1. 65
Από ηην Κρήηη ζηο Τολέδο με ενδιάμεζη ζηάζη
ζηη Βενεηία. ( Αυιέρωμα στη θρησκευτική ζωγραυική του Γκρέκο)
Ο Γνκήληθνο Θενηνθφπνπινο, γελληέηαη ζην Ηξάθιεην ηεο Κξήηεο , δεη ζηε
Βελεηία, ζηε Ρψκε, ζηε Μαδξίηε θαη θαηαιήγεη ζην Σνιέδν, φπνπ ζα δσγξαθίζεη
κε κειάλη αλεμίηειν ηελ ηζηνξία απηήο ηεο επαξρηαθήο, αιιά
θνζκνπνιίηηθεο,αξηζηνθξαηηθήο θαη πξσηίζησο βαζηά Καζνιηθήο πφιεο. Καζψο
ζηέθεηαη ζην ζηαπξνδξφκη ηξηψλ πνιηηηζκψλ, ηνπ Βπδαληηλνχ, ηνπ Ιηαιηθνχ θαη
ηνπ Ιζπαληθνχ, απνηειεί κηα απφ ηηο πην μερσξηζηέο πεξηπηψζεηο ζηελ Ιζηνξία ηεο
Σέρλεο.
΢ηε δσή θαη ηελ ηέρλε ηνπ δηαθξίλνληαη ηξεηο κεγάιεο πεξίνδνη: Η πξψηε αθνξά
ηα λεαληθά ηνπ ρξφληα ζηελ Κξήηε θαη ηελ επίδξαζε ηεο Βελεηζηάληθεο ηέρλεο, ε
δεχηεξε ηελ Ιηαιηθή Βελεην-ξσκατθή πεξίνδν, θαη ε ηξίηε θαη ζεκαληηθφηεξε
ηελ Ιζπαληθή.
Γηαθξίζεθε ηφζν γηα ηηο πξνζσπνγξαθίεο φζν θαη γηα ηηο ζξεζθεπηηθέο ζπλζέζεηο,
ηα ζέκαηα ησλ νπνίσλαληινχζε θπξίσο απφ ηελ Καηλή Γηαζήθε θαη ηα βηβιηθά
γεγνλφηα. Οη θηινζνθηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο ηνπ αληηιήςεηοαληαλαθιψληαη ζε φια
ηνπ ηα έξγα, φπνπ κέζα απφ ηνλ ηειεηνπξγηθφ ραξαθηήξα ησλ παξαζηάζεσλ θαη
ηελ έληνλε ηεξαξρία θαηάθεξλε λα ελψζεη ζηαδηαθά ην γήηλν κε ην ππεξβαηφ,
εμαυιψλνληαο παξάιιεια ηηο κνξθέο ησλ ζπλζέζεψλ ηνπ θαη αλπςψλνληάο ηεο
πξνο ην πλεπκαηηθφ ζηνηρείν.

2. 66
Ηράκλειο Κρήηης
΢ηνπο πξψηνπο κηθξνχο πίλαθεο πνπ ηνπ απνδίδνληαη θαη ρξνλνινγνχληαη ηε
δεθαεηία ηνπ 1560, είλαη θαλεξέο νη πξψηεο επηξξνέο ζηελ ηέρλε ηνπ Γνκήληθνπ.
Ο Γνκήληθνο, γελλεκέλνο θαη κεγαισκέλνο ζηελ Δλεηνθξαηνχκελε Κξήηε,
ζαπκάδεη ηα έξγα ησλ κεγάισλ δσγξάθσλ ηεο Γχζεο πνπ θνζκνχλ ηηο επαχιεηο
ηνπ λεζηνχ, θαζψο θαη ηα έξγα ηνπ Μηραήι Γακαζθελνχ. Απφ ηα πην γλσζηά
έξγα ηεο πεξηφδνπ είλαη « Ο Δςαγγελιζηήρ
Λοςκάρ ζωγπαθίζει ηην Παναγία ηη
Βπεθοκπαηούζα». Πξφθεηηαη γηα
απγνηέκπεξα πνπ δεκηνπξγήζεθε ην 1567
θαη ζήκεξα βξίζθεηαη ζην Μνπζείν
Μπελάθε.
Η ηερληθή θαη ε ράξε ζπκίδεη παιαηνιφγεηα
αλαγέλλεζε, ελψ ε επηκνλή ζηηο
ιεπηνκέξεηεο θαη ζηε ζρνιαζηηθή απεηθφληζε
ηεο θίλεζεο καξηπξνχλ ηηαιηθή επηξξνή, κε
κνηίβα ζχλζεζεο παξκέλα απφ ηηο
ραιθνγξαθίεο ηνπ Σηηζηάλν.
Παξά ην λεαξφ ηεο ειηθίαο ηνπ, ν
Θενηνθφπνπινο θαηάθεξε λα
δεκηνπξγήζεη έλα κνλαδηθήο ζχιιεςεο

