2. การปลูกปาชายเลนในประเทศไทย
เลขมาตรฐานสากลประจําหนังสือ : 978-974-286-612-9
พิมพครั้งที่ 1 : มีนาคม 2552
จํานวน : 1,000 เลม
จัดทําโดย
สวนบริหารจัดการทรัพยากรปาชายเลนที่ 2
เลขที่ 222 หมูที่ 5 ตําบลอาวนาง อําเภอเมือง จังหวัดกระบี่ 81000
โทรศัพท / โทรสาร 0 7563 7514
ที่ปรึกษา ชากรี รอดไฝ ผูอํานวยการสวนบริหารจัดการทรัพยากรปาชายเลนที่ 2
เรียบเรียง เรวดี กรประชา
ขอมูลและภาพ เรวดี กรประชา
ธนากร ศรีสุรักษ
แสงสุรี ซองทอง
วรรณวิภา คงเจริญ
พิมพที่ บริษัทหาดใหญเบสเซลส แอนด เซอรวิส จํากัด
92/6 ถนนเสนหานุสรณ ตําบลหาดใหญ อําเภอหาดใหญ จังหวัดสงขลา 90100
โทร. 074-355315 – 6 โทรสาร 074-355316
E – mail : hatyaibss@hotmail.com

3. “ควรจะปลูกตนไมลงในใจคนเสียกอน
แลวคนเหลานั้นก็จะพากันปลูกตนไมลงบนแผนดิน
และรักษาตนไมดวยตัวเอง”
พระราชดํารัส
พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ

1

4. ประวัติการปลูกสรางสวนปาชายเลน
การจัดการป าไมของประเทศไทยเริ่ มขึ้นเมื่อพระบาทสมเด็ จพระจุ ลจอมเกลา เจา อยูหัว ไดทรง
สถาปนากรมปาไมขึ้นเมื่อวันที่ 18 กันยายน ร .ศ.115 (พ.ศ. 2439) โดยใหอยูในสังกัดกระทรวงมหาดไทยนั้น
รัฐบาลได อาศัยยืมตัวเจาหนาที่ปาไมอังกฤษจากรัฐบาลอินเดีย มาชวยบริหารราชการปาไมในฐานะเจากรม
ระหวางป พ .ศ.2439 ถึง พ.ศ. 2466 งานในระยะแรกของกรมปาไมเปนงานดานการเก็บภาษีปาไม ดังความ
ตอนหนึ่งในหนังสือเสนอเรื่องตอรัฐบาล ของ มร. ทอทเทแฮม “งานของกรมปาไมในระหวางหาปที่แลวมา
เกือบจะจํากัดอยูแตกับการเก็บภาษี สํารวจ และตรวจสอบงานปาไม งานที่สําคัญกวาในแงของการ
ปรับปรุงสงเสริม เชน การปองกันไฟ การสงวนปา การตัดเถาวัลย แผวถางวัชพืชใหกลาไมสัก งานเตรียมการ
วางโครงการปาไม การจัดระบบแผวถางปาในควนที่เขา การปลูกสรางสวนปา ฯลฯ กลับไมไดรับความสนใจ
แตอยางใด”
งานดานการปลูกสรางสวนปาเริ่มขึ้นเปนครั้งแรกที่ปาแมปาน อําเภอสูงเมน จังหวัดแพร
แตสวนปาที่ทาการปลูกในระยะนี้ไมปรากฏหลักฐานในปจจุบัน จากการตรวจสอบสวนปาของกรมปาไมในป
ํ
2496 ตามหลักฐานที่มีอยูในขณะนั้น ปรากฏจากที่ไดสอบถามราษฎรในทองที่วาสวนสักเดิมนั้นมีอยูจริง แต
ถูกทําลายไปแลวในระยะสงครามโลกครั้งที่สอง
การปลูกบํารุงปาไมที่มีหลักฐานบันทึกแนนอนเริ่มขึ้นในป 2475 มีบันทึกวาจนถึงปนี้มีสวนปาที่ทํา
ขึ้นรวม 45 แปลง เปนพื้นที่ประมาณ 3,186 ไร เปนไมสัก 2,947 ไร ไมโกงกาง 190 ไร ไมหลุมพอกับไมสัก
40 ไร และไมพยุง 9 ไร ในป 2476 มีการปลูกไมตะเคียน หลุมพอ โกงกาง แสม สัก นาคบุตร และจาก
ในทางภาคใตเพิ่มขึ้น ประมาณ 51 ไร แตสวนปาที่มีบบันทึกเปนหลักฐานแนนอนเฉพาะสวนสัก ไม มี
หลักฐานแนนอนเกี่ยวกับสวนไมกระยาเลย
การปลูกสรางสวนปาชายเลนที่มีบันทึกหลักฐานแนนอนคือการปลูกบํารุงปาไมของกรมปาไมในสมัย
พระยาพนานุจร เปนเจากรมปาไม (พ.ศ. 2478-2484) การปลูกสรางสวนปาเปนหนาที่ของปาไมภาคเปน
ผูดําเนินการ สวนไมกระยาเลยนั้นมีท้งปาบกและปาเลนดังนี้
ั
2482 สวนปากน้ําเวฬุ จันทบุรี
2483 สวนปากน้ําประแส ระยอง สวนคลองชายสูง ระยอง สวนทองอาว ตราด สวนคลอง
นางรม ประจวบคีรีขันท
2484 สวนดอกมะกอก ระยอง สวนเกาะกลาง ตรัง สวนเกาะหาดกุระ ตรัง สวนเกาะกา ตรัง
สวนหนองแก ประจวบคีรีขันท สวนชะอํา เพชรบุรี
2485 สวนปากทะเล เพชรบุรี (กรมปาไม,2523)1
1
กรมปาไม. 2523. ประวัติและผลงานของกรมปาไมครบรอบ 84 ป พ.ศ. 2439-2523 นโยบายและการบริหารงานปาไม. กรมปาม ,
กรุงเทพ.
2

5. การจัดการปาชายเลนในอดีตยังมิไดมีการวางโครงการเปนการถาวรเทาใดนักเปนเพียงโครงการ
ชั่วคราวที่มีการอนุญาตใหแกรายยอยเปนปๆไประบบวนวัฒนวิธีก็ยังมิไดมีการกําหนดใหใชแนนอน
พ.ศ. 2504 กรมปาไม โดยแผนกงานแผนการกองโครงการ ไดทําการปรับปรุงหลักเกณฑการทําไม
ปาชายเลน และใหทําการสํารวจจัดวางโครงการปาชายเลนใหเปนรูปแบบเดียวกันทั้งหมด ระบบวนวัฒนวิธี
ที่ใช คือ Shelterwood with Minimum Girth Limit ตอมาไดมีมติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 4 มกราคม พ.ศ.
2509 ใหเปลี่ยนแปลงนโยบายการทําไมปาชายเลนจากวิธียอย และการอนุญาตแบบผูกขาดมาเปนการ
อนุญาตโดยวิธีสัมปทานระยะยาวตามโครงการ 15 ป ปาโครงการแตละโครงการจะทําการแบงออกเปน 15
แปลงตัดฟน ใหทําไมปละ 1 แปลง ตามระบบตัดหมดในแนวสลับ (Clear Felling in Alternate Srips)

