Σημειώσεις στην Οδύσσεια, ραψωδία α

1. ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ
Σχόλια στη ραψωδία α
ΒΑΡΒΑΡΑ ΑΛΗΓΙΑΝΝΗ
Ν. Εγγονόπουλος: Πηνελόπη και Οδυσσέας

2. ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ

3. Α ΡΑΨΩΔΙΑ
Μέρος πρώτο: «Τηλεμάχεια»
1η ενότητα: α (περίληψη) – α 1-25/<1-21>
στ. 1: Μούσα → Ο ποιητής ζητάει από τη Μούσα να του πει την ιστορία του Οδυσσέα,
υποδηλώνοντας έτσι ότι το έργο του οφείλεται στη γνώση που του παρέχει η θεά. Πρβλ. τον
πρώτο στίχο της Ιλιάδας : «Τον θυμό, θεά, του Αχιλλέα τραγούδησε [...]» -
μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτη- και το 1o «παράλληλο κείμενο» από τη Θεογονία του Ησιόδου. Στη
ραψωδία ω <60> γίνεται λόγος για εννέα Μούσες.
Μούσες. Ήταν κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, της μνημονικής ικανότητας, δηλαδή, που
ήταν εντελώς απαραίτητη σε εποχές που δεν υπήρχε γραφή. Αργότερα απονεμήθηκαν ονόματα
και ιδιαίτερες αρμοδιότητες στην κάθε Μούσα· για παράδειγμα, Μούσα της επικής ποίησης
ήταν η Καλλιόπη, της ιστορίας η Κλειώ κτλ. Η λέξη μούσα χρησιμοποιείται σήμερα για να
δηλώσει πρόσωπο (κυρίως γυναίκα) που εμπνέει έναν ποιητή και, γενικά, έναν καλλιτέχνη.
τον άντρα τον πολύτροπο: Πολύτροπος (ή πολυμήχανος) χαρακτηρίζεται εκείνος που
βρίσκει πολλούς τρόπους για ν’ αποφεύγει το κακό και να πετυχαίνει τον στόχο του· η
ικανότητα αυτή αποτελεί το βασικό γνώρισμα του Οδυσσέα.
Η Καλλιόπη, η μούσα της επικής ποίησης
στ. 3: αφού της Τροίας πάτησε το κάστρο το ιερό → από αυτό το χρονικό σημείο αρχίζουν
οι περιπέτειες του Οδυσσέα, μετά την άλωση της Τροίας δηλαδή· η φράση όμως αυτή τονίζει και
τον πρωταγωνιστικό ρόλο του ήρωα στην άλωση (κυρίως με τον Δούρειο Ίππο). Το κάστρο της
Τροίας χαρακτηρίζεται ιερό, επειδή, σύμφωνα με τον μύθο, το είχε κτίσει ο Ποσειδώνας· σε
κάθε πόλη, εξάλλου, υπήρχαν ιερά (άλση, βωμοί, ναοί κτλ.) θεών που την προστάτευαν (πρβλ.
τους πολιούχους αγίους των σημερινών πόλεων).

4. στ. 4 :έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές → γνώρισε τον τρόπο σκέψης και τις διαθέσεις
πολλών ανθρώπων.
στ. 10 : νήπιοι και μωροί → που δεν κατάλαβαν τις συνέπειες της πράξης τους, οι ανόητοι.
στ.12: από όπου θες, θεά, ξεκίνα την αυτή την ιστορία → Ο ποιητής τελειώνει το προοίμιό
του ζητώντας από τη Μούσα πάλι να διαλέξει το σημείο από το οποίο θα αρχίσει να διηγείται
την ιστορία του Οδυσσέα. Η τεχνική αυτή, το να τελειώνει δηλαδή ένα τμήμα (ή ένας στίχος)
λογοτεχνικού κειμένου όπως (ακριβώς ή περίπου) αρχίζει, λέγεται κύκλος ή κυκλικό σχήμα.
Δείτε και ένα άλλο παράδειγμα: «σταθείτε αντρείοι σαν Έλληνες και σαν Γραικοί σταθείτε».
στ. 14 τότε λοιπόν → Η Μούσα λοιπόν δεν αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα
με τη χρονολογική τους σειρά, αλλά από τη στιγμή που οι άλλοι τρωικοί ήρωες είχαν επιστρέψει
στις πατρίδες τους και μόνο ο Οδυσσέας ήταν αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς. Ο ποιητής
εφαρμόζει εδώ μια αφηγηματική τεχνική που λέγεται in media res
Poussin, Nicolas, 1630, Η Μούσα εμπνέει τον ποιητή
στ. 24: στον θεϊκό Οδυσσέα → Ο Οδυσσέας αλλά και άλλοι ομηρικοί ήρωες χαρακτηρίζονται
θεϊκοί όχι τόσο γιατί η καταγωγή τους αναγόταν σε θεούς όσο γιατί είχαν εξαιρετικές
ικανότητες.

