σημειώσεις στη ραψωδία Z

1. [1]
Ανδρομάχη. Leonard Porter, 2005
ΙΛΙΑΔΑ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ Z
2014-2015
Βαρβάρα Αληγιάννη

2. 22η ημέρα της Ιλιάδας.
Το Ζ της Ιλιάδας ξεκινά με τους Τρώες να ηττώνται στο πεδίο της μάχης. Έτσι, ο μάντης Έλενος ζητά
από τον Έκτορα να εισέλθει στα τείχη της Τροίας και να παροτρύνει την Εκάβηνα κάνει δέηση προς τη
θεά Αθηνά μαζί με τις υπόλοιπες Τρωαδίτισσες, για να φύγει ο Διομήδης από τη μάχη και να λυπηθεί
την πόλη, τις γυναίκες των Τρώων και τα μικρά παιδιά. Η δέηση αυτή θα πραγματοποιηθεί,αλλά δε θα
εισακουστεί από τη θεά.
Η απομάκρυνση του Έκτορα (ενός από τους δύο αρχηγούς των Τρώων) από το πεδίο της μάχης τη
στιγμή που ο πόλεμος εξελίσσεται και μάλιστα σε βάρος των Τρώων αποτελεί τέχνασμα του ποιητή
που εξυπηρετεί διάφορους λόγους. α) να πεισθεί ο Πάρης να επιστρέψει στη μάχη., β) να συναντήσει ο
Έκτορας τη σύζυγό του και τον γιο του για τελευταία φορά. Το τέχνασμα αυτό επιτρέπει επίσης την
παρουσίαση της Εκάβης και για ακόμη μια φορά της Ελένης. Έτσι, εκτός από τον αρχηγό του στρατού,
τον Έκτορα, στη ραψωδία Ζ γνωρίζουμε και τον άμαχο πληθυσμό της Τροίας μέσα από ανθρώπινες
τρυφερές στιγμές που προβάλλουν τον ομηρικό ανθρωπισμό και την τραγικότητα του πολέμου.
ΣΧΟΛΙΑ
στ.369-529- Συνάντηση Έκτορα και Ανδρομάχης
Η προετοιμασία της συνάντησης λαμβάνει χώρα σε ένα ζοφερό σκηνικό. Όλοι είναι ανήσυχοι, το ίδιο
και ο Έκτορας (στ. 381-393) που αναζητά την Ανδρομάχη στο σπίτι τους. Εκείνη όμως δε βρίσκεται εκεί.
Θα περιμέναμε να τη συναντήσει στον οίκο της να ασχολείται με τις υφαντικές εργασίες, όπως
συμβαίνει με την Ελένη στο Γ και στο Ζ ή την Καλυψώ και την Κίρκη στην Οδύσσεια. Έτσι, η
τυποποιημένη σκηνή συνάντησης με μια γυναικεία μορφή στον οίκο της αναβάλλεται. Αποτέλεσμα
αυτής της αναβολής είναι η πρόκληση αγωνίας, αιφνιδιασμού και έντασης, αφού η συνάντηση
μοιάζει να είναι αδύνατη. Η επιβράδυνσητης συνάντησης επιτυγχάνεται με τα άστοχα ερωτήματα
στον διάλογο του Έκτορα με την οικονόμο αλλά και με τις πληροφορίες που παρεμβάλλονται για την
καταγωγή της Ανδρομάχης, με την παρομοίωση του βρέφους με όμορφο αστέρι και την αναφορά στα
δύο ονόματα, Σκαμάνδριος και Αστυάνακτας. Πέρα από την πρόκληση αγωνίας, η επιβράδυνση της
συνάντησης συμβάλλει στην αυτονόμηση της συνάντησης του Έκτορα με την Ανδρομάχη από
τη σκηνή στο παλάτι του Πάρη.
στ. 369 λοφοσείστης: επίθετο που χαρακτηρίζει την ορμή του πολεμιστή Έκτορα ► αυτός που, καθώς
ρίχνεται ακάθεκτος στη μάχη, σείει τη φούντα της περικεφαλαίας του (βλ. και σχ. στ. Ζ 469).
στ. 373 πύργος: ο καστρόπυργος των Σκαιών πυλών. Από αυτόν τον πύργο, ακριβώς πάνω από την
πύλη, πολλές φορές οι γυναίκες και οι γέροντες παρακολουθούσαν τις μάχες (πρβ. Γ 141 κ. εξ. και σχ.
στ. Γ 145). Η αιτία της απουσίας και η περιγραφή της κατάστασης της Ανδρομάχης τονίζουν τον
αντίκτυπο της κρίσιμης κατάστασης του πεδίου της μάχης στον άμαχο πληθυσμό μέσα στην
πόλη.

3. στ. 375 : αξίζει να παρατηρήσουμε ότι ο ποιητής τονίζει το σημείο που «εστάθηκε» ο ήρωας («εις το
κατώφλι») ο πολεμιστής νιώθει άβολα σ’ ένα χώρο που δεν του ταιριάζει και βιάζεται (αντίθετα με τον
αδερφό του, τον Πάρη, βλ. Σ στ. 320 κ. εξ.) να επιστρέψει στο δικό του χώρο, στο πεδίο της μάχης. Ο
ποιητής επιμένει να προβάλλει την ταχύτητα των κινήσεων του Έκτορα από τη στιγμή που ξεκίνησε
από το στρατόπεδο για την πόλη (στ. 116-117, 237, 242, 313, 370, 375, 390) δίνεται έτσι στον ακροατή η
εντύπωση ότι ο πρόμαχος της Τροίας νιώθει άσχημα μακριά από το χώρο στον οποίο τον καλεί το
καθήκον.
στ. 378-380 : χρήση της τεχνικής των «άστοχων ερωτημάτων». Στη συνέχεια η «έξυπνη οικονόμα» θα
απορρίψει (στ. 383-385) τις λογικές δυνατότητες που πρόβαλε ο Έκτορας σχετικά με την έξοδο της
Ανδρομάχης και θα δώσει τη σωστή απάντηση τοποθετώντας την εμφαντικά στο τέλος (στ. 386-389)
«Το θέμα [των άστοχων ερωτημάτων] […] είναι καθαρά οργανωμένο: ανάμεσα σε δύο πρόσωπα το
πρώτο απορεί για κάτι και προτείνει, το ίδιο πρώτα, με τη μορφή διαζευκτικών ερωτημάτων,
κάποιες, οπωσδήποτε εύλογες λύσεις· επειδή όμως καμιά από αυτές δεν ανταποκρίνεται στην
πραγματικότητα, έρχεται η σειρά του δεύτερου προσώπου να δώσει τη σωστή απάντηση, αφού
όμως πρώτα αναιρέσει μια-μια και όσο γίνεται με τα ίδια λόγια τις λύσεις που πρότεινε ο άλλος.
