο θόκεηα Λνπδνβίθν λα ηνπ
παξαρσξεζεί έλα από ηα δσκάηηα ηνπ αλαθηόξνπ ζαο. Καη' απηόλ ηνλ ηξόπν ε Δμνρόηεηά
ζαο ζα θάλεη έξγν αληάμηό ηεο θαη εκέλα ζα ππνρξεώζεη πνιύ. Αζπαδόκελνο ηε ρείξα ηεο
εθιακπξνηάηεο θαη καθαξηνηάηεοεμνρόηεηόο ζαο ηαπεηλόο δνύινο ζαο». (16 Ννεκβξίνπ
1570)

6. 24
Νηνλ Σδνύιην Κιόβην.
Πηζαλά πξνθεηκέλνπ λα αληαπνδώζεη ηελ εμππεξέηεζε ν Δι Γθξέθν δεκηνύξγεζε κία
εκίζσκε πξνζσπνγξαθία ηνπ Κιόβην, ε νπνία απνηειεί θαη ηελ παιαηόηεξε
πξνζσπνγξαθία ηνπ πνπ δηαζώδεηαη κέρξη ζήκεξα. ΢ηε Ρώκε γίλεηαη γλσζηόο ζηνπο
θαιιηηερληθνύο θύθινπο θαη εξγάδεηαη αθαηάπαπζηα. Μηιάλε παληνύ γη' απηόλ ηνλ λέν
Κξεηηθό ζπάλην ηαιέλην.Έλα ρεηξόγξαθν ηνπ ηδηαίηεξνπ γηαηξνύ ηνπ πάπα Οπξβαλνύ
ηνπ Η΄ αλαθέξεη ηα παξαθάησ:
«Σνλ επηιεγόκελν Ιι Γθξέθν.
Καηά ηελ επνρή ηεο αγίαο κλήκεο ηνπ πάπα Πίνπ ηνπ Δ' έθηαζε ζηε Ρώκε θαη έγηλε
δηάζεκνο…. Πξνόδεπζε ζην επάγγεικά ηνπ θαη ηελ ηερλνηξνπία ηνπ. ΢ηε Βελεηία ηελ
επνρή απηή δνύζαλ πνιινί δσγξάθνη θαη θαλέλαο από απηνύο δελ είρε ηελ ηερλνηξνπία, ηε
ζνβαξόηεηα θαη ηε δξνζεξόηεηα ηνπ Γθξέθν. Η δσγξαθηθή ηνπ έγηλε δηάζεκε ύζηεξα από
επηηπρίεο κεξηθώλ ηδησηηθώλ παξαγγειηώλ. Οξηζκέλα από ηα έξγα απηά βξίζθνληαη ζηνπ
δηθεγόξνπ Λαληζηιόηη θαη πνιινί ηα ζεσξνύλ έξγν ηνπ Σηηζηάλν...
Σδνύιην ΣζέδαξεΜαληζίλη».
΢ην Παιάηζν Φαξλέδε γλώξηζε ηνλ νπκαληζηή βηβιηνζεθάξην ηνπ Φαξλέδε, Φνύιβην
Οξζίλη, ν νπνίνο ππήξμε ππνζηεξηθηήο ηνπ Γθξέθν θαη ζηε ζπιινγή ηνπ βξέζεθαλ
αξγόηεξα επηά έξγα ηνπ. Γνπιεύνληαο ζηελ ππεξεζία ηνπ Αιεζάληξν Φαξλέδε, δελ είρε
ζεκαληηθέο επθαηξίεο λα αλαδείμεη ην ηαιέλην ηνπ θαη αλέιαβε ηειηθά ιίγεο παξαγγειίεο.
Σν 1572 απνπέκθζεθε ηειηθά από ην Παιάηζν Φαξλέδε, γεγνλόο πνπ πηζηνπνηείηαη από
κία επηζηνιή ηνπ Θενηνθόπνπινπ, κε εκεξνκελία 6 Ινπιίνπ 1572, ζηελ νπνία
δηακαξηύξεηαη γηα ηελ άδηθε εθδίσμή ηνπ από ην παιάηη. ΢ηηο 18 ΢επηεκβξίνπ ηεο ίδηαο
ρξνληάο, θαηέζεζε αίηεζε γηα λα γίλεη κέινο ηεο ζπληερλίαο δσγξάθσλ ηνπ Αγίνπ
Λνπθά, κε ην όλνκα Domenico Greco, απνθαζίδνληαο πξνθαλώο λα αθνινπζήζεη
ζηαδηνδξνκία αλεμάξηεηνπ θαη απηόλνκνπ θαιιηηέρλε. ΢πλνιηθά, νη πίλαθεο πνπ
θηινηέρλεζε ζηελ Ιηαιία αθνινύζεζαλ ηα αλαγελλεζηαθά πξόηππα ηνπ 16νπ αηώλα ζηε
Βελεηία, εηδηθόηεξα ζε όηη αθνξά ηελ απόδνζε ηνπ θσηόο ή ηελ έκθαζε ζην ρξώκα,
παξακεξίδνληαο ην βπδαληηλό ηδίσκα θαη πηνζεηώληαο κία δηαθνξεηηθή ηερληθήθαη
ζηνηρεία ηνπ καληεξηζκνύ.