3. 67
έξγν απεηθνλίδνληαο έλαλ πίλαθα (ηελ Παλαγία Οδεγήηξηα) κέζα ζ’ έλαλ άιιν
πίλαθα. ΢ην έξγν απηφ, ν κεγάινο θαιιηηέρλεο θαίλεηαη λα έρεη ππεξβεί ηα φξηα
ηνπ απινχ δσγξάθνπ. Χζηφζν, είλαη θαλεξέο νη αλεπάξθεηεο ζηελ ηερληθή ηνπ,
πνπ έρεη ην ραξαθηήξα κηαο επαξρηψηηθεο έθθξαζεο.
Η Πποζκύνηζη ηων Μάγωναςγοηέμπεπα ζε ξύλο, 1567, Μοςζείο Μπενάκη.Η
πξννπηηθή απφδνζε ησλ νηθνδνκεκάησλ θαη ηνπ ρψξνπ, δσεξή, ηαξαγκέλε
θίλεζε ησλ αιφγσλ θαη ην πιάζηκν ησλ κνξθψλ κε θσο θαη ρξψκα ρσξίο
πεξηγξάκκαηα θαλεξψλνπλ ηηαιηθέο επηδξάζεηο
Η Κοίμηζη ηηρ Παναγίαρ (1560-1566,
Δκκληζία ηηρ Παναγίαρ ηωνΨαπιανών).
Αλαθαιχθζεθε ζηε ΢χξν ην 1983, κε
ηελ ππνγξαθή «Γνκήληθνο
Θενηνθφπνπινο ν Γείμαο». ,
Δξκνχπνιε, Δθθιεζία ηεο Κνίκεζεο
ηεο Παλαγίαο
Η Κνίκεζε ηεο Θενηφθνπ σζηφζν
ζεσξείηαη ζε ζρέζε κε ηα άιια πξψηκα
έξγα ηνπ έξγν πην ψξηκν, κε φκνξθεο
ρξσκαηηθέο αξκνλίεο θαη πινχζηεο
ζπλζέζεηο. Η ηερληθή ηνπ θαλεξψλεη ηφζν ηε βαζηά γλψζε ηεο ηηαιηθήο ηέρλεο ηεο
επνρήο, φζν θαη ηεο βπδαληηλήο ηερλνηξνπίαο ηεο Παιαηνιφγεηαο Αλαγέλλεζεο. Ο
Θενηνθφπνπινο δσγξαθίδεη έλα πνιχ γλσζηφ ζέκα βάδνληαο φκσο ηε δηθή ηνπ
πηλειηά: ν Υξηζηφο δε ζηέθεηαη αθίλεηνο, αιιά ζθχβεη επάλσ ζηε κεηέξα ηνπ.
Βενεηία

4. 68
Μεηά ηελ εγθαηάζηαζή ηνπ ζηε Βελεηία ην 1566 θαη ηε καζεηεία ηνπ ζην
εξγαζηήξην ηνπ ειηθησκέλνπ πιένλ Σηηζηάλν, ε καγεία ηνπ ηνληθνχ ρξψκαηνο, νη
θαηλνχξηεο αλαδεηήζεηο ηνπ καληεξηζκνχ, γνεηεχνπλ ην Γνκήληθν. Σν πεξίθεκν
πνιχπηπρν ζηελ ΓθαιιεξίαΔζηέλζε ηεο Μνληέλα απνηππψλεη ηε κεηάβαζή ηνπ
απφ ην βπδαληηλφ ηδίσκα ζηε Γπηηθή ηέρλε. Γηαθξίλνληαη αδηακθηζβήηεηα ηα
βπδαληηλά εηθνλνγξαθηθά ζηνηρεία,ηα έληνλα, δεζηά ρξψκαηα θαη ε αέξηλε θίλεζε
παξαπέκπνπλ σζηφζν ζηηο αλαδεηήζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηηο κεηέπεηηα
ζπλζέζεηο ηνπ.

5. 69
Σν ηξίπηπρν πεξηέρεη ζηελ θχξηα φςε ηξεηο ζθελέο, ηε ζηέςε ηνπ Υξηζηηαλνχ
ηππφηε, ηελ Πξνζθχλεζε ησλ πνηκέλσλ θαη ηε Βάπηηζε ηνπ Υξηζηνχ. ΢ηελ πίζσ
φςε , απεηθνλίδνληαη κηα άπνςε ηνπ φξνπο ΢ηλά, ν Δπαγγειηζκφο θαη νη
Πξσηφπιαζηνη.
Ο Μςζηικόρ Γείπνορ (1568, Δθνική Πινακοθήκη Μπολόνιαρ). ΢ηνλ πίλαθα απηφ,
είλαη εκθαλήο ε δηάζεζή ηνπ
λα αλαπαξαζηήζεη κε
θπζηθφηεηα ηελ θίλεζε θαη ηε
ζέζε ησλ ζσκάησλ. Γεζπφδεη
ε κνξθή ηνπ Ιεζνχ, γχξσ απφ
ηνλ νπνίν νη καζεηέο
ζπλνκηινχλ ζε θιίκα έληαζεο,
ελψ μερσξίδεη ε κειαλφκνξθε
θηγνχξα ηνπ Ινχδα, πνπ
ζηέθεηαη απέλαληη ζην
δάζθαιφ ηνπ.
Η Θεπαπεία ηος εκ γενεηήρ ηςθλού, 1567, πινακοθήκη Γπέζδηρ
΢ηα ηειεπηαία ρξφληα
παξακνλήο ηνπ ζηε Βελεηία,
αλήθεη ν πίλαθαο ηεο
Θεξαπείαο ηνπ ηπθινχ, έξγν
πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ
επηξξνή ηνπ Σηληνξέηην
θπξίσο σο πξνο ηηο κνξθηθέο
αλαδεηήζεηο ηνπ
Θενηνθφπνπινπ αιιά θαη ηελ
απφδνζε ησλ θηηξίσλ πνπ
θαίλνληαη ζην βάζνο.
Ρώμη