เพื่อใหการจัดการปาชายเลนที่ใหสัมปทานไปนั้นถูกตองตามหลักวิชาการ และ ควบคุมการ
ปฏิบัติงานใหเปนไปตามเงื่อนไขสัมปทาน กรมปาไมจึงไดของบประมาณจัดตั้ง หนวยควบคุมปาเลน เพื่อ
ดําเนินการจัดการปาชายเลนตลอดจนควบคุมการปฏิบัติงานตาง ๆ ของผูรับสัมปทาน โดยในป พ.ศ. 2511
ไดรับงบประมาณจัดตั้งหนวยควบคุมปาเลนขึ้นจํานวน 5 หนวย ตอมาใน พ.ศ. 2512-2514 ไดรับงบประมาณ
ใหจัดตั้งหนวยเพิ่มขึ้นปละ 10 หนวย ซึ่งไดจัดตั้งขึ้นครบตามโครงการรวม 34 หนวย (ในปจจุบัน มี 40 หนวย)
แตละหนวยควบคุม ปาชายเลนโครงการประมาณ 10 โครงการ
พ.ศ. 2532 ไดมีการจัดตั้งฝายจัดการปาชายเลนขึ้นใหม สังกัดกองจัดการปาไม พ.ศ. 2534 มีการ
จัดตั้งศูนยผลิตเมล็ดพันธุไมปาชายเลน จํานวน 4 ศูนย พ.ศ. 2536 ยุบกองจัดการปาไมและกรมปาไมไดแบง
หนวยงานในสํานักวิชาการ ปาไมออกเปนสวน ๆ แตละสวนจะประกอบดวยกลุมตาง ๆ กลุมวิจัยปาชายเลน
สังกัดสวนวิจัยเศรษฐกิจและพัฒนาการจัดการปาไม สํานักวิชาการปาไม
พ.ศ. 2545 รัฐบาลไดปฏิรูประบบราชการจึงไดมีพระราชบัญญัติปรับปรุงกระทรวง ทบวง กรม พ.ศ.
2545 มาตรา 5 ใหมีกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม มาตรา 22 กําหนดอํานาจหนาที่เกี่ยวกับ
การอนุรักษและฟนฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม มาตรา 23 กําหนดใหกรมทรัพยากรทางทะเลและ
ชายฝงเปนสวนราชการหนึ่งของกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม งานดานการบริหารจัดการ
ทรัพยากรปาชายเลนถูกโอนจากกรมปาไมมาอยูในกรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝง
เนื่องจากในการจัดการปาชายเลน นอกจากกิจกรรมการทําไมแลว ยังมีกิจกรรมดานการปลูกสราง
สวนปาชายเลน และการอนุรักษและปองกันรักษาปาชายเลนเปนหลักเพื่อทดแทนสภาพปาที่ถูกบุกรุกอยาง
รุนแรงโดยกิจการทํานากุง การปลูกสรางสวนปาชายเลนแยกการดําเนินงานตามผูดําเนินการ ดังนี้ (1) การ
ปลูกสรางสวนปาโดยใชงบประมาณแผนดิน (2) การปลูกปาชายเลนตามมติคณะรัฐมนตรี (3) การปลูกปา
ชายเลนตามโครงการเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ฯ (4) โครงการฟนฟูทรัพยากรปาชายเลน เพื่อ
ลดภาวะโลกรอน โดยมีเนื้อที่ปาชายเลนเกิดขึ้นจากการปลูกปาโดยภาครัฐทั้ง 4 โครงการ รวม 169,383 ไร
(5) การปลูกปาถาวรเฉลิมพระเกียรติ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ (6) การปลูกปาชายเลนโดยภาคเอกชน
(7) การปลูกปาชายเลนโดยภาครัฐรวมเอกชน (8) การปลูกปาชายเลนจากพระราชดําริสมเด็จพระเทพ
รัตนราชสุดาฯ
3

6. การปลูกสรางสวนปาชายเลนโดยใชเงินงบประมาณแผนดิน
กรมปาไมไดดําเนินการมานานแลวในทองที่จังหวัดจันทบุรี ในบริเวณพื้นที่ปาที่เสื่อมโทรม โดย
ดําเนินการปลูกไมโกงกางเพื่อเปนการทดลองปลูกในเนื้อที่เพียงเล็กนอย และไมมีโครงการที่จะปลูกติดตอกัน
มาทุกป เนื่องจากในขณะนั้นทางรัฐบาลสงเสริมการปลูกสรางสวนปาไมสักหรือไมปาบก ไมมีงบประมาณ
โดยตรงมาใชในการปลูกปาชายเลน ซึ่งตอมาแมวาจะมีการปลูกเพิ่มขึ้นในทองที่จังหวัดอื่นดวย แตก็
ดําเนินการเพียงพื้นที่เล็กนอย ไมที่ปลูกสวนใหญเปนไมโกงกาง ไมโปรง สวนไมถั่วปลูกบางแตเปนสวนนอย
การปลูกปาชายเลนที่ผานมาเพียงปลูกเพื่อฟนฟูสภาพปาในบริเวณที่เสื่อมโทรมเทานั้น ยังไมมีแผนการ
จัดการที่จะนําไมออกมาใชประโยชนแตอยางใด เนื้อที่สวนปาชายเลนที่ไดดําเนินการปลูกโดยใชเงิน
งบประมาณแผนดิน ตั้งแต พ.ศ. 2482 จนถึง พ.ศ. 2534 ที่ดําเนินการทั้งสิ้นประมาณ 56,660 ไร
4

7. การปลูกปาชายเลนตามมติคณะรัฐมนตรี
การปลู ก ป า ชายเลนของกรมป า ไม เ ริ่ ม กระทํ า กั น อย า งต อ เนื่ อ ง และได รั บ การสนั บ สนุ น ด า น
งบประมาณอยางเต็มที่ภายหลังที่คณะรัฐมนตรีไดมีมติเมื่อวันที่ 4 มิถุนายน 2534 กําหนดระยะเวลาการ
ดําเนินงานไว 5 ป ตั้งแต พ.ศ. 2535 - 2539 กําหนดเปาหมายในสวนที่เปนการปลูกปาชายเลนไว 250,000 ไร
ในพื้นที่ที่มีสภาพปาเสื่อมโทรม และพื้นที่ดินเลนงอกใหม ที่มีศักยภาพในการปลูกปาแลวไดผล โดยมีศูนย
ผลิตเมล็ดพันธุไมปาชายเลน จํานวน 4 ศูนย การปลูกปาชายเลนตามโครงการพัฒนาพื้นที่ปาชายเลนเขต
อนุรักษตามมติคณะรัฐมนตรีซึ่งดําเนินการตั้งแตป 2535 – 3539 ในทองที่ 15 จังหวัด ไดเนื้อที่ปาชายเลน
ทั้งสิ้น 81,377 ไร
5

8. การปลูกปาชายเลนโดยภาคเอกชน
การปลูกสรางสวนปาชายเลนหรือสวนปาไมโกงกางโดยเอกชน อยูในบริเวณชายฝงทะเลกนอาวไทย
ในทองที่จังหวัดเพชรบุรี สมุทรสงคราม สมุทรปราการจนถึงชลบุรี ซึ่งสวนใหญเปนการปลูกสรางสวนปาไม
โกงกางเปนอาชีพในครัวเรือนในที่ดินกรรมสิทธิ์ซึ่งเปนมรดกตกทอดตอๆ กันมา จากการสอบถามประวัติ
ความเปนมาของราษฎรบางรายในทองที่บานตะบูนอําเภอบานแหลมจังหวัดเพชรบุรีและที่บานยี่สาร อําเภอ
อัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม ซึ่งไดเริ่มปลูกปาไมโกงกางใบเล็กเพื่อเผาถานและทําไมฟนมาตั้งแตป พ.ศ.
2480 และมีราษฎร รายอื่นๆ ทําตามติดตอกันมาจนถึงปจจุบันโดยจํานวนเนื้อที่ที่แทจริงของสวนปาไม
โกงกางที่ราษฎรไดปลูกขึ้นที่บานยี่สาร อําเภออัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม มีเนื้อที่ประมาณ 16,000 ไร โดย
ดําเนินการอยูหลายเจาของและใชประโยชนไมจากสวนปาที่ปลูกในการเผาถานเปนสวนใหญ แตขณะนี้ไดมี
การเปลี่ยนแปลงพื้นที่สวนปาดังกลาวทําเปนนากุงไปเปนจํานวนมากแลว
การเผาถานไมโกงกางที่บานยี่สารตองใชไมสดเปนจํานวนมากกวาจะไดไมเตาหนึ่งจะตองตัดไม
เปนจํานวนมหาศาล ตนโกงกางที่จะตัดมาเผาถาน อายุ 12 – 15 ป ลําตนจะสูงประมาณ 5 - 6 วา มีคน
รับจางไปตัดฟนเอาทั้งรากทั้งโคนและกิ่งกานสาขา สวนลําตนจะตัดทอนออกเปนไมหลายาว 1.30 เมตร สวน
อื่นเอาเปนเชื้อเพลิงเผาถาน การเรียงไมหลาเขาเตาใหเต็มทั้งไมตั้งและไมซอน 1 เตา ใชจํานวนไมทั้งหมด
ประมาณ 10,000 ถึง 12,000 ทอน เปนน้ําหนักประมาณ 20 ตัน หรือ 20,000 กิโลกรัม เผาแลวจะไดถาน
4,500 ถึง 5,000 กิโลกรัม ราคาจําหนายปลีกถานไมโกงกางบรรจุถุง ถุงละ 2 กิโลกรัม ราคา 50 บาท
ปาชายเลนที่ยี่สารเปนสวนปาของเอกชน มีโฉนดที่ดินไมใชปาสัมปทานหรือปาสงวน เมื่อไมในปาโต
ใชการได ก็จะตัดฟนและปลูกทดแทน ปญหาในการตัดไมทําลายปาจึงไมเกิดขึ้น (ม.ร.ว.ถนัดศรี สวัสดิวัตน
,2551)2
2
ม.ร.ว.ถนัดศรี สวัสดิวัตน. 2551. ถานไมโกงกาง ที่ยี่สาร ชุมชนโบราณแมกลอง. หนังสือพิมพไทยรัฐ ฉบับวันที่ 27
กรกฎาคม 2551
6

