1. 1
Pjesëmarrës në funksionimin e biznesit janë:
1. Pronarët
2. Financat
3. Punëtorët
4. Menaxhmenti
5. Marketingu
6. Konsumatorët
7. Kontabiliteti
Ja disa nga funksionet për çdo biznes:
PRONARËT
Shumë biznese të vogla ose të mëdha fillojnë duke u mbështetur në vizionin e individëve ose të grupeve të njerëzve të
cilët i kanë angazhuar burimet e tyre me qëllim të prodhimit të produkteve dhe të shërbimeve.
Pronarët e bizneseve (bashkëpronarët-ortakët) theksojnë se për fillimin e biznesit rëndësi parësore ka disponimi me
para ose qasja ndaj kredive.
FINANCAT
Për shkak se pronarët e bizneseve janë përgjegjës për burimet financiare, pronarët dhe financat janë një segment i
njëjtë, shpeshherë ndodh që pronarët të huazojnë para nga miqtë dhe farefisi ose institucionet financiare për ta filluar
biznesin e tyre ose krijojnë bashkëpronësi për t’i siguruar paratë.
Kjo do të ishte joetike, për shkak se rrezikon interesat e konsumatorëve.
Çështje tjetër financiare është edhe çështja që ka të bëjë me pozitën financiare të ndërmarjes, e cila u raportohet
investitorëve të ndryshëm, agjencioneve qeveritare dhe palëve të tjera.
Dokumentacioni financiar pasqyron informata të rëndësishme, në të cilat mbështeten investitorët gjatë marrjes së
vendimeve për investime, të cilat shpeshherë kanë të bëjnë me miliona dollarë.
PUNËTORËT
Punëtorët mund të marrin vendim rreth vlerësimit të cilin ata e kanë për çështjet etike dhe joetike. P.sh. një menaxher
i fabrikës së duhanit, i cili ishte i specializuar nga fusha e endokrinologjisë dhe biokimisë, i sugjeron ndërmarrjes se
mund të prodhohen cigare të padëmshme.
Kompania nuk pajtohet me hulumtimin e tij, ia zvogëlon mjetet për vazhdimin e hulumtimit. Ai kishte krijuar bindjen
se ndërmarrja e kishte fshehur nga opinioni i gjerë opinionin e tij lidhur me rrezikshmërinë e duhanit.
MENAXHMENTI
Menaxherët e biznesit i kanë dy përgjegjësi, atë etike dhe juridike, për menaxhimin e biznesit për interes të pronarit.
Menaxhmenti dhe të punësuarit janë segment i përbashkët në ndërmarrje, menaxherët janë ata që i motivojnë
punëtorët për realizimin e objektivave të ndërmarrjes, derisa udhëheqësi i punëtorëve, menaxherët, influencojnë
çështjet etike në organizatë ose ndërmarrje, me qëllim të arritjes së rezultateve të parashtruara.
KONSUMATORËT
Asnjë ndërmarrje nuk mund të ekzistojë pa blerjen e produkteve të saj nga ana e konsumatorëve.
Detyra kryesore e ndërmarrjes është të plotësojë nevojat e konsumatorëve. Biznesi duhet të dijë çka kërkojnë dhe çka
ju nevojitet konsumatorëve, për të prodhuar produktet të cilat i plotësojnë këto nevoja.
MARKETINGU
Marketingu dhe menaxhmenti janë në të njëjtin segment për shkak se të gjitha aktivitetet e marketingut janë të
orientuara në plotësimin e kërkesave të konsumatorëve. Hulumtimi i parë që e bëjnë njerëzit që mirren me çështje të
marketingut, është hulumtimi i kërkesave të konsumatorëve ose: çka dëshirojnë konsumatorët.
KONTABILITETI
Fusha e kontabilitetit ka pësuar ndryshime të mëdha në dekadën e fundit. Profesionistët e kontabilitetit, të cilët janë të
certifikuar në të kaluarën, nuk janë shumë të shqetësuar lidhur me konkurrencën.
Mirëpo tani, me aplikimin e teknologjisë dhe programeve të ndryshme softverike, shkathtësitë e tyre janë
afatshkurtëra,për shkak se ka një konkurrencë dhe puna e tyre nga një orar i gjatë është zvogëluar në disa orë.
8. TREGU DHE ETIKA
Modeli i tregut me konkurrencë të përkryer
1.1Moraliteti i tregjeve të konkurrencës së përkryer
1.2 Modeli i tregut me konkurrencë monopol
2. 2
1.2.1 Konkurrenca Monopol. Drejtësia, Dobia dhe të Drejtat
1.3 Modeli i tregut me konkurrencë oligopol
1.3.1 Marrëveshjet e hapura (eksplicite)
1.3.2 Marrëveshjet e heshtura dhe përdorimi i ryshfetit.
Për të arritur kuptimin e duhur, dhe për të patur një ide më të qartë për konkurrencën, fillimisht duhen parë nga
këndvështrimi etik dhe i dilemave që shkaktojnë, tri modelet abstrakte, të cilat përshkruajnë në të njëjtën kohë edhe
tri shkallët e konkurrencës në një treg që janë:
1.konkurrenca e përkryer apo perfekte;
2.konkurrenca e monopolit; dhe
3.oligopoli
MODELI I TREGUT ME KONKURRENCË TË PËRKRYER
Modeli i tregut të konkurrencës së përkryer është ai model tregu, në të cilin si shitësi ashtu edhe blerësi nuk kanë fuqi
të ndikojnë mbi çmimet e mallrave dhe të shërbimeve.