΢ηε Ρώκε ν Θενηνθόπνπινο, όπσο θαη άιινη δηαθεθξηκέλνη δσγξάθνη, ήξζε
αληηκέησπνο κε ηνλ ζθιεξό αληαγσληζκό πνπ επηθξαηνύζε ηελ επνρή εθείλε, ηελ ίδηα

7. 25
ζηηγκή πνπ δέζπνδε ε παξνπζία ηνπ Σηηζηάλν θαη εμαθνινπζνύζε λα αζθεί επίδξαζε ην
έξγν ηνπ Μηραήι Άγγεινπ, έμη ρξόληα κεηά ην ζάλαηό ηνπ. Η ζρέζε ηνπ Γθξέθν κε ην
έξγν ηνπ ηειεπηαίνπ παξακέλεη ακθηιεγόκελε. ΢ύκθσλα κε κία αλεθδνηνινγηθή
αλαθνξά πνπ δελ επηβεβαηώλεηαη, πξόηεηλε ζηνλ πάπα Πίν Δ' λα θηινηερλήζεη δηθό ηνπ
έξγν πάλσ ζηελ Γεπηέξα Παξνπζία ηνπ Μηραήι Άγγεινπ, κε ηελ νπνία είρε
δηαθνζκήζεη ηελ Καπέια ΢ημηίλα. ΋ηαλ αξγόηεξα ηνύ δεηήζεθε λα εθθέξεη ηελ άπνςή
ηνπ γηα ηνλ Μηραήι Άγγειν, ν Θενηνθόπνπινο απάληεζε πσο ηνλ ζεσξνύζε έλαλ θαιό
άλζξσπν, ν νπνίνο όκσο δελ γλώξηδε λα δσγξαθίδεη. Ο Φξαλζίζθν Παηζέθν επίζεο
αλαθέξεη δπζκελή ζρόιηα ηνπ Γθξέθν, γηα ηνλ Μηραήι Άγγειν, θαηά ηε δηάξθεηα
ζπλάληεζήο ηνπο ζην Σνιέδν, ιίγν πξηλ ην ζάλαην ηνπ. Από ηελ άιιε πιεπξά ε
επίδξαζε πνπ ηνπ άζθεζε ν ηηηάλαο ηεο αλαγελλεζηαθήο δσγξαθηθήο ζεσξείηαη
δεδνκέλε. Οη πξνζσπνγξαθίεο ησλ Σηηζηάλν, Μηραήι Άγγεινπ, Κιόβην θαη Ραθαήι πνπ
θηινηέρλεζε κέζα ζην έξγν ηνπ«Η εθδίσμε ησλ εκπόξσλ» έρνπλ εξκελεπηεί σο
επηζπκία ηνπ λα απνδώζεη έλα θόξν ηηκήο ζε απηνύο, αλαγλσξίδνληαο κε ηνλ ηξόπν απηό
ηελ αμία ηνπο. Φαίλεηαη σζηόζν πσο ν Γθξέθν έδεημε κεγαιύηεξν ελδηαθέξνλ ζην
δπλακηζκό ηνπ Κνξέηδην θαη ηελ θνκςόηεηα ησλ έξγσλ ηνπ Παξκηηδαλίλν.
Πάλησο είλαη γεγνλόο όηη ε ππνηηκεηηθή εθηίκεζε ηνπ Θενηνθόπνπινπ γηα ην έξγν ηνπ
Μηραήι Άγγεινπ ζηελ Καπέιια ΢ημηίλα ζεσξήζεθε ζαλ πξόθιεζε πξνο ηνπο άιινπο
δσγξάθνπο θαη πξηλ απ' όια σο έιιεηςε ζεβαζκνύ πξνο ηε κλήκε ελόο κεγάινπ
θαιιηηέρλε. Ξεζεθώζεθε ηεξάζηηνο ζόξπβνο ύζηεξα από απηό θαη ν Γθξέθν, μέλνο όπσο
ήηαλ, ζηάζεθε αδύλαην λα αληηπαξαηαρζεί ζηελ πνιεκηθή θαη ηελ ζπθνθαληία όρη κόλν
ησλ άιισλ δσγξάθσλ αιιά θαη ηνπ πιήζνπο.Απηή ε αλαπάληερε ερζξόηεηα πνπ, γηα λα
είκαζηε δίθαηνη, πξνήιζε από ηηο απεξίζθεπηεο θαη εγσηζηηθέο δηαθεξύμεηο ηνπ, ηνλ
αλάγθαζε λα αλαδεηήζεη θαηαθύγην ζ' άιιε ρώξα.