Από λογική άποψη,η διεξοδικήαναίρεση των άστοχων ερωτημάτων του πρώτου είναι φλυαρία περιττή.
Το πιο φυσικό θα ήταν τα άστοχα ερωτήματα να αγνοηθούν και η απάντηση να είναι χωρίς πολλά
λόγια: Αυτό που ρωτάς έγινε γι’ αυτόν και γι’ αυτόν το λόγο — όπως κάνει ο Αυτομέδοντας στο ω (στ.
125-127).Ό, τι όμως από λογική άποψη είναι περιττό, μπορεί πολύ ωραία από ποιητική άποψη να είναι
απόλυτα δικαιωμένο. Έτσι στην περίπτωση των άστοχων ερωτημάτων, η σωστή λύση του
προβλήματος κρατιέται σκόπιμα για το τέλος, για ν’ ακουστεί γεμάτη βάρος και δύναμη, αφού
πρώτα η φαντασία μας παρασύρθηκε σε σφαλερούς δρόμους, δύο φορές μάλιστα: Μήπως είναι
αυτό, μήπως είναι εκείνο; — Ούτε αυτό είναι ούτε εκείνο, μόνο αυτό! Αντίθετα, με την κοφτή από την
αρχή λύση —αυτό είναι το σωστό— θα αδυνάτιζε κάθε κίνηση της φαντασίας.» (Κακριδή Ε.Ι., Η
διδασκαλία, σελ. 64-65).
στ. 381 οικονόμα: η γυναίκα που είχε την ευθύνη για τη φύλαξη και τη διάθεση των υλικών αγαθών
(τρόφιμα, ποτά κτλ.) του σπιτιού. Η οικονόμα ανήκε στην τάξη των δούλων, αλλά ήταν η πιο έμπιστη
και είχε το δικαίωμα να επιβλέπει τις άλλες δούλες.
στ. 388 : η υπόθεσητης οικονόμου για την κατάσταση της Ανδρομάχης βρίσκεται σε αντιστοιχία με την
πληροφορία που μας έχει δώσει κιόλας ο ποιητής (στ. 373) και βοηθάει τον ακροατή να πλάσει με τη
φαντασία του την εικόνα. Η ενέργεια της Ανδρομάχης να τρέξει στα τείχη, για να μάθει νέα του
Έκτορα, την εξισώνει με τις άλλες Τρωαδίτισσες που περικύκλωσαν τον Έκτορα κατά την είσοδό του
στην πόλη, αγωνιώντας να μάθουν νέα για τους δικούς τους (στ. 237-241) ταυτόχρονα, ωστόσο, τη
διακρίνει από τις ανώνυμες αυτές συζύγους και αδελφές των πολεμιστών και την βάζει στο χώρο των
Σκαιών πυλών σε μια άλλη χρονική στιγμή, ώστε αυτή η συνάντηση να απομακρύνεται συνεχώς και να
μοιάζει αδύνατη, ως την τελευταία στιγμή που οι δυο σύζυγοι θα συναντηθούν σαν από σύμπτωση. Ο
ποιητής με αριστοτεχνικό τρόπο προετοίμασε τον ακροατή να δεχτείαυτόν το χώρο συνάντησης
πολύ φυσικά, αλλά και δημιουργώντας του μεγάλη αγωνία, μήπως και αυτή η συνάντηση δεν
πραγματοποιηθεί ποτέ. Η ανησυχία της Ανδρομάχης την σπρώχνει έξω και τρέχει να αναζητήσει τον

4. άντρα της στο χώρο του· η επιθυμία επίσης του Έκτορα να δει τους δικούς του για τελευταία ίσως φορά,
με την ευκαιρία του ερχομού του στην πόλη, τον ωθεί να ψάξει τη γυναίκα του στο δικό της χώρο, στο
παλάτι. Δεν τη βρίσκει όμως και η βιασύνη του να γυρίσει στη μάχη τον οδηγεί στις πύλες που βγάζουν
στο στρατόπεδο. Η συνάντηση μοιάζει να ματαιώνεται, ο ποιητής παίζει με την αγωνία του ακροατή
του και να που σαν από σύμπτωση η συνάντηση πραγματοποιείται ακριβώς στον μεταίχμιο
χώρο, στο σημείο όπου χώρος του μάχιμου στρατιώτη (Έκτορα) και χώρος του άμαχου
πληθυσμού (Ανδρομάχη και Αστυάνακτας) εγγίζονται (δηλαδή στις δυσώνυμες Σκαιές πύλες). Το
χωρίο Σ 386-389 παραπέμπει στο Χ 460 κ. εξ., όταν η Ανδρομάχη θα ορμήσει σαν τρελή στα τείχη,
έχοντας συνειδητοποιήσει ήδη ότι ο Έκτορας είναι νεκρός. «Η παραπομπή είναι ολοφάνερη και
προοικονομία διακριτική και συγκινητική» σημειώνει ο G.S. Kirk στα σχόλιά του.
Διάλογος Έκτορα και οικονόμου (στ. 376-389)
Έκτορας: Απορία → Πείτε την αλήθεια: Πού πήγε η όμορφη γυναίκα μου αφήνοντας το σπίτι;
Προτείνει εύλογες λύσεις → μήπως σε κάποια νύφη της;
σε μορφή διαζευκτικών ερωτημάτων → ή σε συγγένισσά της πεπλοφόρο;
→ ή έτρεξε κι αυτή στο ναό της Αθηνάς για λιτανεία
Οικονόμος: Αναίρεση των λύσεων που προτείνει ο Έκτορας με τα ίδια λόγια
→ Την αλήθεια θα σου πω: μήτε στη νύφη της πήγε
→ μήτε σε συγγενή της πεπλοφόρο
→ ούτε στον ναό της Αθηνάς δεν έτρεξε
Σωστή απάντηση → ανέβηκε στο Ίλιο ψηλά, επάνω στον μεγάλο πύργο
στ. 395 πολύδωρη: πιθανόν η σύζυγος που έφερε μαζί της πολλά δώρα ως προίκα ή για την οποία
δόθηκαν πολλά δώρα, όταν ζητήθηκε σε γάμο. Στην ομηρική κοινωνία συνηθιζόταν ο γαμπρός να
προσφέρει δώρα στον πατέρα της νύφης, αλλά δεν αποκλείονταν και αντίθετες περιπτώσεις (Ι
145-148 και Χ 50-51).