MORALITETI I TREGJEVE TË KONKURRENCËS SË PËRKRYER
Tregjet e konkurrencës së përkryer nxisin ato forca të cilat, në mënyrë të pashmangshme, i drejtojnë shitësit dhe
blerësit drejt të ashtuquajturës “pikë ekuilibri”. Ky është momenti kur këto tregje arrijnë,
gjithashtu, edhe tri vlerat morale të mëposhtme:
1.udhëheqin shitësit e blerësit në shkëmbim reciprok të mallrave të tyre në një mënyrë që është krejtësisht e drejtë;
2.maksimizojnë dobinë e blerësit dhe të shitësit duke i udhëhequr ata drejt caktimit, përdorimit dhe shpërndarjes së
mallrave të tyre në mënyrë efiçiente;
3.plotësojnë arritjet e tyre duke respektuar të drejtat e blerësit dhe të shitësit.
KONKURRENCAMONOPOL. DREJTËSIA, DOBIADHE TË DREJTAT
Tregu monopol nuk është në gjendje të arrijë të tri vlerat që karakterizojnë tregjet e konkurrencës së përkryer.
Shkaku kryesor për një mosarritje të tillë ka të bëjë me çmimet e larta të cilat, për të arritur fitime të larta, dhunojnë
(cënojnë) drejtësinë kapitaliste e cila thotë se çdo person duhet të marrë saktësisht aq sa kontribuon dhe kjo arrihet
pikërisht në pikën e ekuilibrit.
Mirëpo në situatën e monopolit çmimet janë më të larta se çmimi ekuilibër dhe sasitë më të ulëta se ajo ekuilibër.
Tregu monopol karakterizohet nga një rënie e efiçiencës në shpërndarjen e të mirave sepse:
1.Së pari, ky sistem tregu lejon që burimet të përdoren në mënyrë të atillë, që në treg të shkaktohet mungesë për
mallin që konsumatori dëshiron, gjë që do të çojë në vendosjen e çmimeve më të larta.
2.Së dyti, tregu monopol nuk i inkurajon ofruesit (shitësit) që të përdorin burimet me efiçiencë, pra për të reduktuar
kostot, ndaj dhe sipërmarrjet nuk motivohen që të gjejnë metoda të reja prodhimi me kosto të ulët.
3.Së treti, tregjet monopol i lejojnë shitësit të vendosin çmime të diferencuara.
MODELI I TREGUT MEKONKURRENCË OLIGOPOL
Tregjet oligopol qëndrojnë midis dy ekstremeve:konkurrencës të përkryer dhe monopolit. Edhe në këtë rast nuk
plotësohen dy nga shtatë tiparet e konkurrencës së përkryer.
1.Së pari, në modelin e oligopolit, kemi të bëjmë jo me shumë, por me një numër të kufizuar e të rëndësishëm
shitësish, pra tregu ndahet ndërmjet një numri të vogël sipërmarrjesh të mëdha, të cilat së bashku mund të
influencojnë mbi çmimet.
2.Së dyti, shitësit e tjerë, përveç atyre që formojnë oligopolin, nuk e kanë të lehtë të hyjnë në treg si pasojë e kostove
të larta që duhet të paguhen për të nisur biznesin në këta sektorë.
OLIGARKI – formë qeverisjeje në kohën e vjetër e në mesjetë, kur pushtetin e kishte në duart e veta një rreth shumë
i ngushtë skllavo-pronarësh e aristokratësh të pasur, të cilët shtypnin e shfrytëzonin pa mëshirë robërit e shtresat e
varfëra.
MARRËVESHJETE HAPURAEKSPLICITE
Veçori e tregut oligopol është fakti që çmimet përcaktohen nëpërmjet marrëveshjeve eksplicite, të cilat e kufizojnë
konkurrencën.
Ja disa nga praktikat e tregut që konsiderohen jo etike:
1.Fiksimi i çmimit
2.Manipulimi i ofertës
3.Marrëveshjet tregtare dhe ekskluzive
3. 3
4.Marrëveshjet e lidhura
5.Fiksimi i çmimit të shitjes me pakicë
6.Diskriminimi në çmim
MARRËVESHJETE HESHTURA DHE PËRDORIMI I RYSHFETIT
Megjithëse shumica e formave të marrëveshjeve të përmendura më lartë janë ilegale, politikat e vendosjes së
çmimeve në oligopol kryhen nëpërmjet disa formave të pashprehura të kooperimit.
Menaxherët e sipërmarrjeve pjesë e sistemit oligopol, nga eksperienca e tyre e dinë që konkurrenca nuk është në
interesin e tyre. Ulja e çmimeve, si rezultat i konkurrencës, i çon ato në fitime më të ulëta, kështu që shumica e
sipërmarrjeve e shohin interesin e tyre tek kooperimi.