Δμάιινπ ζηελ Ιηαιία νη επηινγέο ηνπ Θενηνθόπνπινπ ήηαλ δύν. Ή ζα ζπλέρηδε λα
δσγξαθίδεη κέζα ζην αλαγελλεζηαθό πεξηβάιινλ ην νπνίν είρε επηθέξεη θόπσζε ζηε
Σέρλε ή ζα αλαδεηνύζε λένπο θαιιηηερληθνύο δξόκνπο…
Ιζπανία
Σν 1575 ν Γνκήληθνο Θενηνθόπνπινο, θνπβαιώληαο καδί ηνπ ηηο Βπδαληηλέο κλήκεο θαη
ηελ Ιηαιηθή παηδεία θαη γλώζε, ζα εγθαηαζηαζεί ζηε Ιζπαλία. Δθεί ζα κείλεη αξρηθά έλα
ζύληνκν ρξνληθό δηάζηεκα ζηε Μαδξίηε θαη αξγόηεξα, ην 1577, ζα εγθαηαζηαζεί ζην
Σνιέδν, όπνπ ζα παληξεπηεί θαη ζα πεξάζεηηελ ππόινηπε δσήηνπ. Αξρηθά επεδίσμε λα

8. 26
ζπκκεηάζρεη ζην εηθνλνγξαθηθό πξόγξακκα γηα ην Αλάθηνξν ηνπ Δζθνξηάι, ην νπνίν
ππήξμε ελδερνκέλσο θαη ν θύξηνο ιόγνο γηα ηνλ νπνίν εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ιζπαλία,
επηδηώθνληαο λα θεξδίζεη ηελ εύλνηα ηνπ βαζηιηά Φηιιίπνπ Β΄. Ο Φίιηππνο Β' ηεο
Ιζπαλίαο είρε επηιέμεη ην δσγξάθν Υνπάλ Φεξλάληεο δε Ναβαξέηε λα δηαθνζκήζεη ηελ
εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Λαπξεληίνπ, σζηόζν κεηά ην ζάλαηό ηνπ, αλέζεζε ην έξγν ζηνλ
Θενηνθόπνπιν. Δθείλνο νινθιήξσζε ην έξγν «Σν Μαξηύξην ηνπ Αγίνπ Μαπξίθηνπ»
(1580-82), ην νπνίν όκσο δελ ηθαλνπνίεζε ην βαζηιηά, κε απνηέιεζκα λα κελ
ηνπνζεηεζεί ζηελ εθθιεζία ηνπ Δζθνξηάι, πηζαλώο γηαηί δελ ήηαλ ζπκβαηόο κε ην
πλεύκα πνπ επηδεηνύζε ν ίδηνο λα θπξηαξρεί. ΢ηελ απιή ηνπ Φηιίππνπ εξγάζηεθε πνιιά
ρξόληα. Η ηέρλε ηνπ όκσο δελ έκνηαδε κε ηελ ηέρλε ησλ απιηθώλ δσγξάθσλ. Έθεξλε
θάηη λέν θαη αλακθηζβήηεηα ήηαλ ν πξόδξνκνο ηεο λεώηεξεο ηέρλεο. Οη άιινη δσγξάθνη
δελ είδαλ κε θαιό κάηη ην λέν ζπλάδειθό ηνπο, κάιηζηα θνβήζεθαλ πσο ζα ηνπο
επηζθίαδε γξήγνξα. Μεξηθνί Φιακαλδνί καδί κε ηνλ Πειεγθξίλη ληα Μπνιόληα θαη ην
Φεληεξίθν Σζνύθθαξν έπεηζαλ ην Φίιηππν πσο δελ αμίδεη ηίπνηα θαη ε γλώκε ηνπο απηή
έγηλε θαη γλώκε ηνπ βαζηιηά. ΢ε ιίγν ν Γθξέθν αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηελ απιή
αθνύ άιισζηε πνηέ δελ είρε πξνζθιεζεί.Σν γεγνλόο πσο δελ θαηάθεξε λα απνηειέζεη
κέινο ηεο βαζηιηθήο απιήο, ηνλ νδήγεζε ηειηθά ζηε ζύζθημε ησλ ζρέζεώλ ηνπ κε ηελ
πόιε ηνπ Σνιέδνπ.