στ. 396 Αετίωνας ή Ηετίωνας: O Ηετίωνας ήταν βασιλιάς της Θήβας, ο πατέρας της Ανδρομάχης,
γυναίκας του Έκτορα. Την πόλη κυρίευσε ο Αχιλλέας, σκοτώνοντας το βασιλιά και τους εφτά γιους του
(βλ. Ζ395 κ. εξ. και Ζ413 κ. εξ.).Τότε αιχμαλωτίστηκε και η Χρυσηίδα, που ήταν σε επίσκεψη στη Θήβα.
στ. 402-403 Σκαμάνδριος: ήταν το όνομα που ο Έκτορας και η Ανδρομάχη είχαν δώσει στο γιο τους,
συνδέοντάς τον έτσι με τον ποταμό Σκάμανδρο, που έκανε εύφορη την τρωική πεδιάδα και λατρευόταν
ως θεός-προστάτης της πόλης (πρβ. Ε 77). Οι Τρώες όμως, όπως σχολιάζει ο ίδιος ο ποιητής, για να
τιμήσουν τον πιο γενναίο πρόμαχο της πόλης τους, φώναζαν το γιο του «Ἀστυάνακτα» (< «ἄναξ τοῦ
ἄστεως» = βασιλιάς της πόλης)

5. Έκτορας και Ανδρομάχη, Postnikov, 1863
στ. 404-405 : να τονίσουμε την κινηματογραφική περιγραφή της εικόνας· ο ποιητής, αφού ξεκινάει από
την παρουσίαση του σκηνικού, προχωράει στους πρωταγωνιστές (στ. 392 κ .εξ.) και εστιάζει στις
κινήσεις πριν καταλήξει στο βλέμμα και την έκφραση του προσώπου (στ. 404-406). Το πρόσωπο του
σκληρού πολεμιστή γλυκαίνει στη θέα του γιου του και ένα χαμόγελο ηρεμίας αποδίδει τα αισθήματα
του πατέρα. Να σημειώσουμε επίσης ότι την ανέλπιστη συνάντησητων δύο συζύγων ο ποιητής τη δίνει
με απαράμιλληδιακριτικότητα και άριστα ψυχολογημένο τρόπο. Λείπουν οι συναισθηματικές εξάρσεις
και οι αισθησιακές λεπτομέρειες· με λιτό τρόπο απεικονίζονται οι συγκρατημένες κινήσεις. Ο πατέρας
πλησιάζει χωρίς να πει τίποτα· το τρυφερό χαμόγελο που ζωγραφίζεται στο πρόσωπο του τα λέει όλα.
Το ίδιο συμβαίνει και με τη μητέρα και σύζυγο· η ανέλπιστη χαρά της εκφράζεται από τα δακρυσμένα
μάτια της και από την αυθόρμητη κίνηση της να αγγίξει το χέρι του συντρόφου της.
στ. 406 κ. εξ: το επιφώνημα που πρώτο ακούγεται από τα χείλη της Ανδρομάχης («Οϊμέ!») είναι η
απαραίτητη εισαγωγή ενός λόγου συναισθηματικά φορτισμένου, που μόλις αρχίζει, και
ανταποκρίνεται στην εικόνα που έχουμε σχηματίσει για την ψυχολογική της κατάσταση από τα λόγια
του ίδιου του ποιητή (στ. 373, 394 και 406) και της «έξυπνης οικονόμας» (στ. 386 και 388). Τα
επιχειρήματα της γυναίκας του Έκτορα, συναισθηματικού κυρίως χαρακτήρα, αποκτούν και
έντονο υποκειμενικόχρώμα, όταν εκτός από την ορφάνια του παιδιού τους, προβάλλουν σαν όπλο και
τη δική της χηρεία. Η επιχειρηματολογία της κινείται σε τρία χρονικά επίπεδα: α) πρώτα αναπτύσσει
ό, τι φοβάται για το μέλλον και θέλει να το αποφύγει (στ. 406-413α), β) ύστερα κάνει μια αναδρομή στο
παρελθόν: τι είχε και τι έχασε (στ. 413β-428), και γ) επανέρχεται στο παρόν: τι έχει τώρα (στ. 429-430). Το
νόημα: αν στις απώλειες του παρελθόντος προστεθεί στο μέλλον η απώλεια του μοναδικού προσώπου
που έχει τώρα, τότε ο πόνος γι’ αυτήν θα είναι αβάσταχτος και καλύτερα να πεθάνει.
στ. 414 κ. εξ.: με επική άνεση δίνεται η ιστορία της πατρικής οικογένειας της Ανδρομάχης. Έτσι όμως ο
ποιητής έχει την ευκαιρία να αναφερθεί πλατιά στον Αχιλλέα, στον ιπποτισμό και τη γενναιότητά του
(σε 15 στίχους!), ώστε να μην ξεχνάει ο ακροατής τον κεντρικό ήρωα του έπους, αλλά και να μας
υποβάλει την εντύπωση ότι η Ανδρομάχη δεν θα καταφέρει να ξεφύγει από την τραγικότητα της
γενιάς της· λεπτή τραγική ειρωνεία κρύβεται σ’ αυτά τα λόγια της γυναίκας του Έκτορα: αυτός που
ξεκλήρισε την πατρικής της οικογένεια θα της στερήσει αργότερα και τη μοναδική παρηγοριά που της

6. έμεινε, τον άντρα της. Να θυμίσουμε επίσης ότι στην ομηρική μάχη ο νικητής πρέπεινα γίνει κύριος
του νεκρού σώματος και των όπλων του αντιπάλου, για να θεωρηθεί ολοκληρωμένη η νίκη του.