5. στ. 25 : προτού πατήσει της πατρίδας του το χώμα → Ο Ποσειδώνας μπορεί να βασανίζει
τον Οδυσσέα στον δικό του χώρο, τη θάλασσα η δικαιοδοσία του θεού τελειώνει όταν ο ήρωας
φτάνει στην Ιθάκη.
Ο Οδυσσέας αγναντεύει το πέλαγος και νοσταλγεί την πατρίδα του.
Ο ποιητής:
• Παρουσιάζει τον Οδυσσέα με τις παραδοσιακές του ιδιότητες (πολύτροπος,
πολύπλαγκτος/κοσμογυρισμένος, πτολίπορθος/καστροκατακτητής, πολύιδρις/πολύπειρος,
πολύτλας/πολύπαθος), και επιμένει στην επιθυμία και στον αγώνα του να νοστήσει μαζί με
τους συντρόφους του, τους εταίρους (που του προσδίδουν την οδυσσειακή ιδιότητα του
φιλέταιρου αρχηγού), χωρίς να το πετύχει, αλλά και χωρίς να ευθύνεται.
• Αντιπαραθέτει έτσι («κι όμως ...») το δικό του ήθος, που υπονοείται και συνεπάγεται αίσιο
τέλος, προς εκείνο των «νήπιων» συντρόφων με τις καταστροφικές γι' αυτούς συνέπειες.
• Και προκαταβάλλει συνοπτικά το επεισόδιο των βοδιών του Ήλιου στη Θρινακία που τον
εξυπηρετεί διπλά:
α. Μας προετοιμάζει να δούμε ολομόναχο τον Οδυσσέα αμέσως στη συνέχεια, και
β. δίνει εξαρχής την ηθική αρχή που διέπει όλο το έπος: όποιος υπερβαίνει τα όριά του
προσβάλλοντας τους θεούς (ή τους ανθρώπους) τιμωρείται· ευθύνεται, άρα, ο άνθρωπος για τις
συμφορές που τον βρίσκουν. Συσχετίζεται, τέλος, το περιεχόμενο του κυρίως προοιμίου με το
περιεχόμενο της Οδύσσειας, όπως το γνωρίσαμε από την περιληπτική αναδιήγηση, για να
διαπιστωθεί ότι το πρώτο προοίμιο καλύπτει, σε γενικές γραμμές, τον αγώνα του Οδυσσέα για
τον νόστο από την άλωση της Τροίας μέχρι το ναυάγιο μόνο μετά τη Θρινακία. Προκύπτει
λοιπόν η ανάγκη ενός νέου προοιμίου, που θα συμπληρώσει τις θεματικές ελλείψεις του πρώτου
Η Μούσα:
• ορίζει (αόριστα πάντως) το χρονικό σημείο που επιλέγει ως αρχή της εξιστόρησης των
περιπετειών του Οδυσσέα («τότε», όταν «οι άλλοι [...] ήσαν σπίτι τους [...] μόνο εκείνον [...]»)·
• δίνει (αόριστα πάλι) τον τόπο και τη δύσφορη κατάσταση στην οποία βρίσκεται τώρα ο
ήρωας κοντά στην Καλυψώ επιμένοντας στον διπλό πόθο του, «του γυρισμού και της γυναίκας
του»·

6. • αναφέρεται όμως και στην απόφαση των θεών για τον νόστο του, καθώς είχε φτάσει το
πλήρωμα του χρόνου (απόφαση που θα αρχίσει να ξετυλίγει την ιστορία), αλλά και
• στους αγώνες που θα έχει στην Ιθάκη·
• τέλος, αποκαλύπτει ότι έχει τη συμπάθεια όλων των θεών, εκτός του Ποσειδώνα· εδώ, και
αντιστικτικά προς το όνομα του διώκτη θεού, πρωτοακούγεται το όνομα του Οδυσσέα (23-
4/<20-1>). Συμπληρώνονται, έτσι, τα θέματα της Οδύσσειας, εκτός από όσα αφορούν στον
Τηλέμαχο.
Οι πρώτοι λοιπόν 25/<21> στίχοι αποτελούν μια καλή εισαγωγή στην Οδύσσεια: Ηθογραφεί εδώ ο
ποιητής τον ήρωά του, αλλά και στήνει τον σκελετό όλου του έπους θεματικά (με την επιφύλαξη της
αναφοράς στον Τηλέμαχο), χρονικά, τοπικά, ηθικά, με κέντρο τον Οδυσσέα και τις σχέσεις του τόσο
με πρόσωπα που τον δυσκόλεψαν (οι σύντροφοι) ή τον δυσκολεύουν (η Καλυψώ), τον εχθρεύονται
(ο Ποσειδώνας) και θα τον δυσκολέψουν (οι μνηστήρες), όσο και με εκείνα που θα τον βοηθήσουν
(οι άλλοι θεοί) να πετύχει τους σκοπούς του. Σφιχτόδεσε έτσι στις άκρες τους τα νήματα της πλοκής
του έργου του και άνοιξε τον χώρο επιτρέποντάς μας να συμπεράνουμε τη μοίρα του κεντρικού του
ήρωα ως το τέλος· απομένει να δούμε πώς αυτή η μοίρα θα συντελεστεί, με ποιες σύνδρομες και
αντίδρομες δυνάμεις.
Διαπιστώνεται, τελικά, ότι κεντρικό θέμα της Οδύσσειας είναι βέβαια ο άντρας ο πολύτροπος, όχι
όμως στις δεκάχρονες περιπλανήσεις του, αλλά στον τελευταίο αγώνα του για τον νόστο (από την
Ωγυγία ως την Ιθάκη) και στους αγώνες του στην Ιθάκη· και ότι, άρα, τα γεγονότα της Οδύσσειας
θα αναφέρονται σε δύο χρόνους, έναν παρόντα, σύντομον χρονικά (41 μέρες στην αρχή του
δέκατου χρόνου των περιπετειών του ήρωα) αλλά εκτεταμένον αφηγηματικά, και έναν παρελθόντα,
εκτεταμένον χρονικά (περισσότερο από εννέα χρόνια) αλλά σχετικά σύντομον αφηγηματικά και
ενταγμένον στον παρόντα χρόνο με αναδρομές στο παρελθόν. Σχηματικά οι δεκάχρονες
περιπλανήσεις του Οδυσσέα κατανέμονται ως εξής:
2 χρόνια + 7 και πλέον χρόνια + 41 μέρες
το ποιητικό παρελθόν το ποιητικό παρόν της Οδύσσειας

