2. 1. Kalaja e Shkodrës
2. Kalaja e Elbasanit
3. Kalaja e Beratit
3. Krenare ngrihet mbi Bunën e gjanë e mbi qytetine Shkodrës kalaja e lashtë e Rozafatit. Kur asht qitë guri i parë në themelet e
kësaj kështjelle? S'dihet. Historia e saj tretet në mjegullën e lashtësisë ilire, banorëve të moçëm të kësaj mange. Nji gja dihet
mirë e kjartë: ate e kanë pasë dikur labeatët e mandej ardianët, që ishinfise të forta ilire.
N'atë kohë tanë bregu i këtejshëm i Adriatikut, deri në Tergestën e bujshme jase Triestën e ditëve tona, ishbreg ilir. Ma vonë,
uderdhën këndej romakët, tevona sllavët, normanët, venetikët, turqit e shumë popuj tjerë të huej. Gjatë shekujve ata krepat e
thatë nën muret e Rozafatit, si edhe vetë muret e kështjellës, janë lagë me përrej gjaku t'atyne që e kanë sulmue dhe t'atyne që e
kanë mbrojtë. Të huejt erdhën e shkuen, kurse populli ynë mbeti i ngulun në këtë tokë ilire. Ndërtimi i kështjellës së Rozafatit
ka nji gojëdhanë të bukur e të hidhun që na ka ardhë nga lashtësia jonë.
jellës. Dhe muret ngrihen, naltohen, nuk shemben ma si ma parë. Po rranxë tyne gurët janë edhe sod të lagun e të myshkun,
sepse vahdojnë me pikue lotët e nanës për birine saj... E biri?Biri urrit, luftoi e trimnoi. "
4. Qe se ç'thotë kjo gojëdhanë.
"... Ira mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tanë. Tri ditë e tri net kjo mjegull mbeti aty. Mbas tri ditëshe tri netëshnji erë e hollë fryu e e
naltoi mjegullën. E naltoi dhe e shpuni deri në kodrën e Valdanuzit. Aty maje kodrës tre vëllazën punoshin. Ndërtoshin nji
kështjellë. Po, murin që naltoshin ditënu prishej natën, e kësisoj nuk e naltonin dot. Na kalon aty nji plak i mirë. -Puna e mbarë, o
tre vëllazën. -Të mbarë paç, o plak i mirë. Poku e sheh ti të mbarëntonë? Ditënpunojmë, natën na shembet. A din me na diftue
ndoj fjalë të mirë: çka të bajmë që t'i mbajmë muret më kambë? - Unë di -u thotë plaku ~ podrue me jua thanë se a'mëkat. Atë mëkat
hidhe mbi krytin tonë, se na duem ta qëndrojmë më kambë nji këtë kështjellë. Plaku i mirë mendohet e pvet: -A jeni të martuem,
trima?A i keni ju të tri varzat e jueja? -Të martuem jemi - i thonë ata. - Edhe të tre i kemi varzat tona. Na thuej pra ç'të bajmë që ta
qëndrojmë këtë kështjellë? - Në daçi m'e qëndrue, lidhuni me besa-besë: varzave mos udiftoni, në shpi mos kuvendoni për fjalët që
do t'ju thom unë. Ate prej të tri kunatave që dotë vijë nesër bukë me ju pru, ta merrni e ta muroni të gjallë në mur të kështjellës.
Atëhere keni me pa se muri ka me zanë vende me qëndrue për jetë e mot. Tha kështu plaku e shkoi: njitash u pa, njitash s'u pa.