Γι’ αυτό πολλές φορές η μάχη συνεχίζεται γύρωαπό ένα νεκρό πολεμιστή: ο αντίπαλος προσπαθεί να
του αφαιρέσει τα όπλα του, ενώοι συμπολεμιστές του τα υπερασπίζονται. Ο Αχιλλέας, όπως βλέπουμε,
προτιμάει να στερηθεί αυτήν την ικανοποίηση, που θα σήμαινε ατίμωση για το γέροντα βασιλιά των
Κιλίκων. Η αναφορά στην ιπποτική συμπεριφορά του ήρωα απέναντι στο νεκρό Αετίωνα δείχνει την
αγάπη του ποιητή για τον Πηλείδη.
στ. 421 κ. εξ.: η μητέρα της Ανδρομάχης είχε την τύχη που είχαν όλες οι γυναίκες της ομηρικής
εποχής στον πόλεμο,οδηγήθηκε δηλαδή σκλάβα στο στρατόπεδο των Ελλήνων στην Τροία και
στη συνέχεια εξαγοράστηκε από τον πατέρα της, τον παππού της Ανδρομάχης (η μετάφραση του
στ. Σ 428 από τον I. Πολυλά δεν αποδίδει σωστά το πρωτότυπο· καλύτερα: «στο σπίτι του πατρός της»).
Ο ποιητής χειρίζεται με τέτοιο τρόπο την προσωπική ιστορία της Ανδρομάχης, ώστε με τον ξαφνικό
θάνατο της μητέρας της να χάνει και το τελευταίο της στήριγμα από την πατρικής της οικογένεια και η
μοναδική της παρηγοριά και ελπίδα πλέον να είναι ο Έκτορας. (Για την Άρτεμη ως αιτία ξαφνικού
θανάτου γυναίκας, βλ. και Τ 59 και Ω 606.)
στ. 417 δεν τον εγύμνωσε: δεν του αφαίρεσε τα όπλα του, πράγμα που θα ταπείνωνε το γέροντα
βασιλιά.Ο σεβασμός του Αχιλλέα προς τον Ηετίωνα αποτελεί έντονη αντίθεση και ειρωνεία με την
κακοποίηση του πτώματος του Έκτορα από τον ίδιο ήρωα στη ραψωδία Χ.
στ. 426 …την έσβησεν η Άρτεμις…: το ρήμα, συνήθως αμτβ., σημαίνει «πεθαίνω»· εδώόμως είναι μτβ.,
με τη σημασία «προκαλώτο θάνατο κάποιου». Στην αδελφή του την Άρτεμη πίστευαν ότι οφειλόταν ο
ξαφνικός θάνατος μιας γυναίκας, ιδίως στον τοκετό.
στ. 433 κ. εξ.: οι αιτίες που έκαναν το λόγο της Ανδρομάχης έντονα συναισθηματικό (αγάπη για τον
άντρα της και φόβοι για το μέλλον του παιδιού της και το δικό της) την ωθούν στο τέλος να σκεφτεί και
να προτείνει ένα αμυντικό σχέδιο που και λογικό και ρεαλιστικό είναι (πρβ. στ. 435-439). Αν και οι στ.
433-439 αθετήθηκαν από τους αρχαίους σχολιαστές, επειδή δεν άρμοζε σε μια γυναίκα να μιλάει σαν
στρατηγός, η σύγχρονη έρευνα μάλλον αποδέχεται την αυθεντικότητά τους.
στ. 433-434…η πόλις καλοανέβατη, καλόπαρτο το τείχος…:σύμφωνα με μια παράδοση, τα τείχη της
Τροίας τα έχτισαν ο Ποσειδώνας και ο Απόλλωνας, όταν κάποτε ο Δίας για να τους τιμωρήσει τους είχε
στείλει να υπηρετήσουν το βασιλιά Λαομέδοντα, πατέρα του Πρίαμου (βλ.Η 452 κ. εξ. και Φ 441 κ. εξ.).
Το τμήμα του τείχους όμως στη θέση αγριοσυκιά ήταν ευάλωτο, γιατί το είχε κατασκευάσει ο θνητός
Αιακός.
στ. 441 …φοβούμαι…: (στο πρωτότυπο αἰδέομαι) τη συμπεριφορά του Έκτορα τη ρυθμίζει η αἰδώς,
δηλαδή ο «φόβος της ατίμωσης», που είναι το πλέον διαδεδομένο ηθικό συναίσθημα στην ομηρική
κοινωνία.
► ο λόγος του Έκτορα είναι γεμάτος κατανόηση, αισθάνεται τους ίδιους φόβους με τη γυναίκα του,
αλλά δεν είναι μόνο σύζυγος και πατέρας· βαραίνουν πάνω του οι ευθύνες που έχει απέναντι στο
λαό του και το χρέος προς τη γενιά του. Ο Έκτορας είναι πολεμιστής· όσο και αν νιώθει τη γυναίκα
του, δεν μπορεί να αφεθεί στο συναίσθημα, πρέπει να λειτουργήσει με γνώμονα τη λογική. Ο πρώτος
πολέμαρχος της Τροίας νιώθει βαρύ πάνω του το βλέμμα των Τρώων συμπολεμιστών του και των

7. γυναικών της Τροίας, που έχουν παιδιά στην πρώτη γραμμή. Γίνεται λόγος εδώ για την ομηρική
«αιδώ», ένα ανάμεικτο συναίσθημα ντροπής για το τι θα πουν οι άλλοι,αλλά και σεβασμού αυτής της
κοινής γνώμης. Σ’ αυτήν την εξωτερική πίεση προστίθεται και μια εσωτερική: ούτε ο ίδιος του ο εαυτός
του επιτρέπει να κάνει πίσω(«ουδ’ η καρδιά μου θέλει το»), θα είναι σαν να προδίδει τη φύση του («να
είμαι γενναίος πάντοτε κι εμπρός να μάχομαι των Τρώων»).Ο πολεμιστής αγωνίζεται για την πατρίδα
του, αλλά και για τη διαφύλαξη της τιμής και της δόξας του πατέρα και της γενιάς του. Με τον αγώνα
του και τη στάση του κερδίζει την εκτίμηση των συμπολιτών του, που έχει μεγάλη σημασία για τον
ομηρικό άνθρωπο και εξασφαλίζει την τιμή και την υστεροφημία του. Η τιμή και η δόξα της
οικογένειας είναι αξίες που η μια γενιά κληρονομεί από την άλλη· το χρέος της είναι να τις
διατηρήσει και να τις επαυξήσει (γι’ αυτό ο γιος έπρεπε να δειχθεί πιο άξιος από τον πατέρα),
ώστε να τις κληροδοτήσειστις επόμενες γενιές. Αυτό άλλωστε το ιδεώδες εκφράζεται στην ευχή του
Έκτορα προς τους θεούς για το γιο του. Για τους λόγους αυτούς βλέπουμε τον Έκτορα να πολεμάει,
ακόμα και όταν είναι πεπεισμένος ότι η Τροία θα χαθεί και ο ίδιος θα σκοτωθεί: ο ομηρικός ήρωας δεν
μάχεται για τη νίκη, αλλά για την τιμή και τη δόξα της γενιάς του, αξίες διαχρονικές και αιώνιες
που δεν εξαρτώνται από τη νίκη η από την ήττα. Η στάση αυτή εξισώνει τον πρόμαχο των Τρώων με
τους μαχητές των Θερμοπυλών.