7. 2η ενότητα: α 26-108/<22-95>, Πρώτο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο, όπου
λαμβάνονται σημαντικές αποφάσεις
στ. 27 : Αιθίοπες → (<αἴθω = καίω, ψήνω): λαός της Αφρικής· το όνομά τους σημαίνει
ηλιοκαμένοι, μαυριδεροί (αἴθω > αίθουσα = ζεστός χώρος).
στ. 29: εκατόμβη: → Εκατόμβη, κυριολεκτικά, σημαίνει θυσία εκατό βοδιών και, γενικά,
πλούσια, πανηγυρική, θυσία.
στ. 31: οι υπόλοιποι θεοί του Ολύμπου, εκτός του Ποσειδώνα, ήταν: ο Δίας και η Ήρα, η
Αθηνά, ο Απόλλωνας, ο Άρης, η Άρτεμη, η Αφροδίτη, η Δήμητρα, ο Ερμής, η Εστία και ο
Ήφαιστος (12 τον αριθμό).
στ. 33 Ο Αίγισθος ήταν πρώτος εξάδελφος του Αγαμέμνονα. Κατά την απουσία του
Αγαμέμνονα στην Τροία, ο Αίγισθος έγινε εραστής της γυναίκας του, της Κλυταιμνήστρας (βλ.
τη συνέχεια στους στίχους 40-51).
στ. 36-39: Αλίμονο [...] γραφτό τους → Στη δήλωσή του αυτή ο Δίας δέχεται ότι η Μοίρα
ορίζει μερίδιο συμφορών για τον καθέναν, τονίζει όμως ότι όσοι αδικούν επαυξάνουν τις
συμφορές τους ξεπερνώντας έτσι τη μοίρα τους. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις οι θεοί
προειδοποιούν τους θνητούς (όπως, για παράδειγμα, τον Αίγισθο) να σταματήσουν τις ανομίες
τους, γιατί τους περιμένει συμφορά· αν δεν πειθαρχήσουν, αναλαμβάνουν την ευθύνη των
πράξεών τους και τιμωρούνται. Η δήλωση αυτή βρίσκει πολλές εφαρμογές στην Οδύσσεια·
αποτελεί έτσι τη βασική ηθική αρχή της, το καταστατικό της, ας πούμε.
στ. 41 : Ατρείδης →ο γιος του Ατρέα (εδώ νοείται ο Αγαμέμνονας, γιατί Ατρείδης είναι και ο
Μενέλαος).
στ. 44: Ο Ερμής είναι ο αγγελιοφόρος των θεών στην Οδύσσεια· επονομάζεται αργοφονιάς,
επειδή σκότωσε τον Άργο, ένα πολυόμματο τέρας. Στον στίχο 97 λέγεται και ψυχοπομπός, ως
οδηγός των ψυχών στον Άδη.
στ. 53 : Κρονίδης επονομάζεται ο Δίας ως γιος του Κρόνου· γιοι του Κρόνου ήταν ακόμη ο
Ποσειδώνας και ο Πλούτωνας. Οι τρεις αδελφοί, μετά την εκθρόνιση του πατέρα τους,
μοίρασαν τον κόσμο· και στον Δία έλαχε ο ουρανός, στον Ποσειδώνα η γη και στον Πλούτωνα ο
Άδης (για τον Ποσειδώνα βλ. και το σχόλ. 13).
στ. 61: Ο Άτλαντας ήταν ένας από του Τιτάνες. Κατά την Τιτανομαχία πολέμησε εναντίον του
Δία, και εκεί-νος, μετά τη νίκη του, του επέβαλε ως τιμωρία το οδυνηρό έργο που φαίνεται
στους στίχους 62-63 . Η Αθηνά, παρουσιάζοντας τον Άτλαντα ως πατέρα της Καλυψώς, θυμίζει
στον Δία τον παλαιό του αντίπαλο, για να εξασφαλίσει, προφανώς, την εύνοιά του για τον
Οδυσσέα, που ήταν αποκλεισμένος στο νησί της κόρης του. Στον Άτλαντα, «που ξέρει των
θαλασσών τα βάθη», οφείλει το όνομά του ο Ατλαντικός Ωκεανός.
στ. 71 :αργίτικα καράβια → τα ελληνικά καράβια δηλαδή, γιατί ως Άργος νοείται εδώ
ολόκληρη η Ελλάδα· σε άλλες όμως περιπτώσεις ως Άργος νοείται η Πελοπόννησος ή η
Αργολίδα ή η ομώνυμη πόλη.

8. στ. 73: αντιμίλησε → απάντησε, αποκρίθηκε (με αυτή την έννοια χρησιμοποιείται αυτό το
ρήμα στη μετάφραση Μαρωνίτη).
στ. 73: ο Δίας, που τα σύννεφα συνάζει → Ο προσδιορισμός αυτός συνοδεύει συχνά το
όνομα του Δία ως θεού του ουρανού και των καιρικών φαινομένων, που αρχίζουν με την
πύκνωση των νεφών. Σύμβολο της δύναμής του ήταν ο κεραυνός.
στ. 79: Οι προσδιορισμοί της γης κυρίαρχος και κοσμοσείστης (στον στ. 86) μαρτυρούν ότι
στην αρχή ο Ποσειδώνας ήταν θεός της γης, γενικά (βλ. το σχόλιο 8)· αυτός όριζε τη γη και
προκαλούσε τους σεισμούς. Αργότερα η δικαιοδοσία του περιορίστηκε στη θάλασσα. Σύμβολό
του ήταν η τρίαινα.
στ. 82 : Ο Κύκλωπας Πολύφημος ήταν γιος του Ποσειδώνα και της νεράιδας Θόωσας.
στ. 90-92: Τότε και ο Ποσειδών [...] να αντιμάχεται → Διαφαίνεται κιόλας στην ομηρική
εποχή η βασική αρχή της δημοκρατίας, η αρχή της πλειοψηφίας.
στ. 95: συγκλίνει → συμφωνεί.
στ. 98-99 : την καλλιπλόκαμη νεράιδα→ τη νεράιδα με τους ωραίους πλοκάμους / τις
ωραίες πλεξίδες.
στ. 103: τους Αχαιούς, που τρέφουν πλούσια κόμη → τους μακρυμάλληδες Αχαιούς. Στην
Οδύσσεια οι Έλληνες ονομάζονται Αχαιοί ή Αργείοι ή Δαναοί. Το όνομα Έλληνες είναι
μεταγενέστερο. Εδώ πάντως πρόκειται για τους Ιθακήσιους.