6. 70
Η εκδίωξη ηων εμπόπων από
ηο Ναό. Αςγοηέμπεπα ζε ξύλο
1560-1565Δθνική
πινακοθήκη, Λονδίνο. Απφ ην
1970 έσο ην 1977 πεξίπνπ δεη
ζηε Ρψκε, ζε κηα πεξίνδν
πνπ επηθξαηεί ζθιεξφο
αληαγσληζκφο, ηελ ίδηα
ζηηγκή πνπ δεζπφδεη ε
παξνπζία ηνπ Σηηζηάλν θαη ην
έξγν ηνπ Μηραήι Αγγέινπ
αζθεί κεγάιε επηξξνή, 6
ρξφληα κεηά ην ζάλαην ηνπ.
Ο Δςαγγελιζμόρ (1570), Μοςζείο Ππάδο, Μαδπίηη. Αςγοηέμπεπα ζε ξύλο.΢ηα
ηειεπηαία έξγα ηεο ηηαιηθήο
πεξηφδνπ, θαίλνληαη θαζαξά νη
επηδξάζεηο ηνπ Σηηζηάλν
(δεζηφηεξν ρξψκα, ειαθξχηεξε
πηλειηά, κεγαιχηεξνο παικφο). Όιε
ε παξαγσγή ζε Βελεηία θαη Ρψκε
δηεχξπλε ηνπο θαιιηηερληθνχο ηνπ
νξίδνληεο θαη ηνπ παξείρε ηε
δπλαηφηεηα λα θαιιηεξγήζεη ζε
ηεξάζηην βαζκφ ην θαιιηηερληθφ
κέζν πνπ ηαίξηαδε πεξηζζφηεξν
ζηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ: Σν
ρξψκα. Ο Greco απεηθνλίδεη ζηα
έξγα ηνπ απηά ηα ζψκαηα επηκήθε
θαη αζχκκεηξα κε ηα κηθξά
θεθάιηα, ηα κάηηα κεγάια, ηα

7. 71
ρξψκαηα γεκάηα θσο θαη ιάκςε. ΢πρλά θαίλεηαη λα αδηαθνξεί γηα ηελ ηξίηε
δηάζηαζε, γεγνλφο πνπ καξηπξεί ηε βπδαληηλή επηξξνή ζηα έξγα ηνπ. ΢ηνλ
Δπαγγειηζκφ εηδηθφηεξα, έλα αθφκε δείγκα πνπ δείρλεη ηε επίδξαζε ηεο
βπδαληηλήο δσγξαθηθήο ζηελ ηερλνηξνπία ηνπ είλαη ν
ζπκππθλσκέλνοιεηηνπξγηθφο ηξφπνο απεηθφληζεο ησλ ζθελψλ ηνπ, θαη ε κε
ηνπνζέηεζε ησλ παξαζηάζεσλ ζε ζπγθεθξηκέλν ρψξν. Έηζη, ν ζεαηήο απνθηά ηελ
αίζζεζε φηη ην γεγνλφο εμειίζζεηαη θαη ζπκβαίλεη κπξνζηά ζηα κάηηα ηνπ.
Η Πιεηά (Η αποκαθήλωζη ηος Χπιζηού). Μεηαξύ 1577 -1584. Μοςζείο Τέσνηρ
(Φιλαδέλθεια, Η.Π.Α.) Αςγοηέμπεπα ζε πλαίζιο.
Μαδρίηη
Τπάξρνπλ θείκελα πνπ επηβεβαηψλνπλ πσο, φηαλ αθφκε ήηαλ ζηε Ρψκε, ν
Θενηνθφπνπινο ζπλαλαζηξάθεθε
κε ηνπο νπκαληζηέο ηνπ Σνιέδν,
αλάκεζα ηνπο κε ηνλ Πέδξν
Σζαθφλ, δηάζεκν ειιεληζηή, πνπ
ηνλ παξφηξπλε λα κεηαβεί ζηελ
Ιζπαλία. Ο Θενηνθφπνπινο,
θηάλνληαο ζηελ Ιζπαλία,
παξέκεηλε γηα κηθξφ
ρξνληθφ δηάζηεκα ζηε
Μαδξίηε, φπνπ κάηαηα
πεξίκελε λα παξνπζηαζηεί
ζηνπο θχθινπο ηνπ
βαζηιηά. Γηα λα
απαιχλνπλ ηε κεγάιε ηνπ
απνγνήηεπζε, θίινη θαη
γλσζηνί ηνπ παξάγγειλαλ