στ. 446 χάριν της δόξας τουπατρός: καθήκον του γιου ήταν να διαφυλάξει την πατρική δόξα, να την
αυξήσει και να την κληροδοτήσει στους δικούς του γιους.
στ. 448 αγία: το επίθετο χαρακτηρίζει πράγματα που ανήκουν ή είναι αφιερωμένα στους θεούς. Κάθε
πόλη εξάλλου, σύμφωνα με την παράδοση, είχε κτιστεί από κάποιον ήρωα, απόγονο θεού, και ήταν
αφιερωμένη σ' ένα θεό, που την προστάτευε.
στ. 450-455: στην κορυφή της πυραμίδας των αγαπημένων προσώπων ο Έκτορας τοποθετεί την
Ανδρομάχη· το ίδιο είχε κάνει και η σύζυγός του μ’ αυτόν (στ. 429-430), όμως στην περίπτωση της
Ανδρομάχης αυτό ήταν αναμενόμενη λογική απόληξη, αφού έχει ήδη χάσει όλους τους αγαπημένους
της πατρικής της οικογένειας.
στ. 456 ….ξένον ύφασμα θα υφαίνεις προσταγμένη….:οι λέξεις ξένον και προσταγμένη (πρβ. στ. 458
«στανικώς» [= με τη βία] και «από σκληρήν ανάγκην») έχουν αρνητικό περιεχόμενο και δηλώνουν τον
υποβιβασμό της βασίλισσας σε δούλη· αντίθετα, το ρήμα υφαίνω δεν έχει αρνητική χροιά, γιατί και οι
ελεύθερες ύφαιναν, όπως είδαμε στο Γ 125-128.
στ. 462-465:η ευχή του Έκτορα, να τον βρει ο θάνατος πριν δει την ατίμωση της γυναίκας του, βρίσκεται
σε αντιστοιχία με την ευχή της Ανδρομάχης (στ. 410-411) και τονίζει την αμοιβαιότητα των αισθημάτων
των δύο συζύγων. Να τονίσουμε ωστόσο ότι ο πόνος του άντρα δεν οφείλεται μόνο στον καημό της
γυναίκας του, αλλά και στις αρνητικές συνέπειες που θα έχει η δική της σκλαβιά στην υστεροφημία και
την τιμή του. Για τον κτηνώδη τρόπο μεταχείρισης των αιχμαλώτων γυναικών πρβ. Β 355.

8. Η Ανδρομάχη στην εξορία. Frederic Leight
στ. 466 κ. εξ.: η κίνηση του Έκτορα στρέφει την προσοχή του ακροατή σ’ ένα νέο πρόσωπο και η σκηνή
διευρύνεται. Από στενά συζυγικής γίνεται οικογενειακή· μετά τον Έκτορα σύζυγο ο ποιητής μάς
προετοιμάζει να δούμε τον Έκτορα πατέρα. Η γεμάτη παιδική αφέλεια αντίδραση του μικρού
Αστυάνακτα γίνεται με αριστοτεχνικό τρόπο μεγάλη ποίηση: οι γονείς ξεχνούν, έστω για λίγο, την
απελπισία που τους ζώνει και τις απαισιόδοξες προβλέψεις των προηγούμενων λόγων τους και
αφήνονται να γελάσουν. Η όμορφη πλαστική εικόνα των στίχων αυτών κάνει και τον ακροατή να
ξεχάσει τη βαριά ατμόσφαιρα. Η σκηνή με τον Αστυάνακτα συμβάλλει στο να αποφορτιστεί
συναισθηματικά η ατμόσφαιρα. Παρατηρούμε επίσης ότι η Ανδρομάχη με το λόγο της επιδίωξε να
κερδίσει τον Έκτορα σύζυγο και πατέρα εις βάρος του Έκτορα πολεμιστή και δεν το έτυχε. Αυτό το
πετυχαίνει ο μικρός Αστυάνακτας με τη δική του διαμαρτυρία: η εικόνα του Έκτορα που αφήνει το
κράνος του καταγής είναι ένας έμπρακτος αφοπλισμός μπροστά στη δύναμη της παιδικής
αθωότητας. Τέλος, σημειώνουμε ότι η αλλαγή της ατμόσφαιρας, την οποία προκάλεσε η καταλυτική
παρουσία του μικρού Αστυάνακτα, δικαιολογεί την αισιοδοξία και την ελπίδα των ευχών του πατέρα
προς το γιο. Επίκεντρο τώρα της σκηνής είναι το παιδί, οπότε δεν θα μπορούσε να ακουστεί κάτι κακό.
Εξάλλου, ο Έκτορας έχει αφήσει τον πολεμιστή καταγής, τώρα είναι μόνο πατέρας, και ως
πατέρας μόνο αισιόδοξα μπορεί να σκεφτεί. Η ηρωική ιδεολογία επιβεβαιώνεται και πάλι: ο γιος,
αντάξιος του πατέρα, επιστρέφει φορτωμένος λάφυρα, πηγή χαράς για τη μητέρα του. Οι ευχές
που δίνει στον γιο του βρίσκονται σε συνειδητή αντίθεση με τον προηγούμενο απελπισμένο λόγο του
για την τύχη της Ανδρομάχης.