9. 3η ενότητα: α 109-173/<96-155>
ΚΥΡΙΑ ΘΕΜΑΤΑ:
Εφαρμογή του δεύτερου μέρους του σχεδίου της Αθηνάς
Φιλοξενία της θεάς από τον Τηλέμαχο
Στην ενότητα διανύουμε την 1η ημέρα
στ. 110 → σαντάλια θεσπέσια: σαντάλια θεϊκά, θαυμάσια. Η μαγική ιδιότητα των σανταλιών
της Αθηνάς αποτελεί για μας στοιχείο παραμυθιού, αλλά για τον ομηρικό άνθρωπο ήταν κάτι
ζωντανό και αληθινό.
στ. 112 → άλκιμο κοντάρι: δυνατό /γερό κοντάρι· στον στίχο 113 χαρακτηρίζεται στιβαρό:
συμπαγές, στερεό· πρόκειται για το πολεμικό δόρυ της Αθηνάς. Το δόρυ και το ακόντιο
αποτελούνταν και τα δύο από κοντάρι ξύλινο με μεταλλική αιχμή, το δόρυ όμως ήταν όπλο πιο
μακρύ και πιο βαρύ, σε σχέση με το ακόντιο, προορισμένο για μακρινές βολές στον πόλεμο, ενώ
το ακόντιο ήταν όπλο για κοντινές αποστάσεις αλλά και αθλητικό όργανο· ακόντιο /κοντάρι
κρατούσαν οι άντρες στο χέρι και σαν μπαστούνι· ακόντιο είναι και το χαλκό κοντάρι που κρατά
η θεά ως Μέντης στον στίχο 118.
Επισημαίνεται η αλλαγή του επιπέδου δράσης (από το θεϊκό επίπεδο στο ανθρώπινο,
όπου όμως παρεμβαίνει το θεϊκό στοιχείο) και η άμεση εφαρμογή του δεύτερου μέρους του
σχεδίου της Αθηνάς (προέχει η αφύπνιση και δραστηριοποίηση του Τηλέμαχου αλλά και η
γνωριμία του ακροατή τόσο με όσα συμβαίνουν στα ανάκτορα της Ιθάκης, όσο και με τον
Οδυσσέα, πριν έλθει ο ίδιος στο προσκήνιο.
Ο ποιητής προχώρησε γρήγορα στην εξέλιξη της δράσης, επέμεινε όμως στην προετοιμασία της
θεάς τονίζοντας χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, πράγμα που κάνει για κάθε θεό ή ήρωα που
πρόκειται να δράσει.
στ. 119 → Τάφιοι: Κάτοικοι της νήσου Τάφου, πιθανόν μεταξύ Ακαρνανίας και Λευκάδας·
ίσως, το σημερινό Μεγανήσι.
στ. 121 → παίζοντας τους πεσσούς: παίζοντας με βότσαλα ένα παιχνίδι ανάλογο με το δικό
μας τάβλι ή ντάμα.
Την κατάσταση που υπάρχει στο παλάτι της Ιθάκης, μετά τη μακρόχρονη απουσία του Οδυσσέα,
σηματοδοτούν μερικές φράσεις, που αποτελούν κλειδιά για την κατανόησή της: οι μνηστήρες
παρουσιάζονται «σε τομάρια βοδιών καθισμένοι, / που τα σφάξαν οι ίδιοι» (121-2/<108>, πρβλ.
α104-5/<91-2>), ενέργεια που υποδηλώνει ότι ενεργούν σαν οικοδεσπότες και τους ενοχοποιεί
ιδιαίτερα, καθώς εμμέσως τους παραλληλίζει με τους συντρόφους του Οδυσσέα που «έφαγαν τα
βόδια του [...] Ήλιου» και πλήρωσαν γι' αυτό (α10-11/ <8-9>), μας προϊδεάζει δε κιόλας για την
τύχη τους· η αναφορά, εξάλλου, στον Φήμιο, ότι «τραγουδούσε στους μνηστήρες από ανάγκη»
(172/<154>), δείχνει κάτι από την καταπίεση που ασκούσαν οι μνηστήρες στο σπίτι του
Οδυσσέα. Ο Τηλέμαχος, από την άλλη μεριά, παρουσιάζεται πικραμένος, με το όραμα του
πατέρα στα μάτια για την αποκατάσταση της τάξης, αδύναμος ο ίδιος να αναλάβει
πρωτοβουλίες.

10. στ. 123-4→ κήρυκες: Οι κήρυκες εδώ προσφέρουν υπηρεσία στο τραπέζι, κύριο έργο τους
όμως ήταν να συγκαλούν τον λαό σε συνέλευση.
στ. 141 → Παλλάδα: Επώνυμο της Αθηνάς που ερμηνεύεται είτε ως παρθένος είτε ως η
πάλλουσα το δόρυ.
στ. 143 → το δόρυ της μετέφερε: Πρόκειται για το ελαφρύ κοντάρι του «Μέντη» και όχι για
το δόρυ της θεάς. συμπληρωματικά σχόλια: Ο προσδιορισμός της καλοξυσμένης θήκης,
«όπου και τ' άλλα δόρατα / περίμεναν, άνεργα και πολλά, του καρτερόψυχου Οδυσσέα», είναι
μια λεπτομέρεια που ακούγεται σαν απειλή: περιμένουν τον γυρισμό του ιδιοκτήτη τους, που θα
σημάνει το τέλος των καταχραστών του οίκου του (ο ποιητής μάς προϊδεάζει συχνά για την τύχη
των μνηστήρων).
στ. 150→ ξιπασμένοι (μνηστήρες): αλαζονικοί, υπεροπτικοί (υπερφίαλοι, στο αρχαίο
κείμενο).
στ. 154 → χρυσό λαγήνι: χρυσό κανάτι
στ. 156 → αργυρό λεβέτι: ασημένια λεκάνη, (πρβλ. λέβητας, π.χ., ο λέβητας της κεντρικής
θέρμανσης).
στ. 157 → σεβαστή κελάρισσα: Έμπιστη υπηρέτρια που είχε την ευθύνη για τα τρόφιμα και
τα ποτά του σπιτιού, που αποθηκεύονταν στο κελάρι (υπόγεια συνήθως αποθήκη)· σήμερα
λέγεται οικονόμος.
συμπληρωματικά σχόλια: Ας σημειωθεί ότι ένα μέρος του υπηρετικού προσωπικού είναι
άνθρωποι των μνηστήρων, σύντροφοι και συνοδοί τους (κήρυκες και θεράποντες 123/<109>):
είναι συνήθως ελεύθεροι, ευγενικής συχνά καταγωγής, και προσφέρουν εθελοντικά διάφορες
υπηρεσίες στους ευγενείς. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο δαιτρός (=τραπεζάρχης)
(159/<141>) με αρμοδιότητα το τεμάχισμα και το μοίρασμα του κρέατος στα συμπόσια. Το
γυναικείο υπηρετικό προσωπικό ανήκει όλο στον οίκο του Οδυσσέα, και απ' αυτό η αμφίπολος
(=παρακόρη) και η ταμίη (=κελάρισσα), που εδώ περιποιούνται τον «ξένο» του αφέντη τους,
κατέχουν καλύτερη θέση από εκείνη των δμωών (=δούλων), που εδώ προσφέρουν ψωμί στους
μνηστήρες. Γενικά, οι δούλοι της ομηρικής εποχής βρίσκονται σε καλύτερη θέση από
εκείνη των δούλων μεταγενέστερων εποχών.
στ. 172 → Φήμιος (< φήμη):. Ιδιαίτερη θέση στα ανάκτορα της Ιθάκης έχει ο περίφημος
αοιδός Φήμιος, που παρουσιάζεται με το όνομά του, χαρακτηριστικό της φήμης του
(172/<154>). Πρέπει να σημειωθεί πως τραγουδούσε για τους μνηστήρες στα ανάκτορα της
Ιθάκης από ανάγκη