8. 72
ηηο πξνζσπνγξαθίεο ηνπο, έξγα απαξάκηιιεο ηέρλεο. Η ηερληθή ηνπ
Θενηνθφπνπινπ δηαηεξεί αθφκα ηηαιηθέο επηδξάζεηο, θαζψο δεζπφδνπζα ζέζε
έρνπλ ην ρξψκα θαη ε βαζηά ζπλαηζζεκαηηθφηεηα. Ο Θενηνθφπνπινο θνβάηαη λα
ειεπζεξψζεη αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ πηλειηά ηνπ, παξά ηε ζεξκφηεηα πνπ
εθπέκπνπλ ηα ρξψκαηα πνπ ρξεζηκνπνηεί θαη ηε ζπρλά απφηνκε ελαιιαγή
ρακειψλ θαη πςειψλ ηφλσλ. Ίζσο ν πεηάμπλ ηος Αγίος Γομήνικος,Τολέδο,
1577
κνλαδηθφο ζξεζθεπηηθφο πίλαθάο ηνπ θαηά ηελ παξακνλή ηνπ ζηε Μαδξίηε-ε
κεηαλννχζα Μαγδαιελή ζπκπιεξψλεη ηελ εθεί παξαγσγή ηνπ Θενηνθφπνπινπ.
Η εκπεηξία ηεο Μαδξίηεο ήηαλ απνγνεηεπηηθή γηα ην Γνκήληθν, ν νπνίνο
απνθαζίδεη λα πάεη ζην Σνιέδν, απ’ην νπνίν θαηαγφηαλ ε γπλαίθα ηνπ. Δθεί ζα
δήζεη σο ηα βαζηά ηνπ γεξάκαηα, ζαλ άξρνληαο, ζπλδεδεκέλνο ζηελά κε ηνπο
ιφγηνπο θαη θιεξηθνχο νπκαληζηέο ηεο επνρήο, πξνηνχ ρηππεζεί απφ ηε θηψρεηα
θαη ην ζάλαην. ΢ην Σνιέδν ζα ζπλαληήζεη ηα ηφζν εθθξαζηηθά πξφηππα πνπ
απεηθνλίδεη ζηα έξγα ηνπ.
Τολέδο
Η ηέρλε ηνπ Γνκήληθνπ γλσξίδεη ηεξάζηηα άλζηζε, απηή πνπ ν ίδηνο γχξεπε ζηελ
πνιχρξνλε πεξηπιάλεζή ηνπ. Γέρεηαη πνιιέο ζνβαξέο παξαγγειίεο. Ο Νηηέγθν
ληε Καζηίιιηα παξαγγέιλεη 8 πίλαθεο γηα ην κεγάιν εηθνλνζηάζην ηνπ
κνλαζηεξηνχ ηνπ Αγίνπ Γνκήληθνπ . ΢ηα έξγα απηά, παξ’φηη δηαηεξεί ηηο ηηαιηθέο
ηνπ κλήκεο θαη ην ρξσκαηηθφ ηνπο πινχην, είλαη έθδειε ε δηάζεζε ηνπ Γνκήληθνπ
λα πξνρσξήζεη ζε έλα εληειψο πξνζσπηθφ ηνπ χθνπο θαη λα θάλεη ην πξψην βήκα
πξνο κηα αλεμαξηεζία ζθέςεο, πνπ βξήθε ηελ νινθιεξσκέλε έθθξαζε ηεο ζηα
κεηαγελέζηεξα έξγα ηνπ.
«Ο Γιαμεπιζμόρ ηων ιμαηίων ηος
Ιηζού», Καθεδπικόρ Ναόρ Αγίαρ
Μαπίαρ ηος Τολέδο (1579)
΢ηε δεχηεξε κεγάιε παξαγγειία πνπ
δέρζεθε θαη εθηέιεζε, είλαη αηζζεηέο νη
καληεξηζηηθέο επηδξάζεηο θαη έρνπλ