΢ηε Μαδξίηε ν Γθξέθν έθαλε πνιιέο πξνζσπνγξαθίεο δηαζήκσλ αλζξώπσλ θαζώο
θαη ην εηθνλνζηάζη ηνπ ΢αλ Νηνκίγθν ει Αληίγνπ. Αθνύ δηέπξεςε ζε ιίγν δηάζηεκα σο
ζρεδηαζηήο θνληά ζηνλ αξρηηέθηνλα Δξξέξε, θεύγεη γηα ην Σνιέδν. Δθεί καζαίλνπκε πσο
αζρνιήζεθε θαη κε ηελ αξρηηεθηνληθή γηαηί πεζαίλνληαο άθεζε θαη βηβιία
αξρηηεθηνληθά.Ο Παξαβηζίλν ηόληζε ηε ζηελή ζρέζε ηνπ κε ηελ ηζπαληθή πόιε, ζε έλα
ζνλέην πνπ ζπλέζεζε ην 1614 πξνο ηηκή ηνπ Θενηνθόπνπινπ, όπνπ αλαθέξεη πσο «δσή
πήξε από ηελ Κξήηε θαη ρξσζηήξεο, πην σξαία παηξίδα βξήθε ζην Σνιέδν, απ' όπνπ
μεθηλά ηελ αησληόηεηα λα θαηαθηήζεη δηά ηνπ ζαλάηνπ». ΢ην Σνιέδν ζα απνθηήζεη έλα
γην, ηνλ Υόξρε Μαλνπέι (Γεώξγηνο Δκκαλνπήι), κε ηελ Υεξόληκα ληε ιαο Κνπέβαο
(DonaJeronimadeLasCuevas) θαη ζα ζπλεξγαζηεί κε αξθεηνύο παξαγγειηνδόηεο, όπσο
ηνλ κνλαρό θαη θαζεγεηή ξεηνξηθήο ΟξηέλζηνΦέιημ Παξαβηζίλην (1580-1633), ην
λνκνκαζή Υεξόληκν δε Θεβάγηνο (1562-1644) ή ηνλ θίιν ηνπ θαη ιόγην ηεο επνρήο
Αληόλην δε Κνβαξνύκπηαο (1524-1602).
Τολέδο

9. 27
Καηά ηελ δηακνλή ηνπ ζηελ Μαδξίηε, ν El Greco ζα αληηιεθζεί πσο ε δσγξαθηθή ηνπ
δελ αξέζεη ζηνλ βαζηιηά Φίιηππν θαη έηζη απνθαζίδεη λα κεηαθνκίζεη ζην Σνιέδν, πόιε
πνπ απνηεινύζε ηόηε ζξεζθεπηηθό θαη πνιηηηθό θέληξν ηεο Ιζπαλίαο, κε πεξίπνπ 62.000
θαηνίθνπο ην 1571. Μηα κηθξή πόιε κε έληνλν ηόηε ην ζπλαίζζεκα ηεο ζξεζθεπηηθήο
θαηάλπμεο θαη ηνπ κπζηηθηζκνύ, όπνπ ζα βξεη πξόζθνξν έδαθνο γηα λα εθθξάζεη ηελ
ηέρλε ηνπ ν ππεξήθαλνο Κξεηηθόο αλαιακβάλνληαο κεγάιεο παξαγγειίεο θαη
δσγξαθίδνληαο πνιιά θαη ζαπκαζηά έξγα. Μεηά ηελ άθημή ηνπ ζην Σνιέδν, νη πξώηεο
παξαγγειίεοπνπ αλέιαβε,από ηνλ αξρηδηάθνλν ηνπ θαζεδξηθνύ λανύΝηηέγν δε Καζηίγηα
,αθνξνύζαλ ηξία ξεηάκπι γηα ηε κνλαζηεξηαθή εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Γνκήληθνπ ηνπ
Παιαηνύ (SantoDomingoelAntiguo) θαη κία ειαηνγξαθία κε ζέκα ηνλ δηακεξηζκό ησλ
ηκαηίσλ ηνπ Υξηζηνύ, γλσζηή σο El Espolio(1577-79), γηα ηνλ θαζεδξηθό λαό ηεο
πόιεο.Έλα έξγν ην νπνίν ππήξμε ζεκαληηθόηαην θαη «ζηαζκόο» γηα ηελ θαιιηηερληθή
ηνπ πνξεία ζην Σνιέδν.Δπίζεο γηα ηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Γνκήληθνπ, ν Γθξέθν
θηινηέρλεζε ηελ Αλάιεςε ηεο Παλαγίαο, έξγν πνπ πιαηζησλόηαλ από ηηο απεηθνλίζεηο