11. Επισημαίνεται το πέρασμα από τη διαλογική/δραματική αφήγηση του
συμβουλίου των θεών στην τριτοπρόσωπη της νέας ενότητας, αφήγηση όμως διάστικτη από
περιγραφή· προκύπτει έτσι ο όρος περιγραφική αφήγηση: ότι αφήγηση και περιγραφή
συνυπάρχουν συνήθως στο λογοτεχνικό κείμενο εναλλασσόμενες. Η αφήγηση ανήκει στα
δυναμικά στοιχεία του κειμένου, ενώ η περιγραφή στα στατικά- η πρώτη μάς πληροφορεί για
το «γίγνεσθαι» και η δεύτερη για το «είναι» των πραγμάτων. Κα ότι, επομένως, συμβατικά
μιλούμε για αφήγηση, ενώ ουσιαστικά πρόκειται, κατά κανόνα, για περιγραφική αφήγηση.
Σχολιάζεται και η σχεδόν κινηματογραφική τεχνική του ποιητή, που «με καθηλωτική
ενάργεια» παρουσιάζει «όχι ακριβώς περιγράφοντας, όσο δείχνοντας» τον σκηνικό χώρο και
όσα υπάρχουν ή συμβαίνουν μέσα σ' αυτόν. Φτάνουμε, έτσι, στον χαρακτήρα της ομηρικής
περιγραφής.
Λίγα σχόλια σχετικά με τον σκηνικό χώρο και την παρουσίαση των
προσώπων
• Στην παρουσίαση του ανακτόρου του Οδυσσέα επισημαίνεται η σειρά: πρώτα ο αύλειος
χώρος και έπειτα η αίθουσα/το μέγαρον·
• Από τα πρόσωπα του παλατιού πρωτοδείχνονται (με τα μάτια της θεάς) οι μνηστήρες και
υπογραμμίζονται χαρακτηριστικές λεπτομέρειες του τρόπου ζωής τους στο σπίτι του Οδυσσέα
(119-26/<106-12>).
• Ο Τηλέμαχος παρουσιάζεται παρεμπιπτόντως μεταξύ των φράσεων: «πρώτος [...] την είδε
[...] κι είδε την Αθηνά», που σχηματίζουν κύκλο (127-34/<113-8>).
• H παρουσία του υπηρετικού προσωπικού γίνεται αισθητή από τις γοργές κινήσεις κατά την
άσκηση του ρόλου τους.
• Συμπτωματική φαίνεται και η αναφορά στον Φήμιο (169-73/<151-5>), ότι με τα τραγούδια
του συμπληρώνει τα γεύματα των μνηστήρων· η λεπτομέρεια όμως «από ανάγκη» (172/<154>)
δεν δείχνει μόνο την καταπίεση που δεχόταν, αλλά προοικονομεί και τη σωτηρία του κατά τη
μνηστηροφονία (βλ. χ350/<330> κ.ε).
— Γενικά, η Ενότητα αυτή ζωντανεύει με φυσικότητα, αλλά και με αιχμές, τη ζωή στα ανάκτορα
της Ιθάκης και μας εισάγει στην «Τηλεμάχεια».