9. 73
ηέιεηα αθνκνησζεί. Ο Θενηνθφπνπινο έρεη πεηχρεη έληνλα ππνβιεηηθά εθέ,
ηνλίδνληαο κε ην δσεξφ πνξθπξφ ρξψκα ηεο ηεβέλλνπ ηε ζηινπέηα ηνπ Υξηζηνχ
θαη πξνθαιψληαο έληνλε ζπγθίλεζε κε ηελ πνηθηιία ηεο έθθξαζεο ησλ
πξνζψπσλ, ην θαζέλα απ’ ηα νπνία απνηειεί έλα ςπρνινγηθφ πνξηξαίην. Σν θσο
είλαη ε ίδηα ε νπζία ηνπ πίλαθα θαη νη αληηζέζεηο αλάκεζα ζηηο δεζηέο θαη ηηο
ςπρξέο ρξσκαηηθέο απνρξψζεηο είλαη έληνλεο. Ο πίλαθαο απηφο πξνθάιεζε
αληίζεζε ζηνπο ζξεζθεπηηθνχο θχθινπο. Οη εθπξφζσπνη ηνπ λανχ εμέθξαζαλ
έληνλεο αληηξξήζεηο σο πξνο ην πεξηερφκελφ ηνπ, γεγνλφο πνπ νδήγεζε ζε
δηαθσλίεο ζρεηηθά κε ηελ ακνηβή ηνπ δσγξάθνπ.
«Ο Κφριοσ Αίρει το
Σταυρό»,1580,Μθτροπολιτικό Μουςείο Τζχνθσ
Νζα Υόρκθ.
Η Μετάνοια του Αγίου Πζτρου. 1580 Μουςείο
BOWES Μ. Βρετανία. Ελαιογραφία ςε καμβά.

10. 74
«Η Σταφρωςθ του Χριςτοφ και οι δφο δωρθτζσ»,
περ. 1580 , Μουςείο Λοφβρου, Παρίςι
Η Αγία Βερενίκθ (1576-1579), 84Χ91 εκ.
Μουςείο τθσ Σάντα Κροφη, Τολζδο
Το μαρτφριο του Αγίου Μαυρικίου (1580-82) (Νζα μουςεία Εςκοριάλ)
Ο Θενηνθφπνπινο, απφ ηε ζηηγκή ηεο άθημήο
ηνπ ζηελ Ιζπαλία αλππνκνλνχζε λα
θαηαθηήζεη ηελ εχλνηα ηνπ βαζηιηά. Σν 1580
ηνπ αλαηέζεθε λα δσγξαθίζεη έλα απφ ηα
παξεθθιήζηα ηνπ Δζθνξηάι, κε ζέκα ην
καξηχξην ηνπ Αγίνπ Μαπξηθίνπ. Η απφδνζε
ηνπ ζέκαηνο σζηφζν δελ άξεζε ζην Φίιηππν
Β’, ν νπνίνο θαίλεηαη φηη ηξφκαμε απφ ην
λεσηεξηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο εξκελείαο,
αλίθαλνο λα ζπιιάβεη ην εζψηεξν λφεκα ηνπ
έξγνπ, πνπ ήηαλ αληίζεην κε ηα γνχζηα θαη
ηε ζξεζθνιεςία ηνπ. Η αηκφζθαηξα ηνπ
πίλαθα δίλεη έλαλ άπιν θαη απφθνζκν
ραξαθηήξα, ελψ ηα πξφζσπα είλαη
απνδνζκέλα ξεαιηζηηθά.
΢ηηο 18 Μαξηίνπ ηνπ 1586, ν
Θενηνθφπνπινο αλαιακβάλεη, κε δηνξία