9. การปลูกปาชายเลนภาครัฐรวมเอกชน
ปจจุบันการบริหารจัดการทรัพยากรโดยประชาชนมีสวนรวมเปนเรื่องที่รัฐใหความสําคัญ การปลูก
ปาชายเลนภาครัฐรวมเอกชนในปจจุบันมีทั้งรูปแบบที่เปนงบประมาณของรัฐแลวขอความรวมมือประชาชน
ในการเขารวมกิจกรรมเพื่อประโยชนในการสรางความรูสึกรักและหวงแหนธรรมชาติใหกับประชาชนที่เขารวม
กิจกรรมกับรัฐ เพราะการปลูกปาชายเลนถือเปนการฟนฟูอยางหนึ่ง แตการฟนฟูที่ยั่งยืนยิ่งกวาก็คือการให
การศึกษาใหชาวบานไดเขาใจถึงประโยชนของปาชายเลน และรูปแบบที่เอกชนมีงบประมาณและประสงคจะ
สนับสนุนการปลูกปาชายเลนแลวรัฐเปนฝายอํานวยความสะดวกในการคัดเลือกพื้นที่ สนับสนุนกลาไมใหกับ
เอกชน ซึ่งเอกชนที่ใหความรวมมือในการปลูกปาชายเลนกับภาครัฐนั้นมีเอกชนทั้งในและตางประเทศ
สําหรับ ตางประเทศนั้ น การปลูกปา ประชาอาสาไทย-ญี่ปุน มีมาตั้ งในอดี ต นอกจากนี้ยั งมีก าร
สนับสนุนงบประมาณดานการวิจัยเรื่องการฟนฟูพื้นที่เสื่อมโทรม การแกปญหาการกัดเซาะชายฝง ฯลฯ ซึ่ง
หนังสือเลมนี้ไดนําเสนอตัวอยางแปลงปลูกปาชายเลนที่เกิดจากการสนับสนุนเงินทุนและนักวิจัยมารวมกับ
นักวิจัยชาวไทยในการปลูกปาชายเลนเพื่อแกปญหาพื้นที่เสื่อมโทรมจากการทํานากุงและปญหาการกัดเซาะ
ชายฝงในจังหวัดนครศรีธรรมราชไวจํานวน 2 แปลง
7

10. การปลูกปาชายเลนตามโครงการปลูกปาชายเลนเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว
เนื่องในวโรกาสครองราชยปที่ 50
พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดชไดทรงพระราชทานพระราชดําริเปนอเนกประการใน
การทํานุบํารุงสิ่งแวดลอม และทรัพยากรปาไมของประเทศทรงพระราชทานพระราชดําริการพัฒนาดาน
ตางๆ ควบคูกับการอนุรักษเสมอดวยการทรงจัดการใชทรัพยากรสิ่งแวดลอมใหเกิดประโยชนแกพสกนิกร
มากที่สุด ประกอบกับสมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงหวงใยปญหาปาไมที่ถูกบุกรุกทําลาย และ
ทรงกรุณาโปรดเกลาฯ ใหทานผูหญิงสุประภาดา เกษมสันต ราชเลขานุการในพระองค อัญเชิญพระราชกระแส
มายั ง กระทรวงเกษตรและสหกรณ ต ามหนั ง สื อ สํ า นั ก ราชเลขาธิ ก าร ที่ รล 0009/11951 ลงวั น ที่
29 ธันวาคม 2535 ใหหามาตรการยับ ยั้งการทํ าลายปา และเรง ฟนฟู สภาพตน น้ําลํา ธาร โดยทรงโปรด
พิจารณาปญหาการขาดแคลนน้ํา ซึ่งเปนปญหาใหญของชาติที่จะตองเรงแกไขโดยดวนที่สุด
กระทรวงเกษตรและสหกรณ ไ ด น อ มอั ญ เชิ ญ พระราชกระแสของสมเด็ จ พระนางเจ า
ฯ พระบรมราชินีนาถ มาเปนแนวทางในการดําเนินการฟนฟูสภาพปาไม เพื่อใหสภาพปาที่เสื่อมโทรมได
กลับคืนสภาพโดยรวดเร็ว โดยไดหารือทั้งภาครัฐและภาคเอกชน ที่จะใหคนในชาติทุกหมูเหลา ทุกสาขา
อาชีพไดรวมกันปลูกปาสนองพระราชกระแสของ สมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถและนอมเกลาฯ
ถวายเป น สั ก การะ เนื่ อ งในวโรกาสที่ พ ระบาทสมเด็ จ พระเจ า อยู หั ว ทรงครองราชย ป ที่ 50 ใน
ป พ.ศ. 2539 กระทรวงเกษตรและสหกรณจึงไดจัดทําโครงการปลูกปาถาวรเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จ
พระเจ า อยู หั ว เนื่ อ งในวโรกาสทรงครองราชย ป ที่ 50 ขึ้ น ระยะที่ 1 มี ระยะเวลาดํ าเนิ นงานตามโครงการฯ 3 ป
(พ .ศ .2537–พ .ศ .2539) ระยะที่ 2 มี ระยะเวลาดํ าเนิ นงาน ต า ม โ ค ร ง ก า ร ฯ 6 ป (พ .ศ .2540-พ .ศ .
2545) และในระยะที่ 3 มีระยะเวลาดําเนินงานตามโครงการฯ 5 ป (พ.ศ.2546–พ.ศ.2550) โดยมี
วัตถุประสงค คือ
1. ดําเนินการปลูกปาในพื้นที่เขตอนุรักษใหครบตามเปาหมาย จํานวน 5 ลานไร
2. เพื่อเปนการสนองพระราชดําริดานการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม
3. เพื่อเพิ่มพื้นที่ปาของประเทศใหบรรลุผลตามนโยบายของรัฐบาล
4. เพื่อปลูกฝงจิตสํานึกใหคนในชาติมีใจรักตนไม รักปาไม และหวงแหนทรัพยากรปาไม โดยมีการ
รณรงค และการมีสวนรวมของทุกสวนในการแกปญหาภัยธรรมชาติที่เกิดขึ้น
8

11. การปลูกปาชายเลนตามโครงการเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ
ในวโรกาสทรงพระชนมายุ 72 พรรษา
โครงการปลูกปาชายเลนถาวรเฉลิมพระเกียรติฯ เปนโครงการสําคัญของกรมทรัพยากรปาชายเลน
ทางทะเลและชายฝง โดยสํานักอนุรักษทรัพยากรปาชายเลนเริ่มจัดตั้งเมื่อ พ.ศ. 2545 มีวัตถุประสงคเพื่อ
สนองแนวพระราชดําริของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวและสืบสานพระราชปณิธานของสมเด็จพระนางเจา
สิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในการอนุรักษปาชายเลนฟนฟูทะเลไทยใหกลับคืนความอุดมสมบูรณ และมี
ศักยภาพในการอํานวยผลผลิตสัตวน้ําอยางยั่งยืน รวมทั้งเกื้อกูลตอการเพิ่มความหลากหลายทางชีวภาพ
และรักษาสภาพแวดลอมของระบบนิเวศปาชายเลน ระบบนิเวศชายฝง และระบบนิเวศทางทะเลใหเปนไป
อยางสมดุล โดยรณรงคและสงเสริมใหประชาชนทุกหมูเหลารวมกันฟนฟูปาชายเลนที่เสื่อมโทรมใหกลับคืน
ความอุดมสมบูรณ ใหชุมชนในทองถิ่นที่อาศัยอยูรอบพื้นที่ปาชายเลนอยางยั่งยืนตอไป อีกทั้งเปนการเฉลิม
ฉลองเทิดพระเกียรติถวายเปนราชสักการะในวโรกาสมงคลสมัยเฉลิมพระชนมพรรษา 72 พรรษา ดวย
กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝงไดดําเนินการปลูกปาชายเลนตามโครงการปลูกปาถาวรเฉลิม
พระเกียรติฯ ตั้งแตป 2545 – 2551 ไดเนื้อที่สวนปาชายเลนที่ไดดําเนินการปลูกเสร็จแลวทั้งสิ้น 24,346 ไร
9