12. 4η ENOTHTA: α 174-360/<156-324>
ΚΥΡΙO ΘΕΜΑ:
Διάλογος του Tηλέμαχου με την Aθηνά-Mέντη, που προβάλλει:
 τα προβλήματα του Tηλέμαχου
 τις προσπάθειες της Aθηνάς να τον ενθαρρύνει και να τον πείσει
 να αναλάβει πρωτοβουλίες ως κύριος του σπιτιού
H δράση εξελίσσεται στον ίδιο χώρο αλλά ενοποιημένη τώρα και σε ανθρώπινο μόνο επίπεδο,
με πολλές όμως αναφορές στους θεούς :
361-2 → η πρώτη αυτή εικόνα αποτελεί συνέχεια εκείνης του α 171-3 και υποδηλώνει ότι το
γλέντι των μνηστήρων συνεχίζεται από τότε αδιάκοπα·
365→ το τραγούδι του Φήμιου όμως , που καθηλώνει τους μνηστήρες, ενεργοποιεί την
Πηνελόπη και η παρουσία της δεσπόζει στη σκηνή μέχρι το 383· παρεμβαίνει τότε ο Τηλέμαχος
ελεγκτικά, της θυμίζει τη θέση της και τον δικό του ρόλο («σ’ αυτό το σπίτι είμαι εγώ ο
κυβερνήτης»), κι εκείνη κατάπληκτη αποχωρεί (385-406)·
ο Φήμιος
θέλγει, γενικά, τους ακροατές του αυτοσχεδιάζοντας «μ’ ό,τι βάζει ο νους του», ενώ, ειδικά,
με «τον πικρό νόστο των Αχαιών», συγκινεί την Πηνελόπη, η οποία διαμαρτύρεται επειδή ο
Φήμιος επιμένει να τραγουδά ένα λυπητερό τραγούδι, που της «σπαράζει την καρδιά»·
• συνήθως τα τραγούδια του αναφέρονται σε έργα ανδρών τε και θεών τε·
• «οι άνθρωποι τιμούν και προτιμούν […] το τραγούδι […] το τελευταίο», όπως πάντα·
• έχει τιμητική θέση στα ανάκτορα και την υποστήριξη του οικοδεσπότη.
→ Είναι λοιπόν πολύτιμος επαγγελματίας ένας φημισμένος αοιδός (όπως πάντα ο
καλός τραγουδιστής).
396- 397 → , με τα δικά σου έργα απασχολήσου, τον αργαλειό, τη ρόκα : ο «αργαλειός»
και η «ρόκα» αποτελούσαν βασικές ασχολίες όχι μόνον των γυναικών (και της βασίλισσας) της
ομηρικής εποχής, αλλά και όλων σχεδόν των γυναικών ως τα νεότερα χρόνια και με τα οποία
φτιάχνονταν όλα τα ρούχα για τα μέλη της οικογένειας .
Aς σημειωθεί ότι
H Πηνελόπη απευθύνθηκε στον Φήμιο, πήρε όμως απάντηση από τον γιο της, που
υπερασπίστηκε τον τραγουδιστή ως «κυβερνήτης» του σπιτιού, αλλά ξεπέρασε, φαίνεται,
τα επιτρεπτά όρια απέναντι στη μητέρα του

13. στ. 400 → σ' αυτό το σπίτι είμαι εγώ ο κυβερνήτης: Γίνεται ορατό εδώ το αποτέλεσμα της
επέμβασης της θεάς, αν και η αλλαγή του Tηλέμαχου μπορούσε να είναι φυσική: υπό το βάρος
των ευθυνών κάποια στιγμή ο άνθρωπος μεγαλώνει.
407-24 → οι μνηστήρες εκδηλώνονται με θόρυβο και δίνουν έτσι αφορμή στον Τηλέμαχο να
τους απευθύνει λόγο ελεγκτικό και αντρίκειο ως κύριος του σπιτιού ·
425-44→ εκείνοι αιφνιδιάζονται και απορούν με το θάρρος του, ο Αντίνοος μάλιστα του
καταλογίζει έπαρση και τον καταριέται, αλλά ο Τηλέμαχος του απαντά συγκρατημένα ·
442-4 και 448-51→ φαίνεται κατοχυρωμένη η ιδιοκτησία και η κληρονομικώ δικαίω
μεταβίβασή της χωρίς καμία αμφισβήτηση. Γι’ αυτό ο Τηλέμαχος αξιώνει από τους μνηστήρες
να σταματήσουν να διαρπάζουν την πατρική περιουσία του· αλλιώς, θα επικαλεσθεί θεϊκή
εκδίκηση 1 (417-24). «H ιδιοκτησία αρχίζει να γίνεται απαραβίαστη και θεοφρούρητη. Oι
μνηστήρες γι’ αυτό είναι άνομοι και θα πληρώσουν με τη ζωή τους.»
445-67→ παρεμβαίνει ο Eυρύμαχος ειρωνικά, διπλωματικά, διερευνητικά, για να αποσπάσει
πληροφορίες, αλλά ο Τηλέμαχος τον καθησυχάζει κρύβοντας το μυστικό του
460-3→H Πηνελόπη είναι και αυτή απαισιόδοξη για την τύχη του Oδυσσέα, αλλά και ρωτάει
μάντεις · ο Tηλέμαχος όμως φαίνεται να μην εμπιστεύεται τους πλανόδιους, τουλάχιστον,
μάντεις, πράγμα που αποτελεί ένδειξη αμφισβήτησης της εγκυρότητάς τους)
Ανάμεσα στη διφορούμενη αυτή στάση της βασίλισσας και στις αξιώσεις των μνηστήρων να
δώσει λύση στο πρόβλημα δραματοποιείται ο μύθος της Οδύσσειας στον χώρο της Ιθάκης, ως τη
στιγμή που θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για να πάρει η Πηνελόπη την απόφαση
που θα οδηγήσει στη μνηστηροφονία και στη λύση.
H απάντηση του Τηλέμαχου προς τον Eυρύμαχο (460-6) δείχνει αντίθεση ανάμεσα στα λόγια
και στις σκέψεις του, που υποδηλώνει ότι, ως δεκτικός μαθητής της θεάς, έμαθε να κρύβει ό,τι
δεν πρέπει να αποκαλυφθεί.
468-97→και οι μνηστήρες συνεχίζουν το γλέντι ως το βράδυ, οπότε αποχωρούν για ύπνο στα
σπίτια τους· ο Τηλέμαχος μόνο ξαγρυπνά μελετώντας τις συμβουλές της θεάς.
477-87 → Παλιά την εξαγόρασε ο Λαέρτης, κι έγινε από τότε κτήμα του· ήταν ακόμη
κοπελίτσα και την αντάλλαξε μ' είκοσι βόδια: Aπό τη μικρή ιστορία της συμπληρώνουμε
τις γνώσεις μας για το ανταλλακτικό εμπόριο (βλ. και το σχόλιο 16 στο σχολικό βιβλίο). H
ιδιαίτερη αναφορά στο πρόσωπο της αφοσιωμένης αυτής υπηρέτριας προδηλώνει ότι έχει να
παίξει σημαντικό ρόλο στα επόμενα
Στο κέντρο μιας δράσης αλυσιδωτής βρίσκεται ο Τηλέμαχος.