TREGU DHE KORRUPSIONI
Korrupsioni, i parë në këndëvështrimin ligjor, ka të bëjë me përdorimin dhe shfrytëzimin e pushtetit publik për të
marrë përfitime private të padrejta.
Pra, ryshfeti përbën tiparin apo aspektin më të dukshëm të korrupsionit. Korrupsioni gjithnjë mbahet sekret. Për këtë
arsye,sjellja individuale e zyrtarëve të korruptuar është pothuajse e pamundur të vëzhgohet në mënyrë sistematike në
jetën reale.
Korrupsioni zhvillohet në shumë forma. Efektet e tij janë të shumëfishta, ato variojnë që nga rënia e efiçiencës
ekonomike, në padrejtësitë sociale, e deri tek paqëndrueshmëria politike.
Ndëshkimi i korrupsionit përfshinë pasojat e largimit nga puna siç janë paga, dhe të tjera humbje të mundshme që
duhet të sakrifikojë zyrtari, përfshirë këtu edhe ashpërsinë e ndëshkimit të mundshëm penal në varësi nga përmasa e
korrupsionit.
1.shkallës së monopolit mbi një shërbim ose aktivitet të caktuar,
2.të shkallës së liri
3.të shkallës së përgjegjshmëris për këtë veprimtari.
Në mënyrë simbolike kjo do të shprehej me formulën e mëposhtme:
C = M + D – A, ku
C - Niveli i korrupsionit
M - Pozita monopol
D - Shkalla e liri – veprimit të zyrtarëve publikë
A - Përgjegjshmëria (Llogaridhënia)
Komunikimi
Komunikimi nënkupton transmetimin e informatave dhe ndarjen e kuptimit të tyre me të tjerë.
Çështjet etike të komunikimit janë të lidhura me promovimin e mesazheve dhe informatave lidhur me sigurinë e
përdorimit të produkteve, ndotjes, kushtet e punës së punëtorëve, si dhe situata të tjera të lidhura me punën dhe
natyrën e produkteve.
Gënjeshtra është njëra nga çështjet kryesore etike në relacionet e komunikimit.
17 Dhjetor 2009,
9. ETIKA MENAXHERIALE
Etika menaxheriale ose etika e menaxherit nuk është kurgjë tjetër vetëm sjelljet dhe vendimet e tij, të drejta apo të
gabuara gjatë procesit të vendosjes dhe të menaxhimit të biznesit.
Etika menaxheriale mund të ketë ndikim dhe të ndryshojë njerëzit. Archie B. Caroll, studiues nga fusha e
përgjegjësisë shoqrore ( sociale), menaxherin e karakterizon :
1.Menaxhimi imoral,
2.Menaxhimi amoral,
3.Menaxhimi moral.
Menaxhimi imoral Termat “ imoral dhe “ joetik” mund të konsiderohen si synonime që pasqyrojnë të njejtën gjë, të
vepruarit jo
Menaxhimi amoralKy stil i menaxhimit të ndërmarrjes qëndron në mes të të qenurit moral dhe jomoral.
3.Menaxhimi i moralshëm
Menaxherët e moralshëm janë më së shumti të interesuar të kenë sukses në biznes.
Divergjencë – mospërputhje e mospajtim në mendime dhe në veprime ndërmejt dy a më shumë njerëzve, palëve etj.,
ndryshim mendimesh a pikëpamjesh mbi një çështje; mosmarrëveshje.
4. 4
Diversion – veprimtari dëmprurëse që zhvillon një shtet armik në një vend tjetër a në prapavijat e kundërshtarit me
anë të agjentëve të vet a të grupeve të posaçme,duke bërë sabotime, shkatërrime, vrasje etj. e duke përdorur mjete të
ndryshme propagandistike me qëllim që t’i dobësojë forcën ushtarake e ekonomike dhe t’i minojë rendin politik e
shoqëror. për qëllime sabotimi, spiunazhi etj.
10.TRANSPARENCA
Transparenca ose mungesa e sajë është në vëmendje të opinionit në çdo aspekt të veprimtarisë dhe të zhvillimeve që
ka të bëjë me interesat e përgjithshme.
Transparenca është përballë politikave vendore, në aktivitetet religjioze, në edukim, në veprimtaritë kulturore dhe
shoqrore, por në mënyrë më dramatike pasqyrohet dhe ka ndikim në biznes dhe në ekonomi.
Në kuptimin më të thjeshtë , transparenca ka tri elemente:
1) Një mbikëqyrës,
2) Diçka të gatshme për të qenë e mbikqyrur,
3) Metodat e mbikëqyrjes.
DEFINIMI I TRANSPARENCËS
Në kuptimin fizik , me transparencë kuptojmë të parit e një objekti nga njëra anë në anën tjetër. Kjo fjalë është e
përbërë me dy kuptime: trans - ka kuptimin e lëvizjes me burim të dukshëm ( pashëm).
Transparenca është një parullë që e ndeshim në çdo sferë:
1) Ekonomike,
2) Shoqërore,
3) Politike,
4) Kulturore.