ηνπ Αγίνπ Ισάλλε ηνπ Βαπηηζηή, ηνπ Αγίνπ Ισάλλε ηνπ Δπαγγειηζηή , ηνπ Αγίνπ
Βεξλάξδνπ θαη ηνπ Αγίνπ Βελέδηθηνπ. Η Αλάιεςε ηεο Παλαγίαο, πνπ ηνπνζεηήζεθε
ζην θεληξηθό ξεηάκπι ηεο αγίαο ηξάπεδαο, όπσο θαη ε Αγία Σξηάδα, αλαδεηθλύνπλ ηελ
ηθαλόηεηα ηνπ Γθξέθν λα ζπλδπάδεη ζηνηρεία από ηνλ Σηηζηάλν θαη ηνλ Μηραήι Άγγειν,
παξαδίδνληαο ηειηθά κία πξσηόηππε ζύλζεζε. Δθηόο από ηα έξγα δσγξαθηθήο, αλέιαβε
επίζεο ην αξρηηεθηνληθό ζρέδην ησλ ξεηάκπι θαη άιια δηαθνζκεηηθά ζηνηρεία ηνπο.
΢ην Σνιέδν ζπλέρηζε λα δεκηνπξγεί ηα πην γλσζηά έξγα ηεο ώξηκεο πεξηόδνπ ηνπ θαη
γλώξηζε ηελ θαζηέξσζε. Μεηά ην αξηζηνύξγεκα «Ο Γηακεξηζκόο ησλ Ικαηίσλ» πνπ
κεηαθέξζεθε ζην ζθεπνθπιάθην ηνπ θαζεδξηθνύ λανύ ηεο πόιεο, ηo 1586 ν ηεξέαο ηεο
ελνξίαο ηνπ Αγίνπ Θσκά, ηνπ αλέζεζε ηελ παξαγγειία γηα ηνλ πίλαθα «Η Σαθή ηνπ
Κόκε Οξγθάζ», πνπ ζπληζηά κέρξη ζήκεξα ην δεκνθηιέζηεξν έξγν ηνπ.Η Σαθή ηνπ
θόκε Οξγθάζ καξηπξά ηελ ηάζε ηνπ λα πηνζεηεί ζπρλά ππεξβνιηθά ραξαθηεξηζηηθά
πξνθεηκέλνπ λα απνδώζεη ππεξθπζηθά ζηνηρεία, απνκαθξπλόκελνο από ηα
αλαγελλεζηαθά πξόηππα.
΢ηηο ζεκαληηθόηεξεο παξαγγειίεο πνπ αλέιαβε ζην Σνιέδν αλήθεη επίζεο έλα
ξεηάκπι πνπ θηινηέρλεζε γηα ην Ίδξπκα ηεο Doña María de Aragon ζηε Μαδξίηε,
θαζώο θαη ε δηαθόζκεζε ηνπ παξεθθιεζίνπ ηνπ Αγίνπ Ισζήθ (Capilla de San Jose),
πνπ πξνέβιεπε δύν ζξεζθεπηηθέο ζπλζέζεηο θαη δύν γιππηά ησλ Γαβίδ θαη
΢νινκώληα. Ο Θενηνθόπνπινο δηαθξίζεθε ηόζν ζε ζξεζθεπηηθέο ζπλζέζεηο όζν θαη

10. 28
ζε πξνζσπνγξαθίεο. Γηαζώδεηαη έλαο κεγάινο αξηζκόο πξνζσπνγξαθηώλ ηνπ,
πξνζσπηθνηήησλ θπξίσο ηνπ ζηελνύ πεξηβάιινληόο ηνπ, όπσο ηνπ ιόγηνπ Αληόλην δε
Κνβαξνύκπηαο, ηνπ κνλαρνύ ΦέιημΟξηέλζηνΠαξαβηζίλν, ηνπ ηαηξνύ Ρνδξίγν δε ια
Φνπέληε θαη άιισλ. Αλάκεζα ζε απηά μερσξίδεη ε Πξνζσπνγξαθία ηνπ
Καξδηλάιηνπ (Μεηξνπνιηηηθό Μνπζείν Νέαο Τόξθεο), έξγν γηα ην νπνίν ν Γθξέθν
νδεγήζεθε ελώπηνλ ηεο Ιεξάο Δμέηαζεο, εμαηηίαο ηεο, αζπλήζηζηεο γηα ηελ επνρή,
επηινγήο ηνπ λα δσγξαθίζεη ηνλ ηεξσκέλν, πηζαλόηαηα πξόθεηηαη γηα ηνλ Φεξλάλδν
Νίλην δε Γθεβάξα, θνξώληαο γπαιηά. Αλάκεζα ζηα πάκπνιια έξγα ηνπ δηαζώδνληαη
κόιηο ηξεηο ηνπηνγξαθίεο ηνπ Γθξέθν, νη δύν από ηηο νπνίεο απεηθνλίδνπλ ην Σνιέδν
θαη κόλν ε ζύλζεζε «Λανθόσλ» κε κπζνινγηθό ζέκα. .