12. การปลูกปาชายเลนในอุทยานสิ่งแวดลอมนานาชาติสิริรธร จากพระราชดําริในสมเด็จพระเทพ
รัตนสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
การฟนฟูระบบนิเวศปาชายเลนในอุทยานสิ่งแวดลอมนานาชาติสิรินธร เริ่มตนเมื่อวันที่ 14 สิงหาคม
พ.ศ. 2537 จากพระราชดําริในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ใหจัดหาพื้นที่ที่เหมาะสม
เพื่อทดลองปลูกและฟนฟูสภาพปาชายเลน ซึ่งการฟนฟูสภาพปาชายเลนในอุทยาน ฯ แบงออกเปน 3 ระยะ
รวมพื้นที่ที่ปลูกไปแลวจํานวน 140 ไร โดยทําการฟนฟูบริเวณคลอง 2 คลองไดแก คลองบางตรานอย และ
คลองบางตราใหญ ซึ่งรับน้ําจืดจากลุมน้ําหวยใหญ ไหลลงทะเลบริเวณทางดานทิศเหนือและทิศใตของ
อุทยาน ฯ เปนบริเวณที่ไดรับอิทธิพลน้ําทะเลขึ้นสูงสุด เกิดเปนระบบนิเวศน้ํากรอย
การฟนฟูปาชายเลนระยะที่ 1 ปลูกบริเวณพื้นที่คลองบางตรานอยและคลองบางตราใหญ มีเนื้อที่
ประมาณ 80 ไร และ 30 ไร ตามลําดับ ประกอบดวยพันธุไมปาชายเลนจํานวน 32 ชนิด (เมื่อวันที่ 17
สิงหาคม พ.ศ. 2537 สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดําเนินทรงปลูกตน
โกงกางใบใหญทั้งสองบริเวณ) ซึ่งกอนการปลูกปาชายเลนมีการขุดลอกตะกอนทรายที่ทับถมบริเวณปาก
แมน้ําทั้ง 2 คลอง เพื่อใหปาชายเลนที่ปลูกไดรับอิทธิพลจากน้ําขึ้นน้ําลงได
การฟนฟูปาชายเลนระยะที่ 2 ปลูกบริเวณพื้นที่สวนแยกคลองบางตรานอย มีเนื้อที่ประมาณ 30 ไร
ประกอบดวยพันธุไมปาชายเลนจํานวน 22 ชนิด (เมื่อ 20 กรกฎาคม พ.ศ. 2544 สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา
ฯ สยามบรมราชกุมารีเสด็จพระราชดําเนินทรงปลูกตนโกงกางใบใหญ) (อุทยานสิ่งแวดลอมนานาชาติสิรินธร,
2552)3
3
อุทยานสิ่งแวดลอมนานาชาติสิริธร. 2552. การฟนฟูระบบนิเวศปาชายเลน. เอกสารเผยแพรของอุทยานสิ่งแวดลอมฯ
10

13. การปลูกปาชายเลนในโครงการฟนฟูทรัพยากรปาชายเลน เพื่อลดผลกระทบจากภาวะโลกรอน
กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝงไดจัดทําโครงการฟนฟูทรัพยากรปาชายเลน เพื่อลดผลกระทบ
จากภาวะโลกรอน ตามที่คณะรัฐมนตรีไดมีมติเมื่อวันที่ 18 มีนาคม 2551 และ 1 เมษายน 2551 ใหดําเนิน
โครงการเตรียมรับ มือ กั บการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอ ากาศ และคุณ ภาพสิ่งแวดลอ มตามนโยบายของ
รัฐมนตรีวาการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม
จากขอมูลการจําแนกการใชประโยชนที่ดินปาชายเลน พ.ศ. 2543 พบวาปาชายเลนถูกเปลี่ยน
สภาพไปใชประโยชนตามวัตถุประสงคตางๆ มากมาย แตที่มีจํานวนมากที่สุดคือ การเปลี่ยนแปลงเปนพื้นที่
เพาะเลี้ยงสัตวนํ้าในจังหวัดนครศรีธรรมราช มีพื้นที่ครอบครองทําประโยชนของราษฎรโดยไมมีเอกสารสิทธิ์
ถึง 61,730 ไร พื้นที่ขออนุญาตใชประโยชน จํานวน 4,165 ไร จากพื้นที่ปาชายเลนตามมติคณะรัฐมนตรี
จํานวน 137,686 ไร ปจจุบันมีพื้นที่ปาชายเลนคงสภาพ จํานวน 71,791 ไร
สภาพปญาหาในพื้นที่ที่เกิดขึ้นคือราษฎรไมสามารถเขาพัฒนาปรับปรุงพื้นที่เพื่อประโยชนในการ
เพาะเลี้ยงสัตวน้ํา เนื่องจากเปนการกระทําผิดกฎหมาย สวนทางราชการไมสามารถเขาปรับปรุงฟนฟูสภาพ
ปาไดเชนกัน เนื่องจากถูกขัดขวางจากผูครอบครองพื้นที่ ทําใหทั้งราษฎรและราชการไมไดรับประโยชนสูงสุด
จากพื้นที่ดังกลาวมาเปนเวลานานกวา 30 ป
การดําเนินโครงการฟนฟูทรัพยากรปาชายเลน เพื่อลดผลกระทบจากภาวะโลกรอน ทางราชการโดย
สวนบริหารจัดการทรัพยากรปาชายเลนที่ 2 และหนวยราชการในพื้นที่ไดดําเนินการเจรจาจนไดขอสรุป
ระหวางราษฎรและทางราชการ คือ ใหทางราชการเขาดําเนินการปรับปรุงฟนฟูสภาพพื้นที่ครึ่งหนึ่ง และให
ราษฎรขออนุญาตเขาทําประโยชนเพื่อการเพาะเลี้ยงสัตวน้ําอีกครึ่งหนึ่ง ซึ่งตามขอตกลงดังกลาวไดรับความ
ยินยอมจากราษฎรบางสวน
ผลการดําเนินโครงการสวนบริหารจัดการทรัพยากรปาชายเลนที่ 2 ไดดําเนินการปลูกฟนฟูปาชาย
เลนในป พ.ศ. 2551 ทั้งสิ้น 7,000 ไร ในทองที่ตําบลบางจาก ตําบลทาไร ตําบลปากนคร ตําบลทาซัก
ตําบลปากพูน อําเภอเมือง ตําบลปากพนังฝงตะวันตก ตําบลแหลมตะลุมพุก ตําบลคลองนอย อําเภอปาก
พนัง ตําบลทาศาลา อําเภอทาศาลา จังหวัดนครศรีธรรมราช
11