11. 75
κηζνχ ρξφλνπ, λα εθηειέζεη ηνλ πίλαθα πνπ ζεσξείηαη επξέσο ην αξηζηνχξγεκα
ηνπ, ηελ Ταθή ηος κόμη νηε Οπγκάθ (Δκκληζία ηος Αγίος Θωμά, SantoTome,
Τολέδο.) Σν έξγν απηφ είλαη ην ζεκέιην, φρη κφλν ηεο δσγξαθηθήο ηνπ
Θενηνθφπνπινπ, αιιά θαη νιφθιεξεο ηεο ηζπαληθήο δσγξαθηθήο. Ο δσγξάθνο
έρεη απνηηλάμεη ηα ηειεπηαία θαηάινηπα ησλ ηηαιηθψλ ηνπ αλακλήζεσλ θαη
απνθηά έλα δηθφ ηνπ χθνο. Βξίζθεηαη ζε πιήξε θαιιηηερληθή σξηκφηεηα θαη
εθθξάδεηαη κε φιε ηε ζηγνπξηά πνπ ηνπ δίλεη ε πείξα θαη ηα ραξίζκαηά ηνπ.΢ην
θάησ κέξνο ηνπ πίλαθα εηθνλνγξαθείηαη ε ζθελή ηεο ηαθήο, ελψ ην επάλσ κέξνο
είλαη αθηεξσκέλν ζηελ αλάιεςε ηνπ λεθξνχ αλάκεζα ζηα ζχλλεθα θαη ζηνπο
αγγέινπο, δεκηνπξγψληαο έηζη, κε ηελ ηερληθή ησλ έληνλσλ θσηνζθηάζεσλ, έλα
απφθνζκν φξακα. ΢ην θάησ κέξνο, ζε κηα ζεηξά απφ ζπάληα πνξηξαίηα,
απεηθνλίδνληαη ζχγρξνλνί ηνπ άξρνληεο θαη ηεξσκέλνη. Αλάκεζά ηνπο ν άγηνο
΢ηέθαλνο, κε βιέκκα αδηαθνξίαο θαη ν άγηνο Απγνπζηίλνο ζεθψλνπλ ην ζψκα ηνπ
λεθξνχ γηα λα ην βάινπλ ζηνλ ηάθν. Σν λεαξφ αγφξη, αξηζηεξά, κε ην ρέξη
ζηξακκέλν πξνο ηε ζθελή ηεο ηαθήο, είλαη ν νθηάρξνλνο ηφηε γηνο ηνπ δσγξάθνπ.
Σν πξφζσπν πνπ δηαθξίλνπκε κεηξψληαο απφ αξηζηεξά επηά κνξθέο είλαη ν ίδηνο
ν Θενηνθφπνπινο. Σα πξφζσπα ησλ αξρφλησλ είλαη ζησπειά θαη ε ζηάζε ηνπο
εθθξαζηηθή. Γεμηά ζηνλ πίλαθα ζε πξψην πιάλν θαίλεηαη ν ηεξέαο λα δηαβάδεη ηηο
πξνζεπρέο ηεο θεδείαο. Σν επάλσ κέξνο ηνπ πίλαθα αξρίδεη κε έλα άγγειν πνπ
πεηάεη πξνο ην νπξάλην βαζίιεην κεηαθέξνληαο ζνιή κνξθή πνπ κνηάδεη κε
λενγέλλεην. Φειά εηθνλίδεηαην Ιεζνχο θαη ιίγν θάησ ηνπ ε Παξζέλνο Μαξία θαη
ν Άγηνο Ισάλλεο ν Βαπηηζηήο θάλνληαο λεχκα ζηνλ Άγην Πέηξν (επάλσ αξηζηεξά)
λα αλνίμεη ηνλ παξάδεηζν γηα λα κπεη ε ςπρή ηνπ θφκε. Δπάλσ ζην βάζνο δεμηά
έλα πιήζνο καθαξίσλ θνηηάεη πξνο ην ΢σηήξα Υξηζηφ κε ζπγθηλεκέλν βιέκκα.
΢ην επάλσ κέξνο ε θίλεζε είλαη ηαξαγκέλε θαη ν ξπζκφο ηεο ζχλζεζεο έληνλνο,
ελψ θαζψο νδεγνχκαζηε πξνο ηα θάησ εξεκεί. Όιν ην έξγν ραξαθηεξίδεηαη απφ
έληνλεο αληηζέζεηο: νπξαλφο θαη γε, δσγξαθηθφο πινχηνο θαη ιηηφηεηα, κνξθέο
απνκνλσκέλεο θαη ζχλνια.Η ηαθή γλψξηζε ηεξάζηηα επηηπρία θαη εδξαίσζε ην
θχξνο ηνπ Θενηνθφπνπινπ αλάκεζα ζηνπο επγελείο θαη ζηνπο εθθιεζηαζηηθνχο
θχθινπο ηνπ Σνιέδν. Απνιάκβαλε ηεξάζηηα εθηίκεζε, πνπ εθθξάζηεθε κέζα απφ
πνιπάξηζκεο παξαγγειίεο πξνζσπνγξαθηψλ θαη αλαζέζεηο ζξεζθεπηηθψλ έξγσλ.
΢ηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ, ν Θενηνθφπνπινο εθηέιεζε πέληε βαζηθέο ζεηξέο
απνζηφισλ, πάκπνιιεο ζεηξέο αγίσλ (Φξαγθίζθνο, Πέηξνο, Γνκήληθνο),

12. 76
ζξεζθεπηηθέο ζπλζέζεηο (απφζηνινη, άγηεο νηθνγέλεηεο, θ.α.), παξζέλνπο, πίλαθεο
γηα εηθνλνζηάζηα.
Μαγδαλθνι μετανοοφςα (1590) “H Στζψθ τθσ Θεοτόκου’’, 1599, Μουςείο Ελ
Γκρζκο, Τολζδο
Ο Άγιορ Ανδπέαρ και ο Άγιορ
Φπαγκίζκορ, 1595, μοςζείο Ππάδο,
Μαδπίηη
Σν έξγν απηφ ραξαθηεξίδεηαη απφ
κεγάιε πλεπκαηηθφηεηα, γεγνλφο πνπ
καξηπξεί φηη ν Γθξέθν πνηέ δελ
απέβαιε ηηο αξρέο ηεο βπδαληηλήο
δσγξαθηθήο πνπ έρεη δηδαρηεί λένο
ζηελ Κξήηε.
Οη δχν δεθαεηίεο πνπ αθνινχζεζαλ ηελ Σαθή απνηεινχλ κηα πεξίνδν βαζηάο
κεηαβνιήο ζηελ νπηηθή ηνπ Θενηνθφπνπινπ. Σν πξνζσπηθφ θαιιηηερληθφ ηνπ
χθνο έρεη πηα δηακνξθσζεί: ζρήκαηα θαη πξφζσπα ζηελφκαθξα πιαλψληαη ζε κηα
θαζκαηηθή αηκφζθαηξα, ζε κηα ρξσκαηηθή πνηθηιία ηνικεξή. Με ηελ ηέρλε ηνπ
θαηαθέξλεη λα ππεξβεί ηα φξηα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη πεηπραίλεη έλαλ
εθθξαζηηθφ δπλακηζκφ. Πξφθεηηαη γηα έλαλ αζπλήζηζην κεηάαλαγελλεζηαθφ
καληεξηζκφ, δηαθνξεηηθφ απφ ην καληεξηζκφ ησλ Ιηαιψλ, πνπ δηαηεξνχλ πάληα ηελ
πιαζηηθφηεηα ηεο θιαζζηθήο αλαηνκίαο. Απηή ε λέα ηξνπή ηεο ηέρλεο ηνπ νδεγεί
ην Θενηνθφπνπιν ζην λα ελνπνηήζεη ηηο ζπλζέζεηο ηνπ, δεκηνπξγψληαο έλα
κπζηηθηζηηθφ θιίκα.