Έξγα ηεο πεξηόδνπ απηήο είλαη: "Η Μεηάζηαζε ηεο Θενηόθνπ", "Η Αγία ηξηάδα", "Ο
Ισάλλεο ν Πξόδξνκνο", "Ο Ισάλλεο ν Δπαγγειηζηήο", "Ο Υξηζηόο πνπ ζεθώλεη ην
΢ηαπξό", "Η Αλάζηαζε ηνύ Υξηζηνύ", θαη πνιιά άιια.
΢ηελ πεξίνδν απηή αλήθνπλ θαη ηα πην νλνκαζηά έξγα ηνπ, κεξηθά από ηα νπνία
είλαη: "Η ηαθή ηνύ Κόκεηνο Οξγθάζ", "Δζπόιην", δειαδή ν δηακεξηζκόο ησλ ηκαηίσλ
ηνύ Υξηζηνύ, "Σν Μαξηύξην ηνπ Αγίνπ Μαπξηθίνπ", "Ο Θάλαηνο ηνύ Λανθόνληα",
"Η Πέκπηε ζθξαγίδα ηεο Απνθαιύςεσο", "Η Πξνζθύλεζε ηνύ Αγίνπ Ολόκαηνο ηνπ
Ιεζνύ Υξηζηνύ", "Σν Σνιέδν ζε θαηξό θαηαηγίδαο" θαη πνιιά άιια.
Σν εξγαζηήξηό ηνπ γλώξηζε κέγηζηε αθκή θαηά ηελ πεξίνδν 1600-1607, ελώ
ζπλεξγάηεο ηνπ ππήξμε από ην 1597 θαη ν γηνο ηνπ, ην όλνκα ηνπ νπνίνπ αλαθέξεηαη ζε
αξθεηά έγγξαθα ηεο επνρήο. Σελ πεξίνδν 1603-07, ν Θενηνθόπνπινο αλέιαβε λα
θηινηερλήζεη νξηζκέλα έξγα πνπ πξννξίδνληαλ γηα ην λνζνθνκείν Καξηδάδ ζην
Ιγηέζθαο, παξαγγειία πνπ νδήγεζε ηειηθά ζε κία νηθνλνκηθή δηακάρε, θαζώο νη
παξαγγειηνδόηεο δελ έκεηλαλ ηθαλνπνηεκέλνη από ην απνηέιεζκα. Η ηειεπηαία
παξαγγειία πνπ αλέιαβε ν Θενηνθόπνπινο ήηαλ γηα ην λνζνθνκείν Σαβέξα ηνπ
Σνιέδνπ, γηα ηελ νπνία ζπλεξγάζηεθε κε ην γην ηνπ. Πέζαλε ζηηο 7 Απξηιίνπ ηνπ 1614,
πξηλ νινθιεξώζεη ην έξγν ….
Τέλος ηης ζωής ηοσ.
Ο Γθξέθν παξέκεηλε ζην Σνιέδν σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ, αιιά κέζα ηνπ έκεηλε πάληα
Έιιελαο θαη Κξεηηθόο. ΢ε κηα ζπλνκηιία ηνπ κε έλα κνξθσκέλν ζξεζθεπηηθό εγέηε
Κνβαξνύκπηαο ιέεη απεξίθξαζηα: «γηα κέλα, δε ζα ήζεια λα είκαη παξά κνλάρα Έιιελαο.

11. 29
΢ηελ Κξήηε νλεηξεπόκνπλ ηελ Ιηαιία, ζηελ Ιηαιία νλεηξεπόκνπλ ηελ Ιζπαλία, αιιά ηώξα
κνπ θαίλεηαη πσο πξέπεη λα εύρνκαη λα γπξίζσ πίζσ ζηελ Κξήηε».