14. การปลูกฟนฟูระบบนิเวศปาชายเลน (สนใจ หะวานนท,2552)4
การปลูกปาชายเลนในปจจุบันมุงหวังที่จะฟนฟูระบบนิเวศปาชายเลนที่เสื่อมโทรมใหมีสภาพดีเพื่อให
เกิดความสมดุลของสภาพแวดลอมชายฝงทะเลมากยิ่งขึ้นการปลูกปาชายเลนเทาที่ผานมาสวนใหญจะใชไม
โกงกางเปนหลักเพราะเปนไมที่มีคุณคาทางเศรษฐกิจ และชวยในการพัฒนาสภาพแวดลอมไดดีการปลูกปา
ชายเลนใหไดผลดีควรคํานึงถึงปจจัยสิ่งแวดลอมที่เปลี่ยนแปลงไปตามสภาพพื้นที่และกาลเวลา อาทิเชน
สภาพภูมิประเทศ ชายฝงทะเล ภูมิอากาศ น้ําขึ้น - น้ําลง คลื่นและกระแสน้ํา ความเค็มของน้ําทะเล ปริมาณ
ออกซิเจนที่ละลายน้ํา คุณสมบัติทางเคมีและฟสิกสของดินและปริมาณธาตุอาหารตาง ๆ นอกจากนี้สัตวที่อยู
ในปาชายเลนและประชาชนที่อยูตามชายฝงก็มีสวนชวยใหเกิดปญหาในการปลูกปาชายเลนไดเหมือนกัน
การที่จะปลูกปาชายเลนในสภาพพื้นที่ตาง ๆ ใหไดผลนั้นผูดําเนินการในพื้นที่จะตองนําความรูที่ได
จากการสั ง เกตุ แ ละศึ ก ษาทํ า ความเข า ใจในระบบนิ เ วศป า ชายเลนของพื้ น ที่ ป ลู ก มาใช เ ป น หลั ก ในการ
ดําเนินการปลูกโดยสังเกตุและศึกษากลุมของสังคมพืชที่ปรากฏอยูในสภาพธรรมชาติซึ่งปกติแลวพันธุไมปา
ชายเลนจะขึ้นอยูในลักษณะการแบงเขต (Zonation) ตามสภาพความเค็มของน้ําทะเลและความลาดชันของ
พื้นที่การปลูกเพื่อพัฒนาสิ่งแวดลอมชายฝงทะเลเชนนี้จึงควรพิจารณาคัดเลือกพันธุที่มีอยูเดิมในสังคมพืชนั้น
เปนอันดับแรกโดยทั่วไปแลวพื้นที่ที่จะดําเนินการปลูกฟนฟูสภาพปาชายเลนมีลักษณะดังนี้
4
สนใจ หะวานนท,2552. http://www.ds.ac.th/~mangrove/protection.html
12

15. พื้นที่ซึ่งเปนดินเลนงอกใหม (New mudflat area)
เกิดจากการทับถมของตะกอนดินที่ไหลมาตามแมน้ําลําคลอง เชน อาวบานดอน จังหวัดสุราษฎร
ธานี อาวปากพนัง จังหวัดนครศรีธรรมราชหรือเกิดจากการพังทลายของชายฝงทะเลในบริเวณอื่นแลว
กระแสน้ําหมุนเวียนพัดพาไปตกตะกอนในอีกพื้นที่หนึ่ง เชน หาดเลนงอกใหมในทองที่จังหวัดสมุทรสงคราม
และเพชรบุรีเกิดจากการพังทลายของชายฝงสมุทรสาคร กรุงเทพฯ สมุทรปราการ แลวกระแสน้ําพัดพาไป
ตกตะกอนในบริเวณดังกลาวโดยมีตะกอนที่ไหลมาตามแมน้ําลําคลองทับถมเพิ่มเติม
ปญหาการปลูกปาชายเลนบริเวณดินเลนงอกใหม
พื้นที่ซึ่งเปนดอนเลนงอกใหมยังเปนแหลงที่อยูอาศัย
และแสวงหาอาหารของสัตวน้ําเปนจํานวนมาก ทําใหมีอวนรุนเขา
มาจับสัตวน้ําอยูเสมอ ซึ่งนอกจากจะทําลายกลาไมที่ปลูกแลว ยัง
ทําใหการตกตะกอนและยึดตัวของอนุภาคดินเปนไปไดชา ดังนั้น
กอนการปลูกปาชายเลนในบริเวณนี้จึงควรจัดทําแนวรั้วกั้นการ
เขาออกของเรือประมงไวเปนการลวงหนา และจะมีกลาไมเขามา
สื บ พั น ธุ ต ามธรรมชาติ เ พิ่ ม เติ ม จนกลายเป น ป า ที่ ส มบู ร ณ ที่ มี
ประโยชนในการอนุรักษสิ่งแวดลอมชายฝงไดในเวลาอันรวดเร็ว
13

16. พื้นที่ปาเสือมโทรมอันเนืองมาจากการตัดไม (Over cutting area)
่ ่
ในพื้ น ที่ เ ช น นี้ จ ะมี ไ ม ที่ มี คุ ณ ค า ทางเศรษฐกิ จ น อ ยเหลื อ อยู แ ละการสื บ พั น ธุ ต ามธรรมชาติ ไ ม ดี
เนื่องจากขาดแคลนแมไม สภาพสังคมพืชที่เคยเปนปาโกงกางขึ้นอยูในดินเลนออนอาจเปลี่ยนเปนไมถั่วซึ่งขึ้น
ไดดีในที่เปนดินเลนแข็ง เนื่องจากมีเรือนยอดปกคลุมพื้นที่หางๆ และมีการเขาไปเหยียบย่ําอยูเสมอ
นอกจากนี้ยงมีตะกอนดินเลนที่แขวนลอยอยูในน้ํามาทับถมเพื่อขึ้นอยูตลอดเวลาทําใหระดับพื้นดินสูงมากขึ้น
ั
ปญหาการปลูกปาชายเลนในพื้นที่ปาเสื่อมโทรม
การปลูก พัน ธุ ไ มล งในพื้น ที่ค วรสัง เกตปริ ม าณวั ชพื ช ที่
ขึ้นอยู หากเปนพื้นที่ซึ่งมีปรงหนูหรือปรงทะเล (Acrostichum sp.)
หรือพันธุไมอื่นๆ เชน เหงือกปลาหมอ (Acanthus sp.) ถอบแถบ
(Derris trifoliata) สักขี (Dalbergia cadenatensis) ขึ้นอยูทั่วไปใน
พื้นที่เหลานี้จะเปนดินเลนแข็งการปลูกไมโกงกางลงในที่วางจะ
เจริญเติบโตชา ชนิดไมที่ควรปลูกในพื้นที่เชนนี้ ไดแก ถั่วขาว
(Bruguiera cylindrica) พังกาหัวสุมดอกขาว (B. sexangula)
พั ง กาหั ว สุ ม ดอกแดง (B. gymnorrhiza) ฝาดดอกแดง
(Lumnitzera littorea) ฝาดดอกขาว (L. racemosa) เปนตน
14

17. พื้นที่ที่ผานการทํานากุง (Abandoned shrimp farm area)

ในพื้นที่ที่ผานการทํานากุงแบบดั้งเดิม เมื่อปลอยทิ้งรางจะทําใหอุณหภูมิของดินสูงขึ้น ปริมาณน้ําใน
ดินลดลง และปริมาณธาตุอาหารต่ํา จากการศึกษาพบวา อุณหภูมิของดินนากุงจะสูงกวาปาชายเลนปกติ
3.0-10.5 องศาเซลเซียส ปริมาณน้ําในดินลดลง 77.4 - 83.3 % ปริมาณอินทรียวัตถุลดลง 3.5 - 11% แต
อยางไรก็ตาม ในพื้นที่นากุงรางแบบดั้งเดิมหนาดินสวนใหญยังคงอยูในสภาพเดิม และดินยังมีธาตุอาหาร
เพียงพอที่จะใชในการเจริญเติบโตของพืช จึงสามารถปลูกไมโกงกางใบเล็ก ถั่วขาว โปรงแดง ลงไปได
การปลูกปาชายเลนในพื้นที่นากุงราง
ควรปลูกในชวงฤดูฝนหรือชวงที่มีน้ําทะเล
ทวมถึงในเวลากลางวัน ซึ่งในพื้นที่ปาชายเลน
บริเ วณชายฝง ทะเลอา วไทยจะอยู ใ นชว งระหวา ง
เดือนตุลาคม-กุมภาพันธ การปลูกในฤดูแลงและน้ํา
ลดในเวลากลางวัน จะทํ า ให กล า ไมที่ ป ลู กมี อัต รา
การรอดตายต่ํา
15