Medet! Vëllai i madh e shkeli besën e fjalën. Kuvendoi në shtëpi, i tregoi vashës së vet kështu e kështu, i tha të mos vinte atje të
nesërmen. Edhe i mesmi e shkeli besën e fjalën: ia tregoi të tana vashës së vet. Vetëm i vogli e mbajti besëne fjalën: nuk kuvendoi në
shpi, nuk i tregoi vashës së vet. Nadje. Të tre ngrihen shpejt e shkojnë në punë. Çekanët shkapeten, gurët copëtohen, zemrat rrahin,
muret naltohen. Në shpi, nana e djemve s'dingja. Ithotë të madhes: -Moj nuse e madhe, mjeshtrit duen bukë e ujë; duen kungullin
me venë. Nusja e madhe ia kthen: -Besa, nanë, sods'mund të shkoj se jam e sëmunë. Kthehet i thotë të mesmes: -Moj nuse e mesme,
mjeshtrit duen bukë e ujë; duen kungullin me venë. -Besa, nanë, sodnuk mund të shkoj, se kam me shkue te fisi me bujtë. Nana e
djemve i kthehet nuses së vogël: -Moj nuse e vogël... Nusja e vogël brof në kambë: -Urdhno, nanë! - Mjeshtrit duen bukë e ujë; duen
kungullin me venë. -Besa, nanë, unë shkoj, po e kam djalin të vogël. Drue se don gji me pi e kjan. -Nisu, shko, se djalin ta shikjojmë
na, s'ta lamë me kja -i thonë të kunatat. Ngrihet e vogla, e mira, merr bukë e ujë, merr kungullin me venë, e puth djalin në të dy
faqet, niset e bjen në Kazenë; njaty ngjit kodrën e Valdanuzit, i avitet vendit tekpunojnë të tre mjeshtrit: dy të kunetnit e i shoqi. -
Puna mbarë, omjeshtër!
Po ç'asht njikështu? Çekanët ndalen e s'shkapeten, po zemrat rrahinfort e fort. Fëtyrat zbehen. Kur e shehi vogli të shoqen, hedh
çekanin prej dore, mallkon gurin e murin. E shoqja i thotë: - Ç'ke ti, oim zot?Pse mallkon gurin e murin? Hidhet kunati i madh: - Ti
paske lindë n'e zezë ditë, mojkunata jonë. Na e kemi ba me fjalë me të murue të gjallë në mur të kështjellës…
5. Elbasani njihet si qyteti lashtë,kumonumentet kulturorejanë nga më tërrallat që mundtëpreken në
Shqipërinë eMesme. Një prej atyre, qëkanëzënë vendin emerituar nëbotëne monumenteve tëkulturës së
ngulitur shqiptare,ështëkalaja nëqendër tëqytetit.Këtëvlerësim e kanë bërëedhe vizitorë ngavende të
ndryshme tëbotës,poredhetë mbarëShqipërisë. Kalaja 2000vjeçare ështënjë ndërtim romak,ngritur në
fillim tëshekullit III tëerës sonë si një kështjellë ushtarake përstrehimin enjë legjioni dhepërtë siguruar
kontrollin errugës Egnatia, qënëatë kohëishte një arterie e rëndësishme ePerandorisë Romake.Luftërat
barbare gjatëshekullit IVdheVtë erës sonë sollën shkatërrimin e kështjellave, dheu deshdoraperandorit
bizantinme origjinë DardaneJustinian, qëe rindëroti kështjellën mbi themelet e vjetra.Sotruhetvetëm
portajugore ekalasë.
Kështjella kaqenë rrethuar menjë hendek,qëmbushej ngadevijimi i përroit tëZaranikës. Brenda kësaj
kalaje gjenden aqshumë monumente kulture,sa edhepotencialet intelektuale tëkulturës kombëtare,se
pikërisht atje kugjeneronte kulturae mendjes,gjeneron edhe kulturae arkitekturës.Kisha katolikeunite,
kisha ortodokse“ShënMaria”, shkolla e vjetër eKalasë, xhamia Mbretapo hamami i vjetër i grave,ashtu si
edhekulla e sahatit apoçdo shtëpie rrugicë e kësaj Kalaje kavulën ehistorisë. Por kymonumenti gjallë
është shkatërruar mbaskthimit tësistemit, kohëkur edhekalaja e qytetitupreknga ndërtimet paleje dhe
deformimit që jubënë arkitetkturëssë vjetër me ndërtimet moderne, qëja humbën bukurinëe lashtë.