Από κηα αλάθξηζε ηεο Ιεξάο Δμέηαζεο καζαίλνπκε αξθεηέο ιεπηνκέξεηεο ηεο ηδησηηθήο
ηνπ δσήο.΋ηαλ αλαθξηλόηαλ ν Γθξέθν, ν αηδεζηκώηαηνο Ιεξνεμεηαζηήο ηνπ είπε:
-«Γηαβάδσ εδώ εθηόο από η' όλνκα ηνπ ζείνπ ζαο Μαλνύζνπ Θενηνθόπνπινπ, πνιιέο
θνξέο ην όλνκα Θενηνθόπνπινο. Ώζηε ινηπόλ Θενηνθόπνπινο θαη όρη Θενηνθόπνπιη
θαζώο ζαο ιέλε νη Ιζπαλνί..».
Ο δσγξάθνο ηα΄ραζε κπξνζηά ζην «κέγεζνο» ηεο θαηεγνξίαο, πνπ ήξζε λα πξνζηεζεί
θαη ζε κηα άιιε επίζεο βαξηά θαηεγνξία πνπ ηνλ ήζειε λα ηξώεη θξέαο εκέξα λεζηείαο.
Αιιά ν Ιεξνεμεηαζηήο, ήμεξε ηα νηθνγελεηαθά ηνπ Γθξέθν:«Λνηπόλ Γνκήληθε
Θενηνθόπνπιη, εθηόο από ην ζείν ζαο πνπ κέλεηε καδί ππάξρεη ζπίηη ζαο ε Χεξόληκα δε ιαο
Κνλέβα, «κεζ' ήο ζπκβηείηε ελ παιιαθεία», ε ζεία ηεο Δπθξνζύλε δε ιαο Κνλέβαο θαη ην
αγνξάθη ζαο, πνπ αλαγλσξίζαηε θαζώο δηαβάδσ εδώ, κεηά ηε γέλλεζε ηνπ Χόξρε -
Μαλνπέι Θενηνθόπνπινο ινηπόλ...»
Οη πιεξνθνξίεο νη ζρεηηθέο κε ην ζάλαηό ηνπ είλαη ζπγθερπκέλεο. Σν βέβαην είλαη πσο
ζηα αξρεία ηνπ Αγίνπ Βαξζνινκαίνπ ηνπ Σνιέδνπ, γξάθνληαη ηα παξαθάησ: «΢ηηο 7
Απξηιίνπ 1914 πέζαλε ν Γνκήληθνο Γθξέθν, ρσξίο δηαζήθε. Δληαθηάζηεθε ζηνλ Άγην
Νηνκίγθν Δι Αληίγνλν. Ο Θεόο λα αλαπαύζεη ηελ ςπρή ηνπ».Ο Γνκήληθνο
Θενηνθόπνπινο πέζαλε ζηηο 7 Απξηιίνπ ηνπ 1614, πξηλ νινθιεξώζεη ην έξγν ηνπ θαη
αξρηθά ζάθηεθε ζηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Γνκήληθνπ ζην Σνιέδν. Σν 1619, ν γηνο ηνπ
κεηέθεξε ην ιείςαλό ηνπ ζηελ εθθιεζία ηνπ ΢αλ Σνξθνπάην, ε νπνία αξγόηεξα
θαηεδαθίζηεθε κε απνηέιεζκα λα ραζεί ην θέξεηξό ηνπ. ΢ηελ απνγξαθή πνπ ζπλέηαμε ν
γηνο ηνπ κεηά ην ζάλαην ηνύ Γθξέθν, αλαθέξνληαλ 143 νινθιεξσκέλνη πίλαθεο, 45
γύςηλα ή πήιηλα πξνπιάζκαηα, 150 ζρέδηα, 30 ζρέδηα γηα ξεηάκπι θαζώο θαη 200
ραξαθηηθά έξγα.
Η ηέρλε ηνπ Γνκήληθνπ μερώξηδε από ηε δύλακε ηεο επηβνιήο ηεο, πνπ εθπξνζσπνύζε
έλαλ θαιιηηέρλε κε εθξεθηηθή θαη έληνλα κπζηηθή ηδηνζπγθξαζία, κε ππεξήθαλν αιιά
θαη ηαπηόρξνλα αηίζαζν ραξαθηήξα, πνπ δελ αλήθε ζε θακία ΢ρνιή, δε κηκήζεθε πνηέ
θαλέλαλ θαιιηηέρλε θαη κε κία εζληθή ηαπηόηεηα πνπ ηε δηεθδηθνύζαλ ηξεηο ρώξεο
Διιάδα, Ιηαιία, Ιζπαλία. Σεηξαθόζηα ρξόληα από ην ζάλαηό ηνπ, ν Γνκήληθνο απνηειεί
δηαρξνληθό ζεκείν αλαθνξάο γηα ηελ παγθόζκηα ηέρλε, κε ηε δεκηνπξγηθή ηνπ δξάζε

12. 30
θαη ηελ αμηόινγε θαη θαηαμησκέλε πνξεία ηνπ. Τπήξμε αδηακθηζβήηεηα έλαο από ηνπο
κεγαιύηεξνπο δσγξάθνπο ηεο επνρήο ηνπ, πνπ θαηάθεξε λα επεξεάζεη πνιινύο
δσγξάθνπο αιιά θαη θηλήκαηα όπσο ηνπο εμπξεζηνληζηέο ηνπ 20νπ αηώλα.