13. 77
Αγία Οικογζνεια, 1592 H Σταφρωςη (1595~1600)
Με ηηο επαλαζηαηηθέο ζπλζέζεηο ηνπ παξεθθιεζίνπ ηνπ SanJose (΢ηέςε ηεο
Παλαγίαο, ν Άγηνο Μαξηίλνο κε ηνλ επαίηε, ν Άγηνο Ισζήθ κε ην κηθξφ Υξηζηφ), ε
αληηλαηνπξαιηζηηθή ξνπή ηνπ Θενηνθφπνπινπ γίλεηαη αθφκα πην έληνλε, ελψ ε
δσγξαθηθή ηνπ απνθηά ιπξηζκφ θαη κηα ππνθεηκεληθή ζεψξεζε ηνπ θφζκνπ θαη
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο.
Ο άγιοσ Μαρτίνοσ με τον επαίτθ'', 1599, Εκνικι
Πινακοκικθ, Ουάςινγκτον
«Ο Άγιοσ Ιωςιφ και ο μικρόσ Χριςτόσ», 1599

14. 78
«Η προςκφνθςθ των ποιμζνων», 1600 «Η Βάπτιςθ», 1602
΢ηελ ηειεπηαία θάζε ηεο δνπιεηάο ηνπ, νη κνξθέο ηνπ Θενηνθφπνπινπ μεθεχγνπλ
απφ θάζε έλλνηα γιππηηθήο πιαζηηθφηεηαο, απνζαξθψλνληαη. Η πηλειηά, γξήγνξε
θαη ειεχζεξε, εμαθαλίδεη θάζε πεξίγξακκα, θαηαζηξέθεη ηνπο παξαδνζηαθνχο
«θαλφλεο ηεο δσγξαθηθήο». Οη έληνλεο ρξσκαηηθέο αληηζέζεηο θαζηζηνχλ ην ηνπίν
απφθνζκν θαη δπλακψλνπλ ην θσο, ην νπνίν γίλεηαη ν βαζηθφο ζπληειεζηήο ηνπο.
Οη πίλαθεο ηνπ Κνιιεγίνπ ηεο DonaMariadeAragon πξναλαγγέιινπλ ηελ
ηειεπηαία απηή θάζε ηεο δνπιεηάο ηνπ δσγξάθνπ.΢ηνλ ίδην θχθιν αλήθεη θαη ην
εηθνλνζηάζη ηνπ Ννζνθνκείνπ ηνπ Διένπο ζηελ Ιιιηέζθαο, πνπ πεξηιακβάλεη
πέληε πίλαθεο, ηελ Παλαγία ηνπ Διένπο, ηνλ Δπαγγειηζκφ, ηε ΢ηέςε ηεο
Παλαγίαο, ηε Γέλλεζε ηνπ Υξηζηνχ θαη έλα βαζηθφ έξγν, ηνλ Άγην Ιληειθφλζν
καδί κε έλα Γάκν ηεο Παλαγίαο πνπ ράζεθε θαηνπηλά.

15. 79
«Η Παναγία του Ελζουσ», 1603-1605,
Νοςοκομείο του Ελζουσ ςτθν Ιλλιζςκα,
Τολζδο, Ιςπανία
«Η Πεντθκοςτι», 1610-1614,Μουςείο Πράδο
«Ο Άγιοσ Ιντελφόνςοσ», 1603-1605,
Νοςοκομείο του Ελζουσ ςτθν Ιλλιζςκα,
Τολζδο, Ιςπανία.
«Ο Ευαγγελιςμόσ τθσ Θεοτόκου» 1603-1605,
Νοςοκομείο του Ελζουσ ςτθν Ιλλιζςκα, Τολζδο,
Ιςπανία