14. ۩ Το ήθος των προσώπων της Ενότητας (επισημαίνοντας τα βασικά χαρακτηριστικά
στοιχεία του καθενός):
α. Πηνελόπη:
 Το ήθος της Πηνελόπης στοιχειοθετείται με βάση τη σύνεση και τη συζυγική πίστη .
Χαρακτηριστική είναι η αντίδρασή της στο τραγούδι, όπως και το κλάμα της , αλλά και
με τη σεμνότητα (χαρακτηριστική είναι η κίνηση του στίχου 371) και τις ασχολίες της.
 H συζυγική πίστη της Πηνελόπης αποτελεί τον πυρήνα του ήθους της και συστοιχεί προς
τον ανάλογο πόθο του Oδυσσέα.
 β. Τηλέμαχος: Το ήθος του Τηλέμαχου παρουσιάζεται διαφοροποιημένο ως προς τη
συμπεριφορά, όπως δείχνει ο λόγος προς τη μητέρα του και, κυρίως, η στάση και οι λόγοι
του προς τους μνηστήρες, γενικά, και προς τον Αντίνοο και τον Eυρύμαχο, ιδιαίτερα, που
τονίζουν την επιθετικότητά του στην αρχή, αλλά και την αυτοσυγκράτηση και ευελιξία
στη συνέχεια: ο Τηλέμαχος φαίνεται τώρα αποφασισμένος να κυβερνήσει το σπίτι του
και να αναλάβει πρωτοβουλίες ως δεκτικότατος μαθητής της θεάς.
γ. Μνηστήρες: Το ήθος των μνηστήρων, γενικά, και του Αντίνοου και Eυρύμαχου, ειδικότερα,
στοιχειοθετεί η υβριστική συμπεριφορά τους, τόσο ως πιεστική διεκδίκηση της Πηνελόπης (της
εξουσίας, μάλλον, μέσω της βασίλισσας), όσο και ως κατασπατάληση του παλατιού. O Aντίνοος,
ειδικότερα, παρουσιάζεται προσβλητικός και κυνικός, ενώ ο Eυρύμαχος ύπουλος, ειρωνικός,
διπλωματικός.
δ. Tο ήθος της Eυρύκλειας έχει ως βάση την αφοσίωσή της στη βασιλική οικογένεια (477 κ.ε.).
Kαι τα τρία μέλη της βασιλικής οικογένειας της Iθάκης έχουν κοινό γνώρισμα
τη σύνεση: μια ικανότητα βασική για την επιτυχή αντιμετώπιση
δύσκολων προβλημάτων. Tους χαρακτηρίζει ακόμη η ηθική συγκρότηση,
σε αντίθεση προς τους μνηστήρες – ιδιότητα που διαφοροποιεί και την τύχη τους.

15. H κατάσταση στην Ιθάκη
H πολιτειακή (και πολιτική) κατάσταση της Ιθάκης παρουσιάζεται περιπλεγμένη:
• το ουσιαστικό κενό εξουσίας, που δημιουργεί η μακρόχρονη απουσία του βασιλιά,
δεν είναι και τυπικά επιβεβαιωμένο, πράγμα που εμποδίζει τη διαδοχή·
• ο φυσικός κληρονόμος του, εξάλλου, δεν θεωρείται ακόμη ενήλικος, αλλά και η κληρονομική
διαδοχή της βασιλείας, αν και ο θεσμός δεν έχει καταργηθεί, δεν είναι εξασφαλισμένη, όπως
προκύπτει από την ευχή-κατάρα του Αντίνοου (430-1), την παραδοχή του Τηλέμαχου (438-41)
και την επιβεβαίωση του Eυρύμαχου (446-7, πρβλ. 434)·
• λύση στο πρόβλημα θα μπορούσε να δώσει ο γάμος της Πηνελόπης με έναν από
τους μνηστήρες (βλ. α 272-7), γιατί ως γυναίκα του βασιλιά είναι φορέας της
εξουσίας του και όποιος την παντρευόταν θα έπαιρνε τη θέση του (πρβλ. το ανάλογο
της Κλυταιμνήστρας και του Αίγισθου)·
• αυτό όμως θα σήμαινε ότι η βασίλισσα θεωρεί τον άντρα της νεκρό ή, τουλάχιστον, ότι δεν τον
περιμένει, αλλά η Πηνελόπη και θρηνεί τον Οδυσσέα και ελπίζει· έτσι δεν αποφασίζει να
ανταποκριθεί στις αξιώσεις των μνηστήρων αλλά και δεν τις
απορρίπτει κατηγορηματικά,2 όπως θα φανεί στη συνέχεια·
• οι μνηστήρες, από τη μεριά τους, μπαινοβγαίνουν στο παλάτι και κατατρώγουν την περιουσία του
βασιλικού οίκου αξιώνοντας πιεστικά από την Πηνελόπη να διαλέξει
έναν απ’ αυτούς ως σύζυγο, χωρίς να υπολογίζουν την πιθανότητα επιστροφής του Οδυσσέα ή την
επικείμενη ενηλικίωση του γιου του·
όταν δε, αναγκασθούν να πάρουν στα σοβαρά τον Τηλέμαχο, θα προσπαθήσουν να
τον βγάλουν από τη μέση, όπως το φοβήθηκε κιόλας ο ίδιος στο α 279.
→ Έτσι, το πρόβλημα του αποκλεισμένου στα ξένα βασιλιά οξύνεται από την
αδιέξοδη πολιτική κατάσταση της πατρίδας. Kαι η αυλαία ανοίγει τη στιγμή που όλα αρχίζουν
να δρομολογούνται (και ο νόστος του Οδυσσέα και η ενηλικίωση του Τηλέμαχου και η ανάγκη
να ξεκαθαρίσει τη θέση της η Πηνελόπη), και να κεντρίζουν έτσι το ενδιαφέρον του ακροατή
για την εξέλιξη. Αυτά τα νήματα παίρνει στα χέρια του ο ποιητής και αναλαμβάνει να τα πλέξει,
αλλά και να δώσει λύσεις ως το τέλος του έργου του.