Σελ εζληθόηεηα ηνπ κεγάινπ απηνύ δσγξάθνπ έρνπλ δηεθδηθήζεη θαη νη ηξεηο παηξίδεο
ηνπ, ε Κξήηε, ε Ιηαιία, ε Ιζπαλία. ΋πνηα θαη αλ είλαη ε εζληθή ηνπ ηαπηόηεηα, πάλησο,
γεγνλόο αδηακθηζβήηεην είλαη πσο αλήθεη ζηνπο πην κεγάινπο δσγξάθνπο πνπ έρεη λα
επηδείμεη ην αλζξώπηλν πλεύκα θαη ςπρή. Οπνπδήπνηε εθηίζεληαη ηα έξγα ηνπ ζηελ
Ιζπαλία, ζηελ Ιηαιία, ζηελ Ακεξηθή, θεξδίδνπλ ην ζαπκαζκό θαη ην ζεβαζκό απέλαληη
ζην κεγάιν δσγξάθν πνπ ζπλδύαζε ηηο ηερληθέο κε ην δηθό ηνπ αμεπέξαζην ηξόπν,
μερσξίδνληαο από ηνπο νκόηερλνύο ηνπ ηαπηίδνληαο ην αλζξώπηλν δξάκα κε ην δξάκα
ηνπ Θεαλζξώπνπ.
Μειεηώληαο θαλείο ηελ θαιιηηερληθή ηνπ πνξεία θαη δεκηνπξγία, αληηιακβάλεηαη όηη
κηθξή ζεκαζία έρεη ε αληηδηθία ησλ ηξηώλ παηξίδσλ ηνπ, αθνύ ε Σέρλε αλήθεη ζηνλ
άλζξσπν. Άιισζηε, ην δηεζλώο απνδεθηό όλνκα ηνπ δσγξάθνπ «ELGRECO»
θαζξεθηίδεη κνλαδηθά ηελ ηαπηόηεηά ηνπ: el (Ιζπαλία) Greco(Ιηαιία) κε ηε ζεκαζία «ν
Έιιελαο».
Θάθηεθε ζην Σνιέδν ηελ ηειεπηαία ηνπ παηξίδα, εθεί όπνπ θαηαμηώζεθε θαη άθεζε ηελ
θαιιηηερληθή ηνπ παξαθαηαζήθε ζηελ αλζξσπόηεηα, ληθώληαο ηνλ ίδην ην ζάλαην, αθνύ
ηα κνλαδηθά έξγα κε ηα παλαλζξώπηλα κελύκαηά ηνπο αγγίδνπλ θάζε ππνςηαζκέλν θαη
θηιόηερλν ζεαηή κέρξη ζήκεξα.
«Ω δηαβάηε, απηόο ν σξαίνο ηάθνο, ν ζόινο από πνξθπξίηε, απ' ην
ζύκπαλ θιέβεη ην πην πεξίθεκν πηλέιν, απηό πνπ έθακε ηε δσή λα ζθύδεη
ζην μύιν θαη ζην παλί.
Σν όλνκα απηό, πνπ είλαη άμην γηα κηα πλνή πην ηζρπξή από εθείλε πνπ γεκίδεη ηε
ζάιπηγγα ηεο Φήκεο, απιώλεηαη θαη ιάκπεη πάλσ ζ' απηό ην κάξκαξν ην βαξύ.
Γνλάηηζε θαη πξνρώξεζε.
Δδώ βξίζθεηαη ν Γθξέθν. Η κειέηε ηνπ έδσζε ηα κπζηηθά ηεο Σέρλεο, ε Σέρλε
ηνπ απνθάιπςε ηα κπζηηθά ηεο θύζεσο, ε Ίξηο ηνπ έδσζε ην ράξηζκα ησλ
ρξσκάησλ, ν Φνίβνο ην δώξν ηνπ θσηόο θαη ν Μνξθέαο ηνπ ράξηζε ηηο ζθηέο
ηνπ».
(Από ηνλ ηάθν ηνπ Γθξέθν).

13. 31