Institutii Monumenteve nukmori masa përtë frenuar shkatërrimet, si edrejta e këtijinstitucioni përtë
ndërhyrë nëparandalimin e ndërtimit paleje dhejashtë parametrave tëlejuar nënjë territor, kupjesa
dominuese ishte guridhe rrugicattë shtruarme kalldrëm, të cilat tësillnin nëkujtesë historinë e tyretë
vjetër. Portashmë, nëkuadër tënjë projektistrategjik përrivitalizimin e kalasë së qytetittëElbasanit, si një
ngaobjektetmë të rëndësishme kulturore tëqytetitnëvitin 2006,me iniciativë tëKryetarit tëBashkisë
Ardian Turku,ubëe mundurtërealizohet njëprojektme bashkëfinancim ngaBashkia Elbasan, Universiteti
i Pizësdhe Ministria eKërkimit ShkencortëItalisë.
6. Kalajae Beratit e ngriturnënjëkodër187 metra tëlartë, në tëmajtëtë grykëssë lumitOsum.Fillimisht,njëvendbanim
protourban,nëshekullin eVII-V p.e.s, si njëpikëstrategjike erëndesishme, ajo u shndërrua nëqytetkështjellëme
mureqëarrinin nëgjatësi deri në1.400metra dhemenjësipërfaqe prej 10ha. Burimethistorikedeshmojneseprej këtij
viti kalajae Beratit kaqenëobjekti sulmevetëndryshme.Përmendet nëdokumentahistoriketëkohësmenjësërë
emrash. Meemrin elashte Antipatrea përmendetnëvitin 216p.e.s.. Nga romakëtu quajtedheAlbanorum oppidium
(fortesa eArberve).jë ngamonumentetmëtëbukur,mëtëmëdhadhemëtërëndësishëm të historisëdhekulturës
shqiptareështë padyshim kalajaeBeratit. Meformën esaj tëspikatur nëtrajtë trekëndëshi ajo ngrihetmbi njëkodërtë
lartë 187m,ecilandodhetnëbregun edjathtëtëlumitOsum,dukedominuarluginën etij (HënaSpahiu,Qyteti Iliro
Arbërori Beratit. Tiranë1990, fq.9-11).Në tëkaluarën siguriae kësaj kështjellekaqënëmaksimale,sepse projektuesit
esaj endërtuan pikërisht nëkëtë kodërku anajugorebiethikëmbi Osum,anëtlindoredheperëndimorekanëpjerrësi
tëmadhendërsa nëanën veriore kodrauletëmbël drejtqafës së Biftës, dukesiguruar komunikimin.Muretkanënjë
perimetër prej 1400m brinjalindoreekëtij trekëndëshi është egjatë 620m ndërsadytjerat janëtë barabarta dhejanë
tëgjata 410m (Berati, Historiadhearkitektura Tiranë 1988,fq.34). Ndryshe ngakështjellate tjera kalajaeBeratit ka
qenëe pajisurme24kullatëcilatemërtohen sot meemrin turk TABJEsëbashku memuretato i përkasin periudhavetë
ndryshmetëndërtimitqënisin qysh ngashekulli IVPk dhepërfundojnëgjatëkohëssësundimittëAli PashëTepelenës
(1813-1821).Brenda sipërfaqes prej 9.6hatë kalasë ndodhen disakisha,njëpjesëe të cilaverrënojë, Sarajet turke,
rrënojat edyxhamive,sternat eujittëquajturaSaranxha, sheshi i Sallabandës,sheshi i quajturfusha emadheetj.
Ndërkohëqëpjesën mëtëmadhetëkëtij oborrittëbrendshëm e zënënjësërë rrugicash, kopshtesh,bacesh dheshtëpi
banimi tëcilatpërbëjnëlagjen equajturkala. Gjithsej kymonumentkakatërportakomunikimi.Njëraprej tyredhe
pikërishtajo qëparaqet mëshumëinteres përshkak të elementeve përbërës të saj është ato e anës juglindore.Pasi
kalon nëtëfutesh nënjëoborrtë fortifikuar, ku përpara tëdel njëportëedytë pikërishtnëmurin ballortësaj,nëanën
edjathtëtë njëharku (Apollon Baçe,qyteti i fortifikuari Beratit, Monumentet2,1971,fq.43-63),ndodhetnjë
monogram metullatëkuqeqëi përketndërtimevebizantinetëvitit1204.Indërtuar ashtu si i gjithëkompleksi
mbrojtësngaDespoti i EpiritMihal IPortamemonogramin nëformëkryqi meinicialetM.K.edhesotruan po këtë
emër “Portae Mihal Komnenit”.