16. Λεξιλόγιο όρων
Προοίμιο : εισαγωγή σε ένα έργο (λογοτεχνικό ή άλλο), όπου τίθεται το θέμα και το
περιεχόμενό του σε γενικές γραμμές. Στην Οδύσσεια διακρίνονται δύο προοίμια·
α) το πρώτο (κυρίως) προοίμιο στο οποίο ο ποιητής σκιαγραφεί τον Οδυσσέα → Παρουσίαση
του Οδυσσέα (α 1-13/<1-10>)
β) το δεύτερο, όπου η Μούσα ορίζει το σημείο από το οποίο θα αρχίσει την εξιστόρηση των
περιπετειών του ήρωα → Η αρχή της ιστορίας του ήρωα (α 14-25/<11-21>)
εικόνα :Mε τον όρο εικόνα, στη λογοτεχνία, εννοούμε την περιγραφή που προκαλεί στον
αναγνώστη ή στον ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται
(π.χ., την υποδοχή της Aθηνάς - Mέντη από τον Tηλέμαχο, 136-137). Eικόνες είναι κυρίως οι
οπτικές, αυτές δηλαδή που περνούν από τα μάτια μας, όταν διαβάζουμε ή ακούμε ένα
λογοτεχνικό κείμενο, εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν τις άλλες αισθήσεις μας (την
ακοή, την όσφρηση κτλ.), οπότε (αντίστοιχα) τις χαρακτηρίζουμε ακουστικές, οσφρητικές κτλ.•
για παράδειγμα, από τον στίχο 124 έχουμε και ακουστική εικόνα.
Eιρωνεία: γενικά, σημαίνει αντίθεση ανάμεσα σε κάτι που φαίνεται ή λέγεται και σε κάτι που
πράγματι συμβαίνει ή εννοείται. Στη λογοτεχνία ειδικότερα (στο έπος, στην πεζογραφία, στο
θέατρο), ειρωνεία σημαίνει συχνά αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και σε μια πραγματική
κατάσταση, την οποία αγνοούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι ήρωες, τη γνωρίζει όμως ο
ακροατής/αναγνώστης/θεατής και βρίσκεται έτσι σε πλεονεκτική θέση σε σχέση προς αυτούς.
Aυτή η μορφή ειρωνείας σχετίζεται με την εξέλιξη της δράσης, γι' αυτό χαρακτηρίζεται
δραματική. Θα δούμε και άλλες μορφές ειρωνείας.
επίθετα : Tα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα
πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους
ιδιότητα (είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο»,
«ο ξακουστός Oρέστης») και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους (είναι δηλαδή περιγραφικά
επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα»).
σκηνή: O όρος σκηνή είναι έννοια ευρύτερη: παρουσιάζει ένα μέρος της δράσης που έχει
ενότητα, μπορεί όμως να περιλαμβάνει περισσότερες από μία εικόνες, όπως, λόγου χάρη, ο
αύλειος χώρος του παλατιού (116-142).
Bασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών είναι:
α. η αλλαγή τόπου,
β. η αλλαγή προσώπων,
γ. η αλλαγή τόπου και προσώπων,
δ. η διαφοροποίηση του χρόνου.
Τεχνική: Με τον όρο τεχνική εννοούμε τις μεθόδους και τους κανόνες, τα μέσα δηλαδή που
χρησιμοποιεί κάποιος για να πετύχει ένα ορισμένο αποτέλεσμα, π.χ. να κατασκευάσει μια
γέφυρα. Τεχνικές αφηγηματικές είναι οι τρόποι με τους οποίους αναπτύσσεται μια αφήγηση,
π.χ. τριτοπρόσωπη αφήγηση (όταν αφηγείται ο ποιητής/συγγραφέας σε τρίτο πρόσωπο σαν
παντογνώστης παρατηρητής που τα ξέρει όλα), πρωτοπρόσωπη - δραματική αφήγηση
(όταν μιλούν οι ήρωες σε πρώτο πρόσωπο, εκφράζοντας τις σκέψεις, τα συναισθήματά τους
κ.τ.λ.) κ.ά.

17. Tυπικά: λέγονται τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα.
Μπορεί να είναι συνδυασμοί επιθέτων και ουσιαστικών ή άλλες φράσεις (όπως γλαυκῶπις
Ἀθήνη/«η Aθηνά τα μάτια λάμποντας», ἔπεα πτερόεντα/«και πέταξαν τα λόγια του σαν τα
πουλιά») ή στίχοι ολόκληροι (όπως «Tης αντιμίλησε ο Tηλέμαχος με φρόνηση και γνώση») ή
θέματα/μοτίβα και σκηνές ολόκληρες (όπως η υποδοχή και η φιλοξενία του επισκέπτη). Δείτε
και τα σχετικά με την αυτοσχεδιαστική ικανότητα των αοιδών στο 4ο θέμα της Eισαγωγής.
φιλοξενία : Η εθιμοτυπία της φιλοξενίας.
Πρόσθετες επισημάνσεις:
• η διαχρονικότητα της χειραψίας κατά την υποδοχή του επισκέπτη (136/<121>)
• το απαραίτητο πλύσιμο των χεριών (155/<138>, 164/<146>)
• η έμφαση στις περιποιήσεις και στις λεπτομέρειες της προετοιμασίας του γεύματος (143-
61/<127-43>)
• το φαγητό αυτό καθεαυτό δίνεται μόνο με την εικόνα του στίχου 167/<149>
H διαδικασία υποδοχής και φιλοξενίας του επισκέπτη (προσαρμοσμένη στις εκάστοτε
συνθήκες) επαναλαμβάνεται στην Οδύσσεια, γι' αυτό και χαρακτηρίζεται τυπική.
in media res (είναι μια λατινική φράση, που κυριολεκτικά σημαίνει: στη μέση των
πραγμάτων, στη μέση της υπόθεσης και έχει την έννοια ότι επιλέγεται ως αρχή το πιο κρίσιμο
σημείο μιας ιστορίας και στην πορεία της αφήγησης διαμορφώνονται συνθήκες κατάλληλες,
ώστε να αναφερθούν και όσα προηγήθηκαν).
ΠΗΓΕΣ
 Αρχαία Ελληνικά (ΜΤΦΡ.) Ομηρικά Έπη Οδύσσεια (Α Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή –
Εμπλουτισμένο
 Ελληνικός πολιτισμός, Διδάσκοντας την Ιλιάδα και την Οδύσσεια
 Ιστορία (Γ Δημοτικού): Ηλεκτρονικό Βιβλίο
 http://www.odyssey.com.cy
 ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