16. 80
Ο Θενηνθφπνπινο, βαδίδνληαο πξνο ην δνμαζκέλν ηέινο ηνπ, αληηκεησπίδεη νηθνλνκηθά
πξνβιήκαηα θαη πξνζσπηθέο δπζηπρίεο. Οη πξνζσπνγξαθίεο ηνπ δείρλνπλ έλαλ άλζξσπν
αδχλαην, κε ηξαβεγκέλα ραξαθηεξηζηηθά θαη νλεηξνπφιν, κε βιέκκα δηαπεξαζηηθφ. Αιιά
θαη ε πεξίθεκε άπνςε ηνπ Σνιέδν (πεξ.1595), απεηθνλίδεη ηελ αγαπεκέλε ηνπ πφιε,
εθθξάδνληαο ην κπζηηθφ πξνζσπηθφ δξάκα ηνπ δσγξάθνπ.
«Άποψη του Τολζδο», 1608-1614, Μουςείο Γκρζκο, Τολζδο, Ιςπανία.
΢ε απηή ηελ αηκφζθαηξα πνπ πξνκελχεη ην ηέινο, ν Θενηνθφπνπινο νδεγείηαη ζε
λέεο αλαδεηήζεηο. Ξαθληθά πξνβάιινπλ νη αλακλήζεηο απφ ην παξειζφλ.
Αλαλεψλεη ην θαιιηηερληθφ ηνπ χθνο, ζπκθηιηψλεηαη θαη πάιη κε ηε καθξηλή
Ιηαιία θαη ηελ Κξήηε. ΢πλζέηεη ηελ πεξίνδν εθείλε, έξγα εθηαιηηθά, φπσο ε
Πεληεθνζηή, ε 5ε
ζθξαγίδα ηεο Απνθάιπςεο, ε Βάπηηζε ηνπ Υξηζηνχ, πνπ
απνηεινχλ ηκήκαηα ελφο ζπλφινπ γηα ην παξεθθιήζην ηνπ λνζνθνκείνπ Άγηνο
Ισάλλεο ν Βαπηηζηήο, θαη πνπ δελ πξφιαβε λα νινθιεξψζεη. Γηα ην ίδην
λνζνθνκείν πξννξηδφηαλ θαη ν Δπαγγειηζκφο (Σξάπεδα Urquillo, Μαδξίηε), ην
επάλσ κέξνο ηνπ νπνίνπ είλαη ε «΢πλαπιία ησλ αγγέισλ».

17. 81
«Η Πζμπτη Σφραγίδα τησ Αποκαλφψεωσ» (1608-14),Νζα Υόρκη, Μητροπολιτικό
Μουςείο.
Η δσή ηνπ Γθξέθν, γεκάηε απφ αληηθάζεηο θαη αηλίγκαηα, ηειεηψλεη κε ηα
ηειεπηαία απηά αξηζηνπξγήκαηα ζε κηα απνζέσζε δφμαο. Απαιιαγκέλνο πηα απφ
θάζε πεξηζπαζκφ, δίλεη ζηα ηειεπηαία ηνπ έξγα φιε ηελ πεκπηνπζία ηεο ηερληθήο
ηνπ, θηαζκέλεο ζην απφγεηφ ηεο, ηελ πείξα κηζνχ αηψλα, ηε ιχηξσζε απφ ηα
πξνβιήκαηα πνπ ηνλ απαζρφιεζαλ θαη ηε γεληθή εηθφλα ηεο ζνθίαο ηνπ.
Δλδεηθηηθά, ζηνλ πίλαθα κε θφλην ην ηνπίν ηνπ Σνιέδν κε ην Αιθαδάξ, ηα ηείρε
και τουσ κυματιςτοφσ λόφουσ, τα πάντα βρίςκονται ςε μια υπερκόςμια
αηκφζθαηξα. Οη λεπξψδεηο πηλειηέο, ν ρξσκαηηζκφο ηνπ απεηιεηηθνχ νπξαλνχ
θαζηζηνχλ ην έξγν έλα αξηζηνχξγεκα.

18. 82
«Η ςυναυλία των αγγζλων», 1613, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα
Ο Θενηνθφπνπινο πεζαίλεη ζηηο 7 Απξηιίνπ 1614 χζηεξα απφ καθξφρξνλε
αξξψζηηα. Ο ζάλαηνο ηνπ κεγάινπ δσγξάθνπ έρεη αληίθηππν ζε φινπο ηνπο
θαιιηηερληθνχο θαη ζξεζθεπηηθνχο θχθινπο ηεο επνρήο. Με ηελ εκθάληζε
σζηφζν λέσλ αηζζεηηθψλ ηδεσδψλ, ην φλνκά ηνπ ζα ζθεπαζηεί ζηγά ζηγά κε ην
πέπιν ηεο ιήζεο, γηα λα μππλήζεη πάιη, κεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ ξνκαληηζκνχ, ην
ελδηαθέξνλ θαιιηηερλψλ θαη πνηεηψλ. Ο 20νο
αηψλαο σζηφζν είλαη εθείλνο πνπ
πξαγκαηηθά αλαθάιπςε ην Θενηνθφπνπιν, έλα πλεχκα αλήζπρν, πνπ δελ
ππνηάρζεθε θαη μέθπγε απφ θάζε πξνζπάζεηα νξηζκνχ ή θαηάηαμήο ηνπ ζε
νπνηαδήπνηε ηάζε ηεο επνρήο.