Η γυναίκα του σκλάβα → ο γιος του βασιλιάς
Η γυναίκα του θα κουβαλά νερό στους κυρίους της → ο γιος θα κουβαλά τα όπλα του σκοτωμένου
εχθρού νικητής.
στ. 482-485: η κίνηση του Έκτορα να δώσει το παιδί στη σύζυγό του, ενώ το πήρε από την παραμάνα,
δίνει στον ποιητή την ευκαιρία να φέρει πιο κοντά τους αγαπημένους συζύγους μέσω του παιδιού, που
αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ τους. Εκείνη το δέχεται «γελοκλαίγοντας» (στ. 484)· το όμορφο
σύνθετο αποδίδει με ψυχολογική αλήθεια τα ανάμεικτα συναισθήματα της Ανδρομάχης. Η αισιοδοξία
που γέννησε η προσευχή συγκρούεται με τη θλίψη των προηγούμενων λόγων της. Να σημειώσουμε
επίσης ότι στην αρχή της σκηνής εκείνη του είχε αγγίξει το χέρι (στ. 405). Τώρα εκείνος μετά το
πλησίασμα που προκάλεσε το παιδί την αγγίζει χαϊδευτικά (στ. 485). Η τρυφερότητα του πατέρα
έφτασε μέχρι το φιλί (στ. 474), του συζύγου είναι πιο συγκρατημένη.

9. στ. 489 κ. εξ.: η μοιρολατρία της σκέψης του Έκτορα είναι ανάλογη με σημερινές αντιλήψεις, όπως «ό,
τι γράφει δεν ξεγράφει» κ.τ.ό. Η Ανδρομάχη θα υφαίνει στον αργαλειό της, όταν ο Έκτορας θα είναι
νεκρός (Χ στ. 437 κ. εξ.). Τέλος, με την κίνηση του Έκτορα να ξαναφορέσει την περικεφαλαία του (στ.
494), η οικογενειακή σκηνή τελειώνει ο σύζυγος και πατέρας ξαναγίνεται στρατιώτης. Ο Έκτορας
ξεπερνά και αυτή τη διαδικασία του αποχωρισμού.
Η τελευταία πινελιά του δράματος ξετυλίγεται στο σπίτι του Έκτορα και της Ανδρομάχης, όπου τόσο η
ίδια όσο και οι θεραπαινίδες τον μοιρολογούν ζωντανό, σίγουρες για τον χαμό του.
στ. 491 ηλακάτη:η ρόκα, εργαλείο που χρησιμοποιούν ως σήμερα οι γυναίκες, για να γνέσουν το μαλλί
ή το βαμβάκι και να το κάνουν νήμα. Είναι φτιαγμένο από μία ράβδο που καταλήγει στο επάνω μέρος
σε σχήμα Ψ ή Φ, όπου στηρίζουν μια τούφα μαλλί και τραβώντας λίγο - λίγο το στρίβουν και το κάνουν
κλωστή. αργαλειός: ξύλινη ή μηχανική κατασκευή που χρησιμοποιείται για την ύφανση.
Αρχαϊκός αργαλειός, όρθιος
στ. 500-502 : τα δάκρυα παίζουν σημαντικό ρόλο σ’ όλητη διάρκεια της σκηνής: στην αρχή της (στ. 406)
εκφράζουν χαρά και ευτυχία για την απρόσμενη συνάντηση (η Ανδρομάχη είχε έρθει στις Σκαιές πύλες
να μάθει νέα του Έκτορα η έστω να τον δει από μακριά), μετά την αισιόδοξη ευχή στους θεούς τα
αισθήματα της συζύγου και μητέρας είναι ανάμεικτα και αυτό αποδίδει η μετοχή «γελοκλαίγοντας»
(«δακρυόεν γελάσασα», στ. 484), ενώστο τέλος τα δάκρυά της (στ. 496)εκφράζουν εύγλωττα την πίκρα
του αποχωρισμού. Όταν όμως τα δάκρυα γίνονται πρόωρος θρήνος στο παλάτι, ο ακροατής του έπους
συνειδητοποιεί ότι το πρωτοπαλίκαρο της Τροίας γυρίζει στο πεδίο της μάχης έχοντας πάνω του το
σημάδι του θανάτου. Σ’ ολόκληρη τη σκηνή, εξάλλου, ήταν έντονο το φάσμα του θανάτου του
Έκτορα. Έτσι η αισιοδοξία των τελευταίων λόγων του σ’ αυτή τη ραψωδία (στ. 526-529) έχει έντονη τη
σφραγίδα της τραγικής ειρωνείας. Η προοικονομία επίσης του στ. 502 πρέπει να μείνει καλά τυπωμένη
στη μνήμη του ακροατή, γιατί από το σημείο αυτό και μετά τίποτα δεν θα προμηνύει το θάνατο του
Έκτορα, αντίθετα οι νίκες των Τρώων που θα ακολουθούσουν, σύμφωνες με τη «βουλής» του Δία για τη
δικαίωση του Αχιλλέα, θα μας κάνουν να περιμένουμε το αντίθετο. Οι νίκες όμως αυτές δεν θα
παρασύρουν πλέον τον ακροατή σε λανθασμένα συμπεράσματα: έχει ακούσει ακόμη και τον ίδιο τον
υπερασπιστή της Τροίας να προφητεύει την πτώση της. Και το κυριότερο, ο ποιητής μάς έχει κιόλας
βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε πως το πρωτοπαλίκαρο των Τρώων γυρίζει στο πεδίο της μάχης
έχοντας πάνω του το σημάδι του θανάτου: σε ολόκληρη τη σκηνή η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από
το θάνατο του και στο τέλος ο πρόωρος θρήνος που στήνεται στο παλάτι θα θυμίζει από εδώ και πέρα
ότι οι νίκες του Έκτορα θα είναι το αναγκαίο πέρασμα για το θάνατο.

10. δεν θα γύρει πλέον: δεν θα επιστρέψει στο σπίτι του. Ο πρόωρος θρήνος (στ. 500) είναι προφητικός και
δυσοίωνος. Και τον Αχιλλέα τον κλαίνε, ενώ είναι ακόμα ζωντανός (Σ 70-72, πρβ. Α 415 κ. εξ.).