18. สวนปาโกงกางในประเทศไทย
การปลูกฟนฟูปาชายเลนในประเทศไทยนั้นสวนใหญเปนการปลูกปาโกงกางทั้งโกงกางใบเล็กและ
โกงกางใบใหญ สวนพันธุไมปาชายเลนชนิดอื่นที่มีการปลูกนอยกวา ไดแก โปรงแดง ถั่วขาว พังกาหัวสุม
แสม ฯลฯ ระบบนิเวศปาชายเลนจะเปลี่ยนแปลงไปเมื่อสวนปาชายเลนมีอายุมากขึ้นทั้งทางดานโครงสราง
เชน องคประกอบชนิดพันธุ ความหนาแนน การปกคลุมเรือนยอด และทางดานหนาที่ เชน ปริมาณการดูดซับ
กาซคารบอนไดออกไซด
การปลูกและฟนฟูปาชายเลนมีบทบาทสําคัญในการควบคุมปจจัยที่เกี่ยวของกับความหลากหลาย
ทางชีวภาพในบริเวณปาชายเลน ปาชายเลนมีความสําคัญตอสัตวน้ําในแงเปนแหลงที่อยูอาศัย แหลงอาหาร
แหลงวางไขและอนุบาลปลาวัยออน การปลูกและฟนฟูปาชายเลนจะเพิ่มผลผลิตของปาชายเลนโดยผลผลิต
ของปาชายเลนจะเพิ่มขึ้นตามอายุของสวนปา การเพิ่มผลผลิตของปาชายเลนจะเพิ่มผลผลิตการรวงหลน
และการผุสลายของเศษใบไมในปาชายเลน ซึ่งเปนจุดเริ่มตนของสายใยอาหารอีกแบบหนึ่ง นอกเหนือจาก
สายใยอาหารที่ เริ่ มต นจากผูผ ลิ ตเบื้อ งต นเช น แพลงกต อนพื ช สาหร า ยหนา ดิน และพัน ธุ ไม ปา ชายเลน
ผลผลิตเศษใบไมเหลานี้เปนอาหารสําคัญสําหรับปลาและสัตวน้ํานานาชนิด ปริมาณอินทรียสารในดิน
เพิ่มขึ้นตามอายุของปาชายเลนปลูก นอกจากนี้ระบบรากที่เพิ่มขึ้นตลอดจนรมเงาจากเรือนยอดไมปาชาย
เลนที่มีอายุมากขึ้นจะชวยบดบังแสงแดด และรักษาความชุมชื้นของดินทําใหเกิดสภาพหลากหลายของแหลง
ที่อยูอาศัย
16

19. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 1 ป
แปลงปลูกโกงกางใบใหญในพื้นที่ดินเลนงอกใหม บานหนาทับ-ปากพยิง หมูที่ 14 ตําบล ทาศาลา
จังหวัดนครศรีธรรมราช เนื้อที่ 450 ไร (ปลูกป พ.ศ.2551) การเจริญเติบโตของตนโกงกางอายุ 1 ป สามารถ
งอกใบคูใหมเพิ่ม 1-2 คู ความสูงของกลาไมประมาณ 40- 80 เซนติเมตร ยังไมมีการพัฒนารากค้ํายัน ภายใน
แปลงมีตนแสมดําซึ่งเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติเล็กนอยความหนาแนนไมถึง 10 ตน/ไร
แปลงปลู ก ป า ชายเลนอายุ 1 ป ห ากเป น
แปลงปลู ก ป า ในพื้ น ที่ น ากุ ง ร า งจะสามารถใช
ประโยชนในการเพาะเลี้ยงสัตวน้ําบริเวณแปลงปลูก
ได เนื่ อ งจากสภาพแปลงปลู ก เป น พื้ น ที่ โ ล ง มี
เปอรเซ็นตการปกคลุมเรือนยอดเพียง 5 เปอรเซ็นต
การสํ า รวจสั ต ว น้ํ า ในแปลงปลู ก ป า ในนากุ ง ใน
ทองที่ตําบลทาไร ตําบลทาซัก และตําบลปากพูน ที่
เขามาจากการเปดประตูระบายนําน้ําเขาแปลงเพื่อ
เลี้ยงไวภายในแปลงปลูกปา พบวา มีชนิดสัตวน้ําทั้งหมด 20 ชนิด โดยสัตวน้ําชนิดเดนไดแก กุงแชบวย
ปลากระบอก และปูดํา (ศูนยวิจัยทรัพยากรทางทะเลและชายฝงอาวไทยตอนลาง,2551)5
5
ศูนยวิจัยทรัพยากรทางทะเลและชายฝงอาวไทยตอนลาง. 2551. รายงานเบื้องตน โครงการติดตามสถานภาพทรัพยากรสัตวน้ําบริเวณ
โครงการฟนฟูทรัพยากรปาชายเลนเพื่อลดผลกระทบจากภาวะโลกรอน.
17

20. แปลงปลูกปาโกงกาง อายุ 2 ป
แปลงปลู ก โกงกางใบใหญ ใ นพื้ น ที่ ดิ น เลนงอกใหม หมู ที่ 5 ตํ า บลท า ศาลา จั ง หวั ด
นครศรีธรรมราช เนื้อที่ 240 ไร (ปลูกป พ.ศ.2550) การเจริญเติบโตของตนโกงกางอายุ 2 ป ความสูงของกลา
ไมประมาณ 60 - 110 เซนติเมตร เริ่มมีการพัฒนารากค้ํายันที่งอกออกมาเปนรากอากาศยังไมเจริญลงดิน
ภายในแปลงมีตนแสมดําซึ่งเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติพบมากบริเวณขอบแปลงริมทะเล
แปลงปลูกปาชายเลนอายุ 2 ปบริเวณดิน
เลนงอกใหมจะชวยลดความรุนแรงของคลื่นทําให
ลูกปลาตัวเล็กๆ สามารถเขามาอาศัยหลบคลื่นลม
แรงบริเวณแปลงปลูกได จะเห็นไดวาบริเวณแปลง
ปลูกมีนกนางนวลมาอาศัยเกาะบนหลักไมที่ทําไว
กั้นเขตไมใหเรือประมงเขามาทําความเสียหายกับ
ตนไม และหาลูกปลาบริเวณนั้นเปนอาหาร
18

21. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 3 ป
แปลงปลูกโกงกางใบใหญในพื้นที่ดินเลนงอกใหมบานแหลม ม. 14 ตําบลทาศาลา จังหวัดนครศรี-
ธรรมราช เนื้อที่ 240 ไร (ปลูกป พ.ศ. 2549) การเจริญเติบโตของตนโกงกางอายุ 3 ป สามารถพัฒนารากค้ํา
ยันได 4-7 รากตอตน เรือนยอดเจริญเปนพุมประกอบดวยกิ่งที่มีประมาณใบ 3 คู 3 – 5 กิ่ง ความกวางเรือน
ยอดประมาณ 35 – 40 เซนติเมตร การปกคลุมเรือนยอดประมาณ 25 เปอรเซ็นต
การเจริญเติบโตของโกงกางอายุ 3 ป มีทั้งยังเปนกลาไม (Seedling) 6 และเจริญเปนลูกไม (Sapling)
7
ขนาดเสนผานศูนยกลางประมาณ 2 – 3 เซนติเมตร ความสูงประมาณ 80 – 140 เซนติเมตร ภายในแปลง
มีตนแสมดําที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติกระจายหางๆ กัน โดยพบมากบริเวณฝงริมทะเล
6
Seedling คือ ตนไมที่มความสูงไมเกิน 1.30 เมตร
ี
7
Sapling คือ ตนไมที่ความสูงเกิน 1.30 เมตร และขนาดเสนผานศูนยกลางที่ความสูง 1.30 เมตรไมเกิน 4.5 เซนติเมตร
19

22. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 4 ป
แปลงปลูกโกงกางใบใหญในพื้นที่ดินเลนงอกใหมบานหนาทับ-ปากพยิง หมูที่ 14 ตําบลทาศาลา
จังหวัดนครศรีธรรมราช เนื้อที่ 200 ไร (ปลูกป พ.ศ. 2548) การเจริญเติบโตของตนโกงกางอายุ 4 ป จะ
พัฒนาการเจริญเติบโตสามารถพัฒนารากค้ํายันเพิ่มไดมาก โดยตนที่มีรากค้ํายันมากอาจมีถึง 20 ราก เรือน
ยอดพัฒนาไดมากโดยความกวางเรือนยอดประมาณ 1 เมตร ความสูงของเรือนยอด ประมาณ 1.5 เมตร การ
ปกคลุมเรือนยอดประมาณ 35 เปอรเซ็นต การพัฒนาทางดานความสูงจนตนโกงกางเปน “ลูกไม” (Sapling)
ทั้งหมดมีความสูงประมาณ 1.5 – 2 เมตร ขนาดเสนผานศูนยกลางลําตน ประมาณ 3 - 4 เซนติเมตร
ภายในแปลงปลูกมีตนแสมที่เกิดขึ้นเองตาม
ธรรมชาติที่มีความสูงใกลเคียงกับตนโกงกางปลูกใน
แปลง โดยพุ ม เรื อ นยอดขนาดใหญ ก ว า ทํ า ให
เปอรเซ็นตการปกคลุมเรือนยอดของตนไมในแปลง
เพิ่มขึ้นอีก 10 - 20 เปอรเซ็นต ทําใหเปอรเซ็นตการ
ปกคลุมเรือนยอดรวมมากกวา 50 เปอรเซ็นต
20

23. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 4 ป
แปลงปลูกโกงกางใบใหญทองที่ หมูที่ 4 ต. ปากพูน อ.เมือง จ.นครศรีธรรมราช เนื้อที่ 140 ไร (ปลูก
ป พ.ศ. 2548) ตนไมในแปลงเจริญเปนลูกไม (sapling) ที่มีความสูงประมาณ 2 - 3 เมตร ขนาดเสนผาน
ศูนยกลางลําตน ประมาณ 3.5 – 4.5 เซนติเมตร ตนไมในแปลงปลูกปาชายเลนแปลงนี้มีระยะปลูก 2 x 2
ตารางเมตร มีความหนาแนนของตนไมประมาณ 400 ตนตอไร การปกคลุมเรือนยอดประมาณ 40 เปอรเซ็นต
เปนแปลงที่ยังมีการเพาะเลี้ยงสัตวน้ําระบบธรรมชาติรวมดวย
แปลงปลูกปาชายเลนในโครงการ Green Carpet ซึ่ง
นักวิจัยชาวญี่ปุนนําโดย ดร. ฮิคารุ กาโตะ นักวิจัยจากสถาบัน
สิ่งแวดลอมไทย นําโดย ดร. สนิท อักษรแกว และนักวิจัยจาก
มหาวิ ท ยาลั ย ต า งๆ ได ดํ า เนิ น โครงการสํ า รวจพื้ นที่ เ พื่ อ ฟ น ฟู
พื้น ที่ เ สื่ อ มโทรมจากการทํ า นากุ ง และแก ป ญ หาหารกั ด เซาะ
ชายฝงในจังหวัดนครศรีธรรมราชโดยไดรับความรวมมือจาก
ชาวบานในการยินยอมใหเขาปลูกปาชายเลนในพื้นที่ โครงการ
ดังกลาวสามารถแกไขปญหาความเสื่อมโทรมและการกัดเซาะ
ชายฝงไดตลอดแนวชายฝงตั้งแตบานปากพญา-บานปากพูน อ.
เมือง จ. นครศรีธรรมราช
21

24. แปลงปลูกโกงกาง อายุ 4 ป
แปลงปลูกปาชายเลนโครงการฟนฟูปาชายเลนที่ไดรับความเสียหายจากสึนามิ บริเวณนอกเขตปา
สงวนฯ ในทองที่อําเภอตะกั่วปา เนื้อที่ 100 ไร (ปลูกป พ.ศ. 2548)
แปลงปลูกปาชายเลนบริเวณธรณีพิบัติ ทองที่ อ.ตะกัวปา จ.พังงา เปนสวนหนึ่งของงานปลูกปา
่
ชายเลนบริเวณพื้นที่ที่ไดรับความเสียหายจากคลื่นสึนามิ ของสวนบริหารจัดการทรัพยากรปาชายเลนที่ 2 ซึ่ง
ไดรับการจัดสรรเงินงบประมาณใหดําเนินงานปลูกปาชายเลนในลักษณะเต็มพื้นที่ ในพื้นที่ความรับผิดชอบ
ของสถานีพัฒนาทรัพยากรปาชายเลนที่ 16 17 18 และ 19 จํานวนเนื้อที่ทั้งหมด 1,900 ไร
ปจจุบันความโตของตนโกงกางใบใหญในแปลงมีขนาดเสนผานศูนยกลางอยูระหวาง 1.3 – 3.5
เซนติเมตร เสนผานศูนยกลางเฉลี่ยเทากับ 2 เซนติเมตร ความสูงอยูระหวาง 95 - 222 เซนติเมตร ตนไมใน
แปลงมีทั้งที่ยังเปนกลาไม (seedling) และเจริญเปนลูกไม (sapling) ตนไมในแปลงอยูในระยะสรางรากค้ํา
ยัน ความหนาแนนของตนไมเทากับ 1,132 ตน/ไร
เมื่อตนโกงกางในปาปลูกเริ่มสรางรากค้ํายันก็
เปรียบเสมือนการสรางบานใหลูกหอยเขามายึดเกาะ
รากโกงกางเปนบาน นอกจากหอยบนรากโกงกางก็จะ
พบปลาตีนบนหาดเลน ลูกปลาตัวเล็กๆ ในน้ําเมื่อยาม
น้ําทวมถึงแปลงปลูก นกยางแวะเวียนเขามาโฉบลูก
ปลาเปนอาหาร
ต น โกงกางในแปลงปลู ก ป า ในพื้ น ที่ ไ ด รั บ
ความเสียหายจากสึนามิมีขนาดเสนผานศูนยกลาง
นอยกวาแปลงปลูกปาในพื้นที่นากุงรางซึ่งอายุเทากันเนื่องจากตนไมตองปะทะคลื่นลมแรง ลักษณะตนไมสูง
ชลูดและรือนยอดแคบเนื่องจากพื้นที่มีระดับน้ําขึ้น-ลงสูงและระยะปลูกนอยกวา (หนา 20 - 21)
22

25. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 5 ป
แปลงปลูกโกงกางใบใหญในพื้นที่นากุงรางในเขตปาสงวนแหงชาติปาเลนดอนสัก ตําบลดอนสัก
จังหวัดสุราษฎรธานี เนื้อที่ 100 ไร (ปลูกป พ.ศ. 2547) การเจริญเติบโตของตนโกงกางอายุ 5 ป จะพัฒนา
เรือนยอดจนเรือนยอดของแตละตนแผขยายจนเรือนยอดชิดกันไมมีชองวางทั้งระหวางแถวและในแถวปลูก
เปอรเซ็นตการปกคลุมเรือนยอดประมาณ 70 - 80 เปอรเซ็นต ลูกไมโกงกางมีขนาดเสนผานศูนบกลาง
ประมาณ 14 เซนติเมตร บางสวนพัฒนาเปนไมใหญ (Tree) ที่มีขนาดเสนผานศูนยกลางลําตน ประมาณ 5 -
6 เซนติเมตร ความสูงประมาณ 3.5 – 4.0 เมตร
แปลงปลูกโกงกางอายุ 5 ป จะมีพื้นที่ผิวใบเพิ่มขึ้นมากจากโกงกางอายุ 4 ป ทําใหอัตราการดูดซับ
กาซคารบอนไดออกไซดและการปลดปลอยกาซออกซิเจนเพิ่มขึ้นมากดวย
23

26. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 6 ป
แปลงปลูกโกงกาง ในทองที่ ต. เสม็ด อ. เมือง จ. ชลบุรี เนื้อที่ 35 ไร (ปลู ก ป พ.ศ. 2546) การ
เจริญเติบโตของตนไมในแปลงเจริญเปนไมใหญ (Tree) ที่มีความสูงประมาณ 8 เมตร ขนาดเสนผาน
ศูนยกลางลําตนเฉลี่ย 8 เซนติเมตร มีการพัฒนาเรือนยอดมากที่สุด การปกคลุมเรือนยอดประมาณ 84
เปอรเซ็นต ลําตนบางตนมีการแตกกิ่งที่พัฒนาเปนลําตนในกอเดียวกัน 2 – 3 ตน
ปาชายเลนปลูกอายุ 6 ปมีอัตราการเพิ่มขึ้น
ของดั ช นี พื้ น ที่ ผิ ว ใบอั น เนื่ อ งมาจากการพั ฒ นา
เรือนยอดมากที่สุดทํา ใหมีอัตราการเพิ่มขึ้นของ
การดู ดซับ ปริม าณก าซคารบ อนไดออกไซดและ
การปลดปลอยกาซออกซิเจนมากที่สุด (สนิท
อักษรแกวและคณะ,2552)8
8
สนิท อักษรแกว, สนใน หะวานนท, วิโรจน ธีรธนาธร และลดาวัลย พวงจิตร. 2550. อุทยานสีเขียว ระบบกันภัยชายฝง ใน พลิกปาฟน
สู ศูนยฯ สิรินาถราชินี. บริษัท ปตท. จํากัด (มหาชน).
24

27. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 6 ป
แปลงปลูกปาโกงกางในพื้นที่นากุงราง ทองที่ ต. ดอนสัก อ. ดอนสัก จ. สุราษฎรธานี เปนสวนหนึ่ง
ของโครงการฟนฟูสภาพปาชายเลน และบํารุงแปลงปลูกอายุ 2-6 ป ของหนวยฟนฟูสภาพปาชายเลนที่ สฎ 1
กรมปาไม ซึ่งโครงการดังกลาวไดฟนฟูพื้นที่นากุงรางในอําเภอดอนสัก จ. สุราษรธานีกวาหมื่นไรปจจุบันตน
โกงกางใบใหญมีขนาดเสนผานศูนยกลางประมาณ 7- 9 ซ.ม. ความสูง 8-9 เมตร การปกคลุมเรือนยอด
ประมาณ 80 เปอรเซ็นต
เนื่ อ งจากแปลงปลู ก โกงกางมี ก ารปกคลุ ม เรื อ ยอด
หนาแนนแสงแดดที่สองผานถึงพื้นมีนอย ทําใหภายในแปลง
ไมมีไมพื้นลาง ปริมาณแสงอาจสงผลตอการเจริญเติบโตของ
กล า ไม เ มื่ อ ต น ไม มี ก ารสร า งหน ว ยสื บ พั น ธุ แ ล ว ด ว ย จาก
ขอมูลพื้นฐานในการศึกษาโครงสรางเรือนยอด ความสามารถ
ในการดูดซับกาซคารบอนไดออกไซดและการปลดปลอยกาซ
ออกซิเจน พบวาการตัดไมไปใชประโยชนควรเริ่มตัดเมื่อหมู
ไมอายุ 7 ป (สนิท อักษรแกวและคณะ,2552)9
9
สนิท อักษรแกว, สนใน หะวานนท, วิโรจน ธีรธนาธร และลดาวัลย พวงจิตร. 2550. อุทยานสีเขียว ระบบกันภัยชายฝง ใน พลิกปาฟน
สู ศูนยฯ สิรินาถราชินี. บริษัท ปตท. จํากัด (มหาชน).
25

28. แปลงปลูกปาโกงกาง อายุ 6 ป ในทองที่ อ. เมือง จ. ตราด เนื้อที่
400 ไร (ปลูกป พ.ศ. 2546) แปลงปลูกปาชายเลนอายุ 6 ป แปลงนี้
เปนแปลงที่มีการลิดกิ่ง (prunning) ออกทําใหเรือนยอดมีขนาดเล็กกวา
แปลงที่ไมมีการลิดกิ่ง ทําใหแสงสามารถสองผานลงถึงพื้นดินไมพื้นลาง
สามารถเจริ ญ เติ บ โตได ในพื้ น ที่ มี ป รงหนู ป กคลุ ม ประมาณ 60
เปอรเซ็นตของพื้นที่ การเจริญเติบโตของตนไมในแปลงใกลเคียงกับ
แปลงที่ ไ ม มี ก ารลิ ด กิ่ ง มี ข นาดเส น ผ า นศู น ย ก ลางที่ ค วามสู ง เพี ย งอก
ประมาณ 7- 9 ซ.ม. ความสู ง 8-9 เมตร การปกคลุ ม เรื อ นยอด
ประมาณ 65- 70 เปอรเซ็นต
26

29. แปลงปลูกปาโกงกางอายุ 6 ป
แปลงปลูกโกงกางใบใหญแปลงนี้ปลูกบนพื้นที่คอนขางสูง หรือเปนที่ดอน ในทองที่ตําบลแหลมสัก
อําเภออาวลึก จังหวัดกระบี่ การเจริญเติบโตทางดานความสูงประมาณ 8 เมตร ขนาดเสนผานศูนยกลาง
ประมาณ 6 – 8 เซนติเมตร เรือนยอดคอนขางเล็กเมื่อเปรียบเทียบกับหมูไมอายุเทากันที่ปลูกในพื้นที่ดินเลน
งอกใหมหรือปลูกในนากุงราง การปกคลุมเรือนยอดประมาณ 60 – 70 เปอรเซ็นต มีปริมาณแสงสองผานถึง
พื้นดินใหไมพ้ืนลางเจริญเติบโตได สําหรับในพื้นที่นี้ไมพื้นลางคือ น้ํานอง ปกคลุมพื้นที่ประมาณ 80 – 90
เปอรเซ็นต การบํารุงแปลงปลูทางราชการใหงบประมาณในการบํารุงสิ้นสุดลงเมื่ออายุครบ 6 ป
27

30. สวนปาโกงกาง อายุ 10 – 20 ป
สวนปาโกงกางที่อายุ 10 ป ขึ้นไปเปนไมซึ่งโตเต็มที่สามารถผลิต “ฝกโกงกาง” สําหรับการแพรพันธุ
โดยชวงเวลาและจํานวนฝกเฉลี่ยของโกงกางขึ้นอยูกับปจจัยหลายอยาง เชน ความอุดมสมบูรณของพื้นที่
สภาพภูมิอากาศ ความหนาแนนของหมูไม ประโยชนอยางหนึ่งที่เห็นไดอยางแปนรูปธรรมที่เกิดจากการผลิต
ฝกของปาโกงกางปลูก คือ อาชีพเก็บฝกโกงกางเพื่อจําหนาย ทํารายไดใหชาวบานรอบแปลงปลูกปาชายเลน
ตัวอยางเชน ชาวบานบานหนาทับ ตําบลทาศาลา ครอบครัวหนึ่งสามารถเก็บฝกโกงกางได 10,000 ฝกตอ
วัน จําหนายไดในราคา 25-35 บาทตอรอยฝก
จากการศึกษาชวงเวลาและปริมาณการรวงหลนของสํานักอนุรักษทรัพยากรปาชายเลน พบวา
โกงกางใบใหญในแตละทองที่มีชวงเวลาและปริมาณการรวงหลนตางกัน คือ ทองที่จังหวัดตราดมีปริมาณฝก
รวงหลนมากชวงเดือน มีนาคม – พฤษภาคม จํานวนฝกเฉลี่ย 35 ฝกตอตน ทองที่จังหวัดชุมพรมีปริมาณฝก
รวงหลนมากในชวงเดือนพฤศจิกายน – มีนาคม จํานวนฝกเฉลี่ย 89 ฝกตอตน ทองที่จังหวัดพังงา-ภูเก็ตมี
ปริมาณฝกรวงหลนมากในชวงเดือนมีนาคม – พฤษภาคม จํานวนฝกเฉลี่ย 26 ฝกตอตน และทองที่จังหวัด
สตูลมีปริมาณฝกรวงหลนมากในชวงเดือนพฤษภาคม – กรกฎาคม จํานวนฝกเฉลี่ย 35 ฝกตอตน
สวนโกงกางใบเล็กมีชวงเวลาและปริมาณการรวงหลนของฝกดังนี้ ทองที่จังหวัดตราดมีปริมาณฝก
รวงหลนมากชวงเดือนมีนาคม – พฤษภาคม จํานวนฝกเฉลี่ย 409 ฝกตอตน ทองที่จังหวัดชุมพรมีปริมาณฝก
รวงหลนมากในชวงเดือนตุลาคม – มกราคม จํานวนฝกเฉลี่ย 745 ฝกตอตน ทองที่จังหวัดพังงา-ภูเก็ตมี
ปริมาณฝกรวงหลนมากในชวงเดือนมิถุนายน – สิงหาคม จํานวนฝกเฉลี่ย 469 ฝกตอตน และทองที่จังหวัด
สตู ล มี ป ริ ม าณฝ ก ร ว งหล น มากในช ว งเดื อ นเมษายน – มิ ถุ น ายน จํ า นวนฝ ก เฉลี่ ย ต อ ต น 586 ฝ ก ต อ ต น
(สํานักอนุรักษทรัพยากรปาชายเลน,มปป)10
10
สํานักอนุรักษทรัพยากรปาชายเลน. มปป. รายงานผลการปฎิบัติงานโครงการบํารุงรักษาแมไมและเมล็ดพันธไมปาชายเลน.

28