στ. 521-525: αυστηρός με τον αδελφό του στις προηγούμενες σκηνές: μπροστά στη μητέρα τους Εκάβη
(Σ στ. 280-285) και όταν συνάντησε τον ίδιο στο παλάτι του (Σ στ. 326-331). Εδώ όμως, που τον βλέπει
έτοιμο να ορμήσει στη μάχη, του μιλάει πολύ φιλικά και αναγνωρίζει τη γενναιότητά του. Παρά το
φιλικό ύφος του όμως, δεν παραλείπει να ψέξει την εκούσια οκνηρία του αδελφού του και να του
θυμίσει για μια ακόμη φορά την ευθύνη που έχει γι’ αυτόν τον πόλεμο. Εξηγεί, επίσης, και τη δική του
δύσκολη θέση και τη θλίψη του, όταν ακούει τους Τρώες δίκαια να κατηγορούν τον Πάρη.
Η διάκριση των φύλων
Τα λόγια του Έκτορα προς την Ανδρομάχη στο τέλος της συνομιλίας τους, «Ἀλλ᾽ εἰς οἶκον ἰοῦσα τὰ σ᾽
αὐτῆς ἔργα κόμιζε ἱστόν τ᾽ ἠλακάτην τε, καὶ ἀμφιπόλοισι κέλευε ἔργον ἐποίχεσθαι· πόλεμος δ᾽
ἄνδρεσσι μελήσει πᾶσι, μάλιστα δ᾽ ἐμοί, τοὶ Ἰλίῳ ἐγγεγάασιν» (στ. 490-493), καταδεικνύουν τον
διαχωρισμό του πεδίου δράσης των ανδρών και των γυναικών στην Ιλιάδα. Τα έργα που ταιριάζουν
στην Ανδρομάχη είναι ο αργαλειός, η ρόκα,η ανάθεση και επίβλεψη της εργασίας των θεραπαινίδων,
ενώ ο πόλεμος αποτελεί μέλημα των ανδρών. Ως εκ τούτου, η τιμή, το κλέος, ο τιμημένος θάνατος στο
πεδίο της μάχης και η υστεροφημία αφορούν στους άνδρες και μόνο αυτούς καταξιώνουν. Οι γυναίκες
δεν μπορούν να διεκδικήσουν το κλέος που βασίζεται στην αλληλοϋποστήριξη των στρατιωτών, οι
οποίοι δημιουργούν σχέσεις δυνατές, παράλληλες με αυτές των μελών ενός οίκου, αλλά και πιο
αξιόπιστες. Τα διαφορετικά πεδία δράσης ανδρών και γυναικών στην Ιλιάδα, που τελικά αποτελούν και
τη συνηθισμένη τους μοίρα, παρουσιάζονται και στο αποτέλεσμα που θα έχει ο θάνατος του Έκτορα
για τον ίδιο και τη σύζυγό του. Ο Έκτορας θα πεθάνει ηρωικά τη στιγμή που αγωνίζεται και ελπίζει,
ενώ η Ανδρομάχη θα έχει το βάρος μιας δυστυχισμένης ζωής. Οι γυναίκες λοιπόν περιορίζονται στο να
δέχονται τις συνέπειες της πολεμικής δραστηριότητας των ανδρών˙ να περιμένουν με αγωνία τον
γυρισμό τους, να είναι περήφανες για την ανδρεία τους αλλά και να θρηνούν, όταν αυτοί πεθαίνουν. Η
Ανδρομάχη θρηνεί, και ενώ ακόμη ο Έκτορας είναι ζωντανός (στ. 498-503) και πάνω από το νεκρό του
σώμα, όπως επίσης η Ελένη και η Εκάβη. Ωστόσο, οι γυναίκες δε μένουν έξω από το πλαίσιο της
ηρωικής διήγησης, αφού πολλές φορές αποτελούν την αιτία ή την αφορμή ενός πολέμου. Τέτοιες
γυναικείες μορφές είναι η Ελένη, η Χρυσηίδα, η Βρισηίδα και η παλλακίδα του Αμύντορα. Στο πολεμικό
έργο του Έκτορα, έργο των ανδρών, προσπαθούν να παρέμβουν κρατώντας τον έστω και για λίγο
μακριά από τον πόλεμο η Εκάβη, η Ελένη και η Ανδρομάχη. Η μητέρα του τού ζητά να καθίσει και να
πιει κρασί, η Ελένη του ζητά να καθίσει να ξεκουραστεί και η Ανδρομάχη του προτείνει ένα αμυντικό
πολεμικό σχέδιο· να πολεμήσει τους Αχαιούς μέσα από τα τείχη της Τροίας, κοντά στην άγρια συκιά,
όπου το κάστρο είναι ευάλωτο (στ. 433-434).Ο Έκτορας δε θα εκπληρώσει καμιά από τις επιθυμίες των
γυναικών που τον καθυστερούν από το πολεμικό έργο.

11. Πόλεμοι και επιδρομές στην αρχαϊκή εποχή [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Οι πολεμικές συγκρούσεις που διεξάγονταν μεταξύ των κοινοτήτων, κατά τους Σκοτεινούς
χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο, στο μεγαλύτερο μέρος τους αφορούσαν στη διένεξη γειτονικών
οικισμών, φυλών ή οικογενειών για την κατοχή εκτάσεων γης. Μέσω του πολέμου μία κοινότητα είχε
την ευκαιρία να αυξήσει τη δύναμή της, ενώ την ίδια στιγμή έθετε σε κίνδυνο την επιβίωση των
γειτόνων της με την καταστροφή ή την προσάρτηση της γης τους, την αρπαγή των κοπαδιών και της
γεωργικής παραγωγής τους ή την υποδούλωση των ίδιων των ανθρώπων τους.
Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των συρράξεων είχε τη μορφή επιδρομών. Επιδρομές με σκοπό τη
λαφυραγωγία ήταν κοινός τόπος στον Όμηρο και οι ήρωες των ομηρικών επών συνήθιζαν να
καυχώνται για τέτοιου είδους κατορθώματα. Υπάρχουν πολλές αναφορές σε αλώσεις πόλεων, τις
οποίες ακολουθούσαν η υποδούλωση των κατοίκων και η διανομή των διαθέσιμων λαφύρων στους
νικητές. Τα λάφυρα οποιασδήποτε μορφής αποτελούσαν σημαντικό κίνητρο αλλά και αξιοσημείωτη
πηγή πλούτου για τους στρατούς των εμπολέμων. Η απόκτηση αγαθών στον πόλεμο ήταν απόλυτα
δικαιολογημένη στην Ιλιάδα, όπου το κύρος των ηγετών εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τον πλούτο
που αποδιδόταν σε αυτούς. Ο αρχηγός είχε το δικαίωμα να πάρει ιδιαίτερο μερίδιο από τα λάφυρα. Η
υπεροχή του ήταν πολεμική και τα "οικονομικά" του προνόμια δικαιολογούνταν από την ανδρεία του
στη μάχη. Οι νεκροί που θάφτηκαν με μεγάλη λαμπρότητα στο Λευκαντί, την Ερέτρια και τη Σαλαμίνα
της Κύπρου πρέπει να ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένοι πολέμαρχοι. Τα αγαθά που τους συνόδευαν στον
άλλο κόσμο και τα οποία ήταν τα προσωπικά τους αποκτήματα, τόσο όπλα όσο και άλλες κατηγορίες
κτερισμάτων, είναι ενδεικτικά του πλούτου και της κοινωνικής τους δύναμης.
Η αρχή που επικρατούσε πρέσβευε πως ήταν αναμφισβήτητο δικαίωμα των νικητών των
πολεμικών επιχειρήσεων να οικειοποιούνται τις περιουσίες των ηττημένων αντιπάλων τους. Γι' αυτό η
πολεμική υπεροχή ήταν ίσως το μόνο μέσο που θα μπορούσε να εξασφαλίσει τον πλούτο και τη
διατήρηση του τρόπου ζωής της κάθε κοινότητας.
ραψωδία Χ
Ἕκτορος ἀναίρεσις (Ο Θάνατος του Έκτορα)
Ενώ όλοι οι Τρώες, φοβισμένοι, έχουν καταφύγει μέσα στα τείχητης πόλης, ο Έκτορας μένει
έξω να αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα. Μάταια ο Πρίαμος και η Εκάβητον ξορκίζουν με θρήνους
ψηλά από τα τείχη να μπει στην πόλη και να μη θελήσει να αναμετρηθεί με τον Πηλείδη. Με
μελανά χρώματα ζωγραφίζει ο γέρος πατέρας το τέλος της Τροίας και το δικό του, όταν δε θα
υπάρχει πια ο Έκτορας, για να τους προστατέψει. Μπροστά σε μια τέτοια μοίρα θα μπορούσε ο
Έκτορας να κάνει κάποιες σκέψεις υποχώρησης, να υποταχθεί στον Αχιλλέα,αλλά τις
αποδιώχνει αμέσως ως ανάρμοστες και μένει να τον αντιμετωπίσει. Στον ερχομό του Αχιλλέα
όμως ο Έκτορας τρόμαξε και, παρά την απόφασή του, δεν άντεξε και το 'βαλε στα πόδια. Πίσω
του χύνεται ο Αχιλλέας,όπως πέφτει το γεράκι πίσωαπό το περιστέρι.
Στο τέταρτο γύρισμα ο Δίας ζύγισε τη μοίρα των δύο ηρώων (ψυχοστασία) και η ζυγαριά της
μοίρας έγειρε προς το μέρος του Έκτορα. Ο θάνατός του πλέον ήταν αποφασισμένος· ο
Απόλλωνας τον εγκαταλείπει και η Αθηνά σπεύδει να βοηθήσει τον Αχιλλέα. Η θεά παίρνει τη

12. μορφή του Τρώα Διήφοβου και παρακινεί τον Έκτορα να αντιμετωπίσουν μαζί τον Αχιλλέα.Ο
Έκτορας, που δεν έχει αντιληφθεί την απάτη,αποφασίζει να πολεμήσει τον αντίπαλό του· του
ζητάει μόνο να ορκιστούν πως ο νικητής δε θα ντροπιάσει τον νεκρό του ηττημένου, αλλά ο
Αχιλλέας αρνείται κατηγορηματικά. Η μονομαχία αρχίζει και ο Αχιλλέας ψάχνει να βρει πού να
χτυπήσει τον αντίπαλό του, ο οποίος φορούσε τη θεϊκή πανοπλία που είχε πάρει από τον
Πάτροκλο. Τελικά τον σημάδεψε σε κάποιο ακάλυπτο σημείο του λαιμού. Ο Έκτορας πέφτει και
παρακαλεί να μην τον αφήσει άταφο, αλλά να δώσει το σώμα του με πλούσια εξαγορά στους
δικούς του.
Ο Αχιλλέας απορρίπτει οποιαδήποτε υπόσχεση και ο Έκτορας τού προφητεύει το δικό του
τέλος: μπροστά στις Σκαιές πύλες θα τον χτυπήσει ο Αλέξανδρος (Πάρης) και ο Απόλλωνας. Ο
Αχιλλέας δεν πτοείται· το ξέρει άλλωστε ότι το τέλος του είναι κοντά, γι' αυτό απαντά με μια
δόση μελαγχολίας στο νεκρό πια Έκτορα ότι, όποτε ορίσει ο Δίας την ώρα του θανάτου του, καλώς
να έρθει.
Στη συνέχεια ο Αχιλλέας μέσα στο θρίαμβό του κακοποιεί το νεκρό σώμα του Έκτορα. Αφού
τον γυμνώσει από την πανοπλία του, τον δένει πίσωαπό το άρμα του και τον σέρνει γυμνό στα
χώματα. Το θέαμα αυτό προκαλεί απέραντο θρήνο στους γονείς του νεκρού και στη γυναίκα του
την Ανδρομάχη, η οποία μόλις έχει φτάσει στα τείχη και αντικρίζει το φριχτό θέαμα.
Η μονομαχία Αχιλλέα και Έκτορα. Έργο του Έργο του Θεόφιλου.
Μυτιλήνη, Μουσείο Θεόφιλου.
Ο θάνατος του Έκτορα. Σχέδιο του Β. Gene

13. Βιβλιογραφία- Δικτυογραφία
 Σχολικά Διαδραστικά Βιβλία: Ομήρου Ιλιάδα,βιβλίο μαθητή
Ομήρου Ιλιάδα,βιβλίο καθηγητή
 Έλενα Πηδιά, Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων
 Ελληνικός Πολιτισμός, Διδάσκοντας την Ιλιάδα, Ιλιάδα, Ζ369 - 529
 el.wikipedia.org/wiki/Ιλιάδα
 Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού