Δ' Δημ. Γλώσσα Β τεύχος

1. 1
ΕΝΟΤΗΤΑ 6
Ιστορίες παιδιών

2. Δ’ Δημοτικού
2
ΚΟΡΙΤΣΙ
 Μερικές λέξεις άλλοτε διατηρούν το τελικό –ν κι άλλοτε το χάνουν. Οι
λέξεις αυτές είναι οι εξής:
α) το άρθρο τη(ν)
β) η προσωπική αντωνυμία γ’ προσώπου αυτή(ν), τη(ν)
γ) οι άκλιτες λέξεις δε(ν), μη(ν)
Οι λέξεις αυτές διατηρούν το τελικό –ν όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει
από:
α) φωνήεν, π.χ. την ημέρα, αυτήν ήθελα, μην έρθεις, δεν ήρθα
β) τα σύμφωνα κ, π, τ, ψ, ξ (κάποτε ψάξε), π.χ. μην τρέχεις, δεν ξέρω
γ) τα δίψηφα σύμφωνα μπ, ντ, γκ, τσ, τζ, π.χ. την μπάλα, την τσάντα
Όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από οποιοδήποτε άλλο σύμφωνο, τότε
οι παραπάνω λέξεις χάνουν το τελικό –ν.
π.χ. μη φύγεις, τη φωτιά κλπ.
ΠΡΟΣΟΧΗ!
Διατηρούν πάντα το τελικό –ν:
α) το σαν (π.χ. περπατάει σαν χελώνα, σαν θέλεις πήγαινε μαζί τους )
β) η προσωπική αντωνυμία αυτόν – τον (π.χ. τον βρήκα, τον θυμήθηκα)
γ) η αόριστη αντωνυμία έναν (π.χ. είδα έναν να χορεύει)
δ) τα αρσενικά άρθρα «τον» και «έναν». Αυτό γίνεται για να μην υπάρξει
σύγχυση με τα ουδέτερα άρθρα «το» και «ένα».
(π.χ. τον θείο, έναν δάσκαλο, αλλά: το δώρο, ένα βρέφος)
 Καταλήξεις συνοπτικής προστακτικής
1) -είτε (β’ πληθυντικού, αόριστος παθητικής φωνής)
π.χ. δένομαι δεθείτε
2) –ήστε (β’ πληθυντικού, αόριστος ενεργητικής φωνής των ρημάτων
που λήγουν σε –ώ, δηλ. β΄ συζυγίας)
π.χ. αγαπώ αγαπήστε
3) –ίστε (β΄ πληθυντικού, αόριστος ενεργητικής φωνής των ρημάτων
που λήγουν σε –ίζω)
π.χ. χτίζω χτίστε
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

3. Δ’ Δημοτικού
3
ΠΡΟΣΟΧΗ!
-είστε (αν το ρήμα τελειώνει σε –είζω, π.χ. δανείζω δανείστε)
-ύστε (αν το ρήμα τελειώνει σε –ύζω, π.χ. δακρύζω δακρύστε)
-οίστε (αν το ρήμα τελειώνει σε –οίζω, π.χ. αθροίζω αθροίστε)
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Διαλέγω τη σωστή λέξη και συμπληρώνω το κείμενο:
_____ (Σαν, Σα) ήρθε το καλοκαίρι, με όλη ____ (την, τη) οικογένεια
μετακομίσαμε στο σπιτάκι του βουνού. Πήραμε μαζί μας και _____ (τον, το)
παπαγάλο μας αλλά και _____ (την, τη) μικρή κατάλευκη γάτα με ____ (την,
τη) μακριά ουρά.
Σε όλη ____ (την, τη) διαδρομή η αδερφή μου, η Μαρίνα, έκανε απανωτές
ερωτήσεις και ήθελε ___ (την, τη) απάντηση αμέσως.
«_____ (Μην, μη) μιλάς άλλο», της είπα σε μια στιγμή κουρασμένος.
Εκείνη, όμως, _____ (δεν, δε) έλεγε να σταματήσει. ____ (Στην, στη)
τελευταία στροφή του δρόμου συναντήσαμε ____ (έναν, ένα) αγρότη που
έμενε μόνιμα στο ορεινό χωριό. Ο πατέρας σταμάτησε και _____ (τον, το)
καλημέρισε. Εκείνος ανταπέδωσε ____ (την,τη) καλημέρα με ένα γλυκό
χαμόγελο.
2. Διαγράφω το τελικό –ν όπου δε χρειάζεται στις παρακάτω φράσεις:
 Δεν ξέρω αν θα την καλέσω στο τραπέζι του γάμου.
 Μην νομίζεις ότι όλα είναι εύκολα.
 Σαν να μην έφτανε αυτό, ήρθε και η αρνητική απάντηση του πατέρα.
 Άφησε την Τασία να τελειώσει με την άσκηση.
 Κάλεσε μιαν νοσοκόμα για να περιποιηθεί τον ασθενή.
 Άνοιξε την μεγάλη σιδερένια αυλόπορτα και μπήκε στην αυλή.
3. Μεταφέρω τις παρακάτω προτάσεις στον άλλο αριθμό, αφού συμπληρώσω
τα γράμματα που λείπουν:
 Αφ__στε τα φώτα ανοιχτά!
 Κοιμ__σου νωρίς!
__________________________________

4. Δ’ Δημοτικού
4
 Ποτ__στε τα φυτά!
_____________________________________
 Θυμηθ__τε τα ονόματα των συμμαθητών σας!
_____________________________________
 Προσπαθ__στε περισσότερο!
_____________________________________
Μέσα στον μπαξέ, δηλαδή στο περιβόλι, το κορίτσι ακούει τον ήχο του νερού,
που κυλάει από το σιντριβάνι και τις φωνές των τζιτζικιών. Παίζει με μια
πεταλούδα και μια μέλισσα και απολαμβάνει τη φύση γύρω του.
Θυμάμαι:
 Το «σιντριβάνι» είναι τούρκικη λέξη και όλες τις ξένες λέξεις τις
γράφουμε όσο πιο απλά γίνεται (ι, ο, ε).
Ορθογραφία

5. Δ’ Δημοτικού
5
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΥΣΤΙΚΟ
 Το ημι- είναι ένα αχώριστο μόριο που έχει τη σημασία «μισό» και
ενώνεται με λέξεις σχηματίζοντας άλλες σύνθετες λέξεις.
π.χ. ημι + κύκλος ημικύκλιο (μισός κύκλος)
 ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ
ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΙ ΠΑΡΟΝΤΙΚΟΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ
Παρατατικός
π.χ. αγαπούσα
Ενεστώτας
π.χ. αγαπώ
Εξακολουθητικός μέλλ.
π.χ. θα αγαπώ
Αόριστος
π.χ. αγάπησα
Παρακείμενος
π.χ. έχω αγαπήσει
Συνοπτικός μέλλ.
π.χ. θα αγαπήσω
Υπερσυντέλικος
π.χ. είχα αγαπήσει
Συντελεσμένος μέλλ.
π.χ. θα έχω αγαπήσει
 Καταλήξεις –τε και –ται
Στον ενεστώτα η κατάληξη –τε χρησιμοποιείται στο β΄ πληθυντικό
πρόσωπο της ενεργητικής φωνής (π.χ. εσείς πλένετε), ενώ η κατάληξη
–ται χρησιμοποιείται στο γ΄ ενικό πρόσωπο της παθητικής φωνής
(π.χ. αυτή πλένεται).
 Τα ρήματα σε –αίνω γράφονται με αι (π.χ. μπαίνω).
Εξαιρούνται: μένω, δένω, πλένω
 Τα ρήματα που τελειώνουν σε –αίνω σχηματίζουν τον αόριστο σε –ηκα
(π.χ. μπαίνω – μπήκα, ανεβαίνω – ανέβηκα).
 Τα ρήματα που τελειώνουν σε –εύω γράφονται με -ευ- (π.χ. κυριεύω).
Εξαιρούνται: κλέβω και σέβομαι
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

6. Δ’ Δημοτικού
6
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Σχηματίζω τις σύνθετες λέξεις και συμπληρώνω με αυτές τα κενά των
προτάσεων (προσέχω τον αριθμό και την πτώση):
ημί + διατροφή __________________
ημί + πολύτιμος __________________
ημί + φως __________________
ημί + ορεινός __________________
ημί + διπλός __________________
ημί + όροφος __________________
 Το κολιέ είναι στολισμένο με ________________ λίθους.
 Η μαμά αγόρασε σεντόνια για ____________ κρεβάτι.
 Στο ξενοδοχείο που μείναμε, η τιμή του δωματίου με ____________
ήταν 60€ τη βραδιά.
 Το γραφείο του είναι στον ______________ του κτιρίου.
 Ο παππούς του ζει σε ένα ______________ χωριό.
 Μέσα στο __________ της σπηλιάς διακρίναμε δεκάδες σταλαχτίτες,
που από τις άκρες τους έπεφτε το νερό.
2. Συμπληρώνω τα κενά με -ται ή -τε:
«Το μωρό κοιμά…… , μη φωνάζε……» είπε η μαμά.
- Μαμά, πεινάμε!
- Το φαγητό ετοιμάζε____, μην γκρινιάζε____ και οι δυο σας!
«Συνέχεια μας λέει: μη μιλά___, μην κάνε___ φασαρία, μην παίζε___
κοντά στο μωρό», ψιθυρίζει ο Ηλίας στον αδερφό του. «Ως πότε πια θα
γίνε___ ό,τι θέλει το μωρό; Μόνο μαζί του θα ασχολεί___ η μαμά;»
παραπονιέ___ ο μικρός Γιαννάκης.
3. Τα ρήματα των προτάσεων είναι σε λάθος χρόνο. Ξαναγράφω τις
προτάσεις σωστά:
 Χθες όλο το απόγευμα θα καθαρίζει το σπίτι.
______________________________________

7. Δ’ Δημοτικού
7
 Αύριο ξύπνησα στις 9 το πρωί.
___________________________________________
 Θα μαζέψουν τα πράγματά τους και θα φύγουν το προηγούμενο βράδυ.
__________________________________________________
 Από την επόμενη εβδομάδα πηγαίνετε μαζί στο φροντιστήριο.
__________________________________________________
 Μεθαύριο όλη την ημέρα έτρεξα σε δουλειές.
__________________________________________________
 Κάθε χρόνο τα Χριστούγεννα στολίσαμε δένδρο.
__________________________________________________
4. Συμπληρώνω τον πίνακα βάζοντας τα ρήματα στο ίδιο πρόσωπο στους
υπόλοιπους χρόνους:
Ενεστώτας
Παρατατικός ανακύκλωναν
Αόριστος κοιτάχτηκαν
Εξ. Μέλλ. θα κρατιόμαστε
Συνοπτ. Μέλλ. θα σκοτεινιάσει
Παρακείμενος
Υπερσυντέλικος
Συντ. Μέλλ.
Τα παιδιά μπήκαν στη σπηλιά με τον θαρραλέο αρχηγό τους και, μολονότι
τους κυρίευε φόβος όσο φουρτούνιαζε η θάλασσα, συνέχισαν την πορεία τους.
Παρά το ημίφως, διέκριναν στον θόλο της σπηλιάς πολλούς σταλαχτίτες.
Ορθογραφία

8. Δ’ Δημοτικού
8
Ο ΑΔΕΡΦΟΣ ΤΗΣ ΑΣΠΑΣΙΑΣ
 Οι φωνές των ρημάτων
α) Τα ρήματα της ενεργητικής φωνής τελειώνουν σε –ω ή –ώ.
π.χ. παίζω, χτυπώ
β) Τα ρήματα της παθητικής φωνής τελειώνουν σε –ομαι, -άμαι, -ιέμαι,
-ούμαι.
π.χ. ντύνομαι, θυμάμαι, αγαπιέμαι, θεωρούμαι
 Οριστική παθητικής φωνής
ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΙ
ΧΡΟΝΟΙ
ΠΑΡΟΝΤΙΚΟΙ
ΧΡΟΝΟΙ
ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ
ΧΡΟΝΟΙ
Παρατατικός
π.χ. ντυνόμουν
Ενεστώτας
π.χ. ντύνομαι
Εξακολουθητικός μέλλ.
π.χ. θα ντύνομαι
Αόριστος
π.χ. ντύθηκα
Παρακείμενος
π.χ. έχω ντυθεί
Συνοπτικός μέλλ.
π.χ. θα ντυθώ
Υπερσυντέλικος
π.χ. είχα ντυθεί
Συντελεσμένος μέλλ.
π.χ. θα έχω ντυθεί
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Βάζω τα ρήματα στη σωστή στήλη:
αισθάνομαι, γράφω, ντύνεσαι, έραβαν, πλύθηκες, φοβάμαι, λογαριάζετε,
ονομάζομαι, προχωρώ, παίρνω, καθόμαστε, διαβάζουμε
ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ
2. Δίπλα σε κάθε ρήμα γράφω το αντίστοιχο στην παθητική φωνή
διατηρώντας το πρόσωπο στο οποίο βρίσκεται:
 πληγώνω _________________
 τραυματίζεις _________________
 πλένουν _________________
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

9. Δ’ Δημοτικού
9
 κινώ _________________
 ντύνετε _________________
 χτενίζουμε _________________
 σπουπίζω _________________
 δένουμε _________________
 σκεπάζεις _________________
 ετοιμάζουν _________________
3. Συμπληρώνω τις καταλήξεις στα παρακάτω ρήματα:
Κάθε πρωί παίρν__ το λεωφορείο και έρχομ__ στη δουλειά μου. Καμιά
φορά, όταν το χάν__, ταλαιπωρούμ___ ώσπου να βρ__ ταξί. Όσοι
εργαζόμενοι μέν___ μακριά από τον τόπο της δουλειάς τους
ταλαιπωρούντ___ κάθε μέρα, αν δεν έχουν δικό τους αυτοκίνητο. Κι εγώ
σκέφτομ___ να πάρ__ σύντομα ένα αυτοκίνητο κι έτσι θα
πηγαινοέρχομ___ εύκολα.
εγώ κάθομ___ εσείς ζητάτ___ αυτός κεντά___
αυτός κοιμάτ___ αυτοί έρχοντ__ εσείς λέτ__
εμείς γράφουμ___ εσύ ξεκουράζεσ__ αυτός σηκώνετ__
εμείς ζεσταινόμαστ__ αυτή χαίρετ__ εμείς ερχόμαστ__
εσείς θέλετ__ εγώ τρέχ__ εγώ κουράζομ__
αυτός ακού__ εγώ φοβάμ___ εσείς πηγαίνετ__
Ο Δαμιανός ήταν πολύ ζηλιάρης. Είχε το ελάττωμα να θέλει να ασχολούνται
όλοι μαζί του και να μην του χαλάνε κανένα χατίρι. Επίσης, ήταν θυμωμένος
με τον μπαμπά του, γιατί πίστευε ότι αγαπούσε περισσότερο την αδελφή του.
Ορθογραφία

10. Δ’ Δημοτικού
10
Ο ΕΞΑΧΡΟΝΟΣ ΗΡΩΑΣ ΤΗΣ ΟΡΛΕΑΝΗΣ
 Αριθμητικά επίθετα είναι οι λέξεις που φανερώνουν αριθμούς, μπορεί
δε αυτά να είναι επίθετα ή ουσιαστικά.
π.χ. πέντε, δεκατρία, εκατόν είκοσι έξι
Υπάρχουν 5 κατηγορίες αριθμητικών:
1) Απόλυτα (δηλώνουν ποσότητα), π.χ. τρία τετράδια, δύο βιβλία
2) Τακτικά (δηλώνουν σειρά), π.χ. πρώτος δρομέας, ένατη μέρα
3) Πολλαπλασιαστικά (δηλώνουν από πόσα μέρη αποτελείται κάτι),
π.χ. τριπλός
4) Αναλογικά (δηλώνουν πόσες φορές μεγαλύτερο είναι από κάτι
άλλο), π.χ. τετραπλάσιος
5) Περιληπτικά (δηλώνουν μονάδες που αποτελούν ένα σύνολο),
π.χ. τριάδα
Παρατηρήσεις:
 Τα απόλυτα αριθμητικά από το 1 έως και το 19 γράφονται με μία λέξη. Τα
υπόλοιπα γράφονται με δύο λέξεις.
π.χ. οχτώ, δεκατέσσερα, είκοσι εφτά, ογδόντα εννιά
 Όσα αριθμητικά έχουν μέσα τους ολόκληρη τη λέξη εννιά ή εννέα
γράφονται με δύο ν, ενώ τα άλλα με ένα ν.
π.χ. εννιακοσιοστός αλλά ενενήντα, ένατος και ενενηκοστός
 Τα τακτικά αριθμητικά από το 13 και μετά γράφονται με δύο λέξεις.
π.χ. δέκατος τρίτος, δέκατος ένατος, εικοστός έκτος, εξηκοστός πρώτος
 Λέξεις σύνθετες με αριθμητικά
Πολλές σύνθετες λέξεις έχουν πρώτο συνθετικό ένα αριθμητικό
π.χ. έξι + μήνες εξάμηνο, οχτώ + ημέρες οχταήμερο
ΠΡΟΣΟΧΗ!
Κάποια αριθμητικά, όταν μπαίνουν στη θέση του πρώτου συνθετικού μιας
λέξης, αλλάζουν:
1) ένας μονο- (π.χ. ένας + δρόμος μονόδρομος)
2) δύο δισ- ή δι- (π.χ. δύο + συλλαβές δισύλλαβη)
3) τρεις ή τρία τρισ- ή τρι- (π.χ. τρεις + ημέρες τριήμερο)
4) τέσσερις ή τέσσερα τετρα- (π.χ. τέσσερις + μήνες τετράμηνο)
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

11. Δ’ Δημοτικού
11
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Οι σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό το δύο (δισ-) γράφονται με γιώτα (ι),
ενώ αυτές στις οποίες το δυσ- δηλώνει δυσκολία ή κάποιο κακό αποτέλεσμα
γράφονται με ύψιλον(υ).
π.χ. δισέγγονο (δύο + εγγόνι) αλλά δυσνόητος (δύσκολα τον κατανοούμε)
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Συμπληρώνω τα κενά με τα κατάλληλα αριθμητικά επίθετα:
 Ανέβηκα ________ (3) πατώματα και λαχάνιασα.
 Την προηγούμενη εβδομάδα έφαγα ______ (3) φορές ψάρι.
 Τα έργα στο μετρό θα ολοκληρωθούν σε ___________ (4) μήνες.
 Ο Νίκος είναι ____________ (4) χρόνια μεγαλύτερος από την
αδερφή του.
 Το βιβλίο που αγόρασα κόστιζε ________ (9) ευρώ.
 Η Β΄ Δημοτικού έχει ________________ (19) παιδιά.
2. Συμπληρώνω τα κενά με την κατάλληλη λέξη από την παρένθεση:
 Η κυρία μάς έβαλε στη Γλώσσα ένα _____________ (δυσέλιδο –
δισέλιδο) φυλλάδιο.
 Για αύριο έχουμε ορθογραφία το τελευταίο ______________
(δύστιχο – δίστιχο) του ποιήματος.
 Ο αδερφός μου είναι ___________ (δυσεύρετος – δισεύρετος). Έχει
πολλές δουλειές κι έχω να τον δω από την προηγούμενη εβδομάδα.
 Όποτε της λέει η μαμά να τη βοηθήσει με τις δουλειές του σπιτιού,
εκείνη ______________ (δυσανασχετεί – δισανασχετεί).
 Η κυρία Μαριάνθη έχει δύο ____________ (δυσέγγονα – δισέγγονα).
 Ξαφνικά μ’ έπιασε _____________ (δύσπνοια – δίσπνοια) και δεν
μπορούσα να αναπνεύσω.
 Ο Κωνσταντίνος αγόρασε ένα ___________ (δυθέσιο – διθέσιο)
αυτοκίνητο.

12. Δ’ Δημοτικού
12
3. Γράφω τις φράσεις με τα απόλυτα και τα τακτικά αριθμητικά, όπως στο
παράδειγμα:
ΦΡΑΣΕΙΣ
ΑΠΟΛΥΤΑ
ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ
ΤΑΚΤΙΚΑ
ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ
3 φορές τρεις φορές τρίτη φορά
99 αγώνες
14 μαθήματα
4 συλλαβές
125 Μέρες
4. Γράφω το επίθετο που παράγεται από τις παρακάτω λέξεις:
παιδί _______________
διστάζω _______________
πνεύμα _______________
ειρήνη _______________
Έλληνας _______________
χορεύω _______________
προσέχω _______________
μαγεύω _______________
δροσίζω _______________
κουράζω _______________
προνοώ _______________
αρπάζω _______________
Ιταλός _______________
δράμα _______________
σώμα _______________

13. Δ’ Δημοτικού
13
Οι αμερικανικές και βρετανικές εφημερίδες έγραψαν για τη συγκινητική
ιστορία του εξάχρονου ήρωα, που εξαιτίας ενός φοβερού τυφώνα ανέλαβε την
ευθύνη να φροντίσει μόνος του τα έξι μικρότερα αδέλφια του. Παρέμεινε
ψύχραιμος, μέχρι τα σωστικά συνεργεία να εντοπίσουν τη μητέρα τους.
Θυμάμαι:
 Τα αρσενικά ουσιαστικά σε –ώνας γράφονται με -ω- (π.χ. τυφώνας).
Εξαιρούνται: κανόνας, ηγεμόνας, κηδεμόνας, αλαζόνας,
Μακεδόνας, Στρυμόνας κ.ά.
Ορθογραφία

14. Δ’ Δημοτικού
14
ΕΝΟΤΗΤΑ 7
Η ελιά

15. Δ’ Δημοτικού
15
Η ΕΛΙΑ
 Tι παθαίνουν τα φωνήεντα;
1) το αστέρι τ’ αστέρι
(Φεύγει το τελευταίο φωνήεν της πρώτης λέξης και βάζω απόστροφο
στη θέση του.)
2) θα έρθω θα ‘ρθω
(Φεύγει το πρώτο φωνήεν της δεύτερης λέξης και βάζω απόστροφο
στη θέση του.)
3) δώσε τα δώσ’ τα
(Φεύγει το τελευταίο φωνήεν της πρώτης λέξης. Η διαφορά από την
πρώτη περίπτωση είναι ότι εδώ η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύμφωνο).
Το και γίνεται «κι» χωρίς απόστροφο πριν από λέξεις
που αρχίζουν από φωνήεν (π.χ. και άλλο κι άλλο). Συχνότερα
χρησιμοποιούμε το και, ενώ το κι χρησιμοποιείται
στη λογοτεχνία.
Το επίρρημα «μέσα» έχει μια ιδιοτροπία: άλλοτε
γίνεται μεσ’ (όταν η επόμενη λέξη ξεκινάει από φωνήεν)
και άλλοτε γίνεται μες
(όταν η επόμενη λέξη ξεκινάει από –σ-).
π.χ. μέσα από μέσ’ από
μέσα στο μες στο
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Βάζω απόστροφο όπου χρειάζεται, όπως στο παράδειγμα:
από όλους  απ’ όλους
πού είσαι  ______________
πάρε το  ______________
του είπε  ______________
με άφησε  ______________
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

16. Δ’ Δημοτικού
16
για άλλη φορά  ______________
πάρε τα όλα  ______________
κόψε τα  ______________
και άλλους  ______________
θα ακούσετε  ______________
για αυτόν  ______________
από το  ______________
φέρε το  ______________
δε με αφήνει  ______________
μέσα στο σπίτι  ______________
μέσα από  ______________
2. Γράφω τις φράσεις στον πληθυντικό αριθμό:
 η δυνατότητα της μαθήτριας ⇒ _________________________
 το καράβι διασχίζει τη θάλασσα ⇒ _________________________
 η αγγελία της εφημερίδας ⇒ _________________________
 τα έξοδα της κοινότητας ⇒ _________________________
 τα μέλη της οικογένειας ⇒ _________________________
 η ώρα της εξέτασης ⇒ _________________________
 η επανάληψη του μαθήματος ⇒ _________________________
 η απόφαση του συλλόγου ⇒ _________________________
 η κερήθρα της μέλισσας ⇒ _________________________
 η προσπάθεια της γυναίκας ⇒ _________________________
3. Συμπληρώνω τα κενά με μεσ’ ή μες:
 μέσα στο δάσος ____________________
 μέσα από το σπίτι ____________________
 μέσα από το παράθυρο ____________________
 μέσα στις φωλιές ____________________
 μέσα στη νύχτα ____________________
 μέσα στο σκοτάδι ____________________
 μέσα από τη θάλασσα ____________________

17. Δ’ Δημοτικού
17
4. Φτιάχνω σύνθετες λέξεις και μετά σχηματίζω προτάσεις:
 ελαία + δέντρο ___________________
 ελαία + λάδι ___________________
 ελαία + παραγωγός ___________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
Η ελιά είναι το δέντρο που συμβολίζει την ελπίδα και την ειρήνη. Μεγαλώνει
με τη ζεστή φροντίδα του ήλιου και προσφέρει τους καρπούς της στους
ανθρώπους για πάρα πολλά χρόνια. Η ελιά είναι το δέντρο που ξεκουράστηκε
ο Χριστός και το ευλόγησε.
Θυμάμαι:
 Τα ρήματα σε -ίζω γράφονται με γιώτα (ι).
Εξαιρούνται: αθροίζω, δανείζω, δακρύζω, πήζω, πρήζω, αναβλύζω,
κελαρύζω, συγχύζω, γογγύζω κ.ά.
 Τα ρήματα σε –ώνω γράφονται με -ω- (π.χ. μεγαλώνω).
 Τα ουδέτερα ουσιαστικά σε -ι γράφονται με γιώτα (π.χ. κουτί).
Εξαιρούνται: βράδυ (αλλά βράδια), δάκρυ, στάχυ, δίχτυ, δόρυ, οξύ, άστυ
Ορθογραφία

18. Δ’ Δημοτικού
18
ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ Η ΕΛΙΑ
 Όταν λέξεις ή προτάσεις τοποθετούνται η μία δίπλα στην άλλη, χωρίς να
ενώνονται με κάποιο σύνδεσμο (και, αλλά, όμως κλπ.), αλλά χωρίζονται
μεταξύ τους με κόμμα, λέμε ότι έχουμε ασύνδετο σχήμα.
π.χ. Το Σάββατο συναντήθηκα με τη Μαρία, την Ειρήνη, την Κατερίνα.
Στο πάρτι του Κώστα φάγαμε, χορέψαμε με την ψυχή μας,
χαρήκαμε την κάθε μας στιγμή.
 Οι αντωνυμίες που μας δείχνουν ότι το ίδιο πρόσωπο ενεργεί αλλά και το
ίδιο δέχεται την ενέργεια λέγονται αυτοπαθείς αντωνυμίες. Οι
αυτοπαθείς αντωνυμίες σχηματίζουν και τα τρία πρόσωπα και στους δύο
αριθμούς και δεν έχουν κλητική.
Ενικός αριθμός
α΄πρόσωπο β΄πρόσωπο γ΄ πρόσωπο
Ονομαστική ο εαυτός μου ο εαυτός σου ο εαυτός του/της
Γενική του εαυτού μου του εαυτού σου του εαυτού του/της
Αιτιατική τον εαυτό μου τον εαυτό σου τον εαυτό του/της
Πληθυντικός αριθμός
Ονομαστική ο εαυτός μας ο εαυτός σας ο εαυτός τους
Γενική του εαυτού μας ή
των εαυτών μας
του εαυτού σας ή
των εαυτών σας
του εαυτού τους ή
των εαυτών τους
Αιτιατική τον εαυτό μας ή
τους εαυτούς μας
τον εαυτό σας ή
τους εαυτούς σας
τον εαυτό τους ή
τους εαυτούς τους
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

19. Δ’ Δημοτικού
19

Θηλυκά ουσιαστικά σε –α
Ισοσύλλαβα Ανισοσύλλαβα
η καρδιά (οι καρδιές) η γιαγιά (οι γιαγιάδες)
Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός
Ονομ.: η καρδιά η γιαγιά οι καρδιές οι γιαγιάδες
Γεν.: της καρδιάς της γιαγιάς των καρδιών των γιαγιάδων
Αιτ.: την καρδιά τη γιαγιά τις καρδιές τις γιαγιάδες
Κλητ.: - Καρδιά - γιαγιά - καρδιές - γιαγιάδες
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Στις παρακάτω προτάσεις σημειώνω Α, όπου υπάρχει ασύνδετο σχήμα:
 Η μαμά αγόρασε ντομάτες, αγγούρια, καρότα, πατάτες. ( ___ )
 Απ’ όλα τα μαθήματα πιο πολύ αγαπούσε την ιστορία, τα μαθηματικά, τα
καλλιτεχνικά. ( ___ )
 Πήγε διακοπές με τα ξαδέρφια της και πέρασε πολύ όμορφα. ( ___ )
 Χθες παίξαμε ένα διασκεδαστικό και συναρπαστικό παιχνίδι. ( ___ )
 Ο παππούς φύτεψε στον κήπο μια καρυδιά και μια λεμονιά. ( ___ )
 Οι διακοπές των Χριστουγέννων είναι απαραίτητες για μαθητές, για
εκπαιδευτικούς, για όλο το προσωπικό του σχολείου. ( ___ )
 Πήγα θέατρο με την Ελένη και την Αφροδίτη. ( ___ )
 Ο πατέρας φτιάχνει τον κήπο, η μητέρα μαγειρεύει, τα παιδιά διαβάζουν
τα μαθήματά τους. ( ___ )

20. Δ’ Δημοτικού
20
2. Ενώνω τις παρακάτω προτάσεις σε μία πρόταση, ώστε να προκύψει
ασύνδετο σχήμα:
 Το πρωί σηκώθηκα. Ήπια το γάλα μου. Ντύθηκα. Έφυγα για το σχολείο.
____________________________________________________
 Πήγε να αγοράσει ψωμί του τοστ. Πήγε να αγοράσει γάλα. Πήγε να
αγοράσει χυμό.
____________________________________________________
____________________________________________________
 Τα παιδιά γύρισαν από το σχολείο. Έφαγαν το φαγητό τους. Πήγαν στα
δωμάτιά τους να διαβάσουν.
____________________________________________________
____________________________________________________
3. Στις παρακάτω προτάσεις υπογραμμίζω τις αυτοπαθείς αντωνυμίες:
 Συνέχεια ασχολείται με τους άλλους και δεν κοιτάει τον εαυτό του.
 Της αρέσει να περιποιείται τον εαυτό της.
 Έτσι όπως ζεις, κάνεις κακό στον εαυτό σου.
 Θεωρείτε τον εαυτό σας υπεύθυνο για το ατύχημα;
 Δεν κοιτάω πια τον εαυτό μου στον καθρέφτη.
 Εμείς είμαστε κύριοι του εαυτού μας και κανένας άλλος.
4. Συμπληρώνω τα κενά με την κατάλληλη αυτοπαθή αντωνυμία:
 Η Ειρήνη πήγε ένα διήμερο ταξιδάκι και ξαναβρήκε _______________ .
 Ο γιατρός μού είπε να προσέχω περισσότερο _________________ και
να ξεκουράζομαι.
 Δεν τους νοιάζει τίποτα παρά μόνο ________________ .
 Παιδιά, να προσέχετε __________________ .
 Είναι πολύ εγωιστής. Τον νοιάζει μόνο ___________________ .
 Όταν τρώμε πολλά φρούτα και λαχανικά, κάνουμε πολύ καλό στον
________________ .
 Μην κατηγορείς ________________ , γιατί δε φταις εσύ αλλά ο
αδερφός σου.
 Οι γονείς πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά από μικρά να αγαπάνε και να
προσέχουν _________________ .

21. Δ’ Δημοτικού
21
5. Αναλύω τα παρακάτω ρήματα, όπως στο παράδειγμα:
 ξυρίζεται ξυρίζει τον εαυτό του
 χτενίζεσαι _________________
 πλενόμαστε _________________
 βάφεται _________________
 σκουπίζονται _________________
 λούζεστε _________________
 μεταμφιέζεσαι _________________
 γυμνάζεστε _________________
6. Γράφω τι σημαίνουν τα παρακάτω ρήματα, όπως στο παράδειγμα:
 αυτοανακηρύσσομαι ανακηρύσσω τον εαυτό μου
 αυτοθυσιάστηκαν _____________________
 αυτοεξυπηρετείστε _____________________
 αυτοθαυμάζεται ______________________
 αυτοσυντηρούμαστε ______________________
 αυτοκαταστρέφεσαι ______________________
7. Συμπληρώνω τα κενά βάζοντας τα ουσιαστικά των παρενθέσεων στον
σωστό τύπο:
 Από τον σεισμό προκλήθηκαν μεγάλες __________ (ζημιά).
 Ο αδερφός της μπλέχτηκε σε καβγά και άρχισαν να τον χτυπούν με
δυνατές ___________ (γροθιά) και ___________ (κλοτσιά).
 Ήταν μεγάλη η λαχτάρα της ___________ (γυναίκα) να ξαναδεί τον
άντρα της που έλειπε ταξίδι για τρεις μήνες.
 Ο παππούς φύτεψε ______________ (τριανταφυλλιά, πληθ.) στον κήπο.
 Οι _____________ (μαμά) μας ανησύχησαν, γιατί αργήσαμε να
γυρίσουμε από το σχολείο.
 Μπορεί το σαλόνι να είναι μικρό, αλλά οι ___________________
(κρεβατοκάμαρα) είναι μεγάλες.

22. Δ’ Δημοτικού
22
 Ο μπαμπάς αγόρασε δυο ________________ (δωδεκάδα) αυγά.
 Η δασκάλα επέβαλε ______________ (τιμωρία) στον Μάριο, γιατί
χτύπησε έναν συμμαθητή του.
Οι ελαιοκαλλιεργητές, αφού φροντίσουν για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη
των ελαιόδεντρων, όταν είναι ώρα, μαζεύουν τους καρπούς τους και τους
στέλνουν στο ελαιοτριβείο, για να φτιαχτεί το ελαιόλαδο από το
ελαιοπιεστήριο.
Θυμάμαι:
 Τα ουδέτερα παροξύτονα ουσιαστικά σε –είο γράφονται με –ει-.
Εξαιρούνται: θρανίο, πλοίο, ψηφίο, βυτίο, θηρίο, πτυχίο, τοπίο κ.ά.
Ορθογραφία

23. Δ’ Δημοτικού
23
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
Κύρια
 Ονόματα
Κοινά
Κύρια ονόματα λέγονται τα ουσιαστικά που φανερώνουν ένα ορισμένο
πρόσωπο, ζώο, πράγμα ή συγκεκριμένο τόπο (γεωγραφικά ονόματα) και
γράφονται με κεφαλαίο γράμμα στην αρχή.
π.χ. Κατερίνα, Αζόρ, Τιτανικός (πλοίο), Ελλάδα
Επίσης, με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα γράφονται:
1. τα ονόματα των μηνών και των ημερών
π.χ. Ιούλιος, Τετάρτη
2. τα ονόματα των εορτών και των αγίων
π.χ. Χριστούγεννα, Άγιος Νικόλαος
3. τα εθνικά ονόματα (αυτά που δείχνουν από πού κατάγεται κάποιος)
π.χ. Έλληνας, Ιταλός, Κινέζος
4. οι τίτλοι των βιβλίων
π.χ. Ο μικρός πρίγκιπας, Οδύσσεια, Ιλιάδα
5. οι τίτλοι των εφημερίδων και των περιοδικών
π.χ. Η Καθημερινή, Όλα για την υγεία
6. τα ονόματα των έργων τέχνης, των μνημείων και των μουσείων
π.χ. Παρθενώνας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
7. τα ονόματα των ιδρυμάτων και των οργανισμών
π.χ. Υπουργείο Υγείας, Ευρωπαϊκή Ένωση
8. οι λέξεις: Θεός, Παναγία, Χριστός, Άγιο Πνεύμα και τα συνώνυμά
τους: Πανάγαθος, Παντοδύναμος, Κύριος, Εσταυρωμένος,
Μεγαλόχαρη κλπ.
9. οι τιμητικοί τίτλοι: Σεβασμιότατος, Μακαριότατος κλπ.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

24. Δ’ Δημοτικού
24
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
 Ενώ τα κύρια ονόματα και τα εθνικά γράφονται με κεφαλαίο στην
αρχή, τα επίθετα που παράγονται από αυτά γράφονται με μικρό.
π.χ. Χριστούγεννα, αλλά: χριστουγεννιάτικο δέντρο,
Έλληνας, αλλά: ελληνικός καφές
 Τα ονόματα των εποχών γράφονται πάντα με μικρό. π.χ. άνοιξη
Κοινά ονόματα είναι:
1. τα ουσιαστικά που φανερώνουν όλα τα πρόσωπα, τα ζώα ή τα
πράγματα που ανήκουν στο ίδιο είδος
(π.χ. μαθητής, γάτα, ποδήλατο)
2. τα ουσιαστικά που φανερώνουν ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα
(π.χ. περπάτημα, θόρυβος, ομορφιά )
 Περιεκτικά ονομάζονται τα ουσιαστικά που φανερώνουν το μέρος το
οποίο περιέχει πολλά όμοια πρόσωπα, ζώα ή πράγματα.
Τα περιεκτικά ουσιαστικά σε –ώνας και –ιώνας γράφονται με ωμέγα «ω».
π.χ. ελαιώνας, στρατώνας, αμπελώνας, περιστεριώνας, καλαμιώνας
Με «ω» γράφονται και τα περισσότερα αρσενικά ουσιαστικά σε –ώνας που
δεν είναι περιεκτικά.
π.χ. αιώνας, χειμώνας, αγώνας
ΕΞΑΙΡΟΥΝΤΑΙ: Μακεδόνας, Στρυμόνας, κανόνας, κηδεμόνας,
αλαζόνας, ηγεμόνας, συνδαιτημόνας

25. Δ’ Δημοτικού
25
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Συμπληρώνω τα πρώτα γράμματα που λείπουν με κεφαλαία ή μικρά,
ανάλογα με το τι φανερώνουν οι λέξεις:
 Το __αββατοκύριακο θα πάμε στην __άρνηθα και θα κάνουμε σκι.
 Η αγαπημένη μου εποχή είναι η __νοιξη.
 Θα πάω στο νησί της __Μεγαλόχαρης.
 Ήρθε ο θείος του __ώστα από τη __εσσαλονίκη.
 Τα παιδιά έφτιαξαν __ριστουγεννιάτικες κάρτες για τους γονείς τους.
 Μου αρέσει πιο πολύ ο __αλλικός καφές απ’ ό,τι ο __λληνικός.
2. Ξαναγράφω το κείμενο βάζοντας κεφαλαία όπου πρέπει:
Την κυριακή, 6 οκτωβρίου, πήγαμε στο ναύπλιο. Διασχίσαμε την αργολική
πεδιάδα, περάσαμε από το άργος και φτάσαμε στο ναύπλιο. Επισκεφτήκαμε
το παλαμήδι και το νησάκι μπούρτζι. Το μοραΐτικο τοπίο μάς γοήτευσε .
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
3. Δημιουργώ περιεκτικά ουσιαστικά από τις παρακάτω λέξεις:
 αμπέλι ________________
 άχυρο ________________
 καλάμι ________________
 περιστέρι ________________
 πεύκο ________________
 πορτοκαλιά ________________
4. Συμπληρώνω τα κενά με ο ή ω και τονίζω όπου χρειάζεται:
 Ποιοι είναι οι καν__νες του παιχνιδιού;
 Ο τυφ__νας «Κατρίνα» προκάλεσε καταστροφές σε πολλές περιοχές του
Ειρηνικού ωκεανού.

26. Δ’ Δημοτικού
26
 Το Σάββατο έχουμε τους αρραβ__νες της αδελφής μου.
 Η μακεδ__νική φάλαγγα αποτελούσε τον χαρακτηριστικό τρόπο
παράταξης των Μακεδ__νων.
 Αυτός είναι απατε__νας και πρέπει να προσέχουμε μη μας ξεγελάσει.
Εδώ και αιώνες οι μεσογειακοί λαοί χρησιμοποιούν κατά κανόνα το ελαιόλαδο
στην κουζίνα τους, αφού οι χώρες τους έχουν πολλούς ελαιώνες. Οι αρχαίοι
Έλληνες χρησιμοποιούσαν τα κλαδιά της ελιάς, για να στεφανώσουν τους
νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων.
Ορθογραφία

27. Δ’ Δημοτικού
27
ΜΑΓΕΙΡΕΥΟΥΜΕ ΜΕ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ
 ΘΗΛΥΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΣΕ -η
η δίκη – οι δίκες η πόλη – οι πόλεις
α) Τα θηλυκά ουσιαστικά σε –η που έχουν πληθυντικό σε –ες είναι ισοσύλλαβα
και στη γενική πληθυντικού τονίζονται πάντα στη λήγουσα.
β) Τα θηλυκά ουσιαστικά σε –η που έχουν πληθυντικό σε –εις δεν ακολουθούν
την κλίση των θηλυκών σε –η, αλλά σχηματίζονται με τον δικό τους τρόπο.
Τα ουσιαστικά αυτά είναι παροξύτονα (π.χ. η λύση) και προπαροξύτονα
(π.χ. η απόφαση). Τα παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια
συλλαβή, ενώ στα προπαροξύτονα κατεβαίνει ο τόνος σε όλες τις πτώσεις
του πληθυντικού κατά μία συλλαβή.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ!
η πόλη – της πόλης ή της πόλεως
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
Ονομαστική η λίμνη η λύση η απόφαση
Γενική της λίμνης της λύσης της απόφασης
Αιτιατική τη λίμνη τη λύση την απόφαση
Κλητική - λίμνη - λύση - απόφαση
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
Ονομαστική οι λίμνες οι λύσεις οι αποφάσεις
Γενική των λιμνών των λύσεων των αποφάσεων
Αιτιατική τις λίμνες τις λύσεις τις αποφάσεις
Κλητική - λίμνες - λύσεις - αποφάσεις
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

28. Δ’ Δημοτικού
28
 Τα υποκοριστικά είναι παράγωγα ουσιαστικά από άλλα ουσιαστικά και
δείχνουν ότι κάτι είναι μικρό ή μπορεί να παρουσιάζουν κάτι με τρόπο
τρυφερό και στοργικό.
ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΥΠΟΚΟΡΙΣΤΙΚΩΝ:
-άκι π.χ. παιδί – παιδάκι
-άκης π.χ. Γιώργος – Γιωργάκης
-άκος π.χ. γέρος – γεράκος
-ούλα π.χ. γάτα – γατούλα
-ούλης π.χ. πατέρας – πατερούλης
-ούλι π.χ. κρυφτό – κρυφτούλι
-ίτσα π.χ. φωτιά – φωτίτσα
-ούδι π.χ. άγγελος – αγγελούδι
-όπουλο π.χ. πρίγκιπας – πριγκιπόπουλο
-ίσκος π.χ. θάλαμος – θαλαμίσκος
-ίδιο π.χ. σάκα – σακίδιο
-ουδάκι π.χ. λαγός – λαγουδάκι
-αράκι π.χ. μήλο – μηλαράκι
 ΑΟΡΙΣΤΟΣ ΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ
Στην οριστική έγκλιση ο παθητικός αόριστος τελειώνει πάντα σε –ήκα.
π.χ. πλένομαι – πλύθηκα, ζεσταίνομαι – ζεστάθηκα
ΑΟΡΙΣΤΟΣ ΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ
ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ
ντύθηκα να ντυθώ -
ντύθηκες να ντυθείς ντύσου
ντύθηκε να ντυθεί -
ντυθήκαμε να ντυθούμε -
ντυθήκατε να ντυθείτε ντυθείτε
ντύθηκαν να ντυθούν(ε) -

29. Δ’ Δημοτικού
29
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Βάζω τα ουσιαστικά των παρενθέσεων στον σωστό τύπο:
 Πήγαμε στην Τήνο για να προσκυνήσουμε την __________ (εικόνα) της
Παναγίας.
 Η δασκάλα ζήτησε από τους μαθητές να σχεδιάσουν δύο παράλληλες
_________ (γραμμή).
 Ο κύριος Νίκος έχει τρεις γιους και δύο ____________ (θυγατέρα).
 Δε μετανιώνω για τις ______________ (απόφαση) που πήρα.
 Ακούγαμε από μακριά τις ______________ (σειρήνα) της
πυροσβεστικής.
 Οι ________ (πόλη) θα ήταν ομορφότερες αν είχαν περισσότερα πάρκα.
 Μπλέχτηκαν οι __________ (άγκυρα) των δύο πλοίων.
 Το πρόσωπό μας μπορεί να πάρει πολλές ____________ , (έκφραση)
όταν θέλουμε να δείξουμε τι αισθανόμαστε.
 Ο αριθμός των ____________ (γέννηση) αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια.
 Κάθε άνθρωπος πρέπει να έχει έναν αριθμό ___________ (ταυτότητα).
2. Σχηματίζω υποκοριστικά από τα παρακάτω ουσιαστικά:
 τραπέζι ________________
 ποντίκι ________________
 τρένο ________________
 κοπέλα ________________
 μητέρα ________________
 παιδί ________________
 γάιδαρος ________________
 φίλος ________________
 φωνή ________________
 μπούκλα ________________
 κλωστή ________________

30. Δ’ Δημοτικού
30
 βασιλιάς ________________
 μύτη ________________
 πόδι ________________
 κοιλιά ________________
3. Συμπληρώνω τον πίνακα διατηρώντας το ίδιο πρόσωπο, όπως στο
παράδειγμα:
ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ
ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ ΑΟΡΙΣΤΟΣ
ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ
πλένεσαι πλύθηκες να πλυθείς πλύσου
κρύβεστε
κουράζεστε
στέκεσαι
επισκέπτεστε
προετοιμάζεσαι
εκμεταλλεύεστε
διαλύεστε
σκέφτεσαι
ψήνεσαι

31. Δ’ Δημοτικού
31
4. Γράφω την ονομαστική και γενική πληθυντικού των παρακάτω
ουσιαστικών:
 η θέση ________________ - ________________
 η σκέψη ________________ - ________________
 η ανάλυση ________________ - ________________
 η τάξη ________________ - ________________
 η επίσκεψη ________________ - ________________
 η τράπεζα ________________ - ________________
 η γιορτή ________________ - ________________
 η λίμνη ________________ - ________________
 η κατάθεση ________________ - ________________
Με το ελαιόλαδο φτιάχνουμε λαδολέμονο και λαδόξιδο για τις σαλάτες,
λαδόψωμο αλλά και νόστιμα λαδερά φαγητά.
Θυμάμαι:
Τα επίθετα σε –ινος, -ινη, -ινο φανερώνουν το υλικό από το οποίο είναι
φτιαγμένο το ουσιαστικό που συνοδεύουν και γράφονται με ι (γιώτα).
π.χ. μάλλινος, -η, -ο, ξύλινος, -η, -ο, πέτρινος, -η, -ο
Εξαιρούνται: ανεύθυνος,-η,-ο και υπεύθυνος,-η,-ο (σύνθετα με το
ουσιαστικό «ευθύνη»), καθώς και ακίνδυνος,-η,-ο και επικίνδυνος,-η,-ο
(σύνθετα με το ουσιαστικό «κίνδυνος») κ.ά.
Ορθογραφία

32. Δ’ Δημοτικού
32
ΕΝΟΤΗΤΑ 9
Η παράσταση αρχίζει

33. Δ’ Δημοτικού
33
ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΩΜΑΙΟ
 Ο παρακείμενος φανερώνει κάτι που έγινε στο παρελθόν και έχει
τελειώσει τη στιγμή που μιλάμε.
π.χ. Η μαμά έχει ήδη μαγειρέψει το αγαπημένο φαγητό των παιδιών.
Ο παρακείμενος σχηματίζεται με το βοηθητικό ρήμα έχω και το
απαρέμφατο του ρήματος. Τον παρακείμενο τον συναντάμε στην οριστική
και στην υποτακτική έγκλιση.
π.χ. έχω διαβάσει (οριστική), να έχω διαβάσει (υποτακτική)
 Σύνθετες λέγονται οι λέξεις που σχηματίζονται από την ένωση δύο ή
περισσότερων λέξεων (π.χ. ήλιος + βασιλεύω = ηλιοβασίλεμα).
 Σχήματα λόγου
1. Όταν μια λέξη ή μια ολόκληρη φράση χρησιμοποιείται με την
πραγματική της σημασία, έχουμε κυριολεξία.
π.χ. γλυκιά σοκολάτα
2. Όταν μια λέξη ή μια φράση δε χρησιμοποιείται με την πραγματική της
σημασία, αλλά αποκτά μια άλλη, διαφορετική, τότε έχουμε μεταφορά.
π.χ. γλυκό φιλί
3. Παρομοίωση είναι το σχήμα λόγου στο οποίο για να τονίσουμε μια
ιδιότητα ενός προσώπου ή ενός πράγματος το συγκρίνουμε με κάτι
άλλο πολύ γνωστό, που έχει την ίδια ιδιότητα αλλά σε μεγαλύτερο
βαθμό. Στην παρομοίωση χρησιμοποιούμε για τη σύγκριση τις λέξεις:
σαν, όπως, λες και, μοιάζει με.
π.χ. Περπατάει αργά σαν χελώνα.
4. Όταν σε ένα κείμενο ή σε ένα ποίημα τα ζώα, τα φυτά και γενικά τα
άψυχα πράγματα (π.χ. δέντρα, βουνά, λουλούδια, αστέρια κ.ά.)
συμπεριφέρονται όπως ο άνθρωπος (δηλαδή αποκτούν ανθρώπινες
ιδιότητες), λέμε ότι έχουμε προσωποποίηση.
π.χ. Τα αστέρια κουβέντιαζαν με το φεγγάρι.
 Όταν γράφουμε, χρησιμοποιούμε μερικά σημάδια μεταξύ των λέξεων που
μας δείχνουν πώς πρέπει να διαβάσουμε αυτά που γράφουμε κι έτσι μας
διευκολύνουν στην ανάγνωση. Τα σημάδια αυτά λέγονται σημεία στίξης.
Σημεία στίξης είναι: η τελεία(.), το κόμμα(,), το θαυμαστικό(!), το
ερωτηματικό(;), τα αποσιωπητικά(...), τα εισαγωγικά(«»), η άνω και κάτω
τελεία (:), η παρένθεση (), η παύλα (-) κ.ά.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

34. Δ’ Δημοτικού
34
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Σημειώνω Κ για την κυριολεξία, Μ για τη μεταφορά, Π για την
παρομοίωση και ΠΡ για την προσωποποίηση:
 Η θάλασσα ήταν αρκετά καθαρή. ( __ )
 «Ο Όλυμπος κι ο Κίσαβος, τα δυο βουνά, μαλώνουν». ( __ )
 Το δέρμα της ήταν απαλό σαν βελούδο. ( __ )
 Η γλώσσα του στάζει φαρμάκι. ( __ )
 «Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε και τα πουλιά ». ( __ )
 Ο Νίκος έχει μυαλό ξυράφι. ( __ )
 Το μωρό τρώει το φαγητό του. ( __ )
 Η πολλή δουλειά τρώει τον αφέντη. ( __ )
 Τα λόγια του ήταν γλυκά σαν μέλι. ( __ )
 Έτρεχε γρήγορα λες κι ήταν άνεμος. ( __ )
 Η θάλασσα είναι βαθιά. ( __ )
 Γιατί φοβάσαι ν’ ανθίσεις, ρωτά η αμυγδαλιά τη βερικοκιά. ( __ )
 Βαθιά σιωπή απλώθηκε γύρω. ( __ )
 Σερνόταν σαν φίδι. ( __ )
2. Βάζω τα κατάλληλα σημεία στίξης στις παρακάτω προτάσεις:
 Μια παροιμία λέει Άνθρωπος αγράμματος ξύλο απελέκητο
 Ποπο Τι ωραία μυρωδιά
 Το καλοκαίρι υπάρχουν άφθονα φρούτα αχλάδια καρπούζια πεπόνια
σύκα σταφύλια και ροδάκινα
 Σε πόση ώρα φεύγει το καράβι για τη Σαντορίνη ρώτησε η Μαρία
 Έτσι μου ‘ρχεται να
 Όλοι οι ήρωες της αρχαίας Ελλάδας Ηρακλής Θησέας Ιάσονας
έκαναν μεγάλα κατορθώματα
 Ανακοινώθηκε ότι η πτήση Αθήνα Θεσσαλονίκη θα έχει καθυστέρηση
45 λεπτά
 Θέλω να ξεκουραστώ να ηρεμήσω να ξαναβρώ το κέφι μου και να
ξεχάσω τις κακές στιγμές που έζησα
 Αν δε βιάζεσαι περίμενέ με λίγο
 Το λιοντάρι της Ρούμελης ο Καραϊσκάκης υπήρξε ένας από τους
μεγαλύτερους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης
 Ο Λεωνίδας ο βασιλιάς της Σπάρτης απάντησε στους Πέρσες
Μολών Λαβέ όταν του ζήτησαν να τους παραδώσει τα όπλα
 Ζήτω η Ελλάδα

35. Δ’ Δημοτικού
35
3. Σχηματίζω σύνθετες λέξεις:
 αυτοκίνητο + δρόμος __________________
 στάχτη + δοχείο __________________
 ανεβαίνω + κατεβαίνω __________________
 ποτάμι + πλοίο __________________
 σφουγγάρι + πανί __________________
 χαρτί + σακούλα __________________
 μακριά + βουτιά __________________
 ανοίγω + κλείνω __________________
4. Συμπληρώνω τα κενά βάζοντας τα ρήματα των παρενθέσεων στον
παρακείμενο:
 Η συναυλία ______________________ (προγραμματίζομαι) για την
άλλη εβδομάδα.
 Παιδιά, ___________________ (τελειώνω) το διάβασμα;
 ___________________ (αποφασίζω) να χάσω 10 κιλά μέχρι το
καλοκαίρι.
 Ο Γιώργος ____________________ (μετακομίζω) στο Λονδίνο.
 ___________________ (πληρώνομαι) από τις δύο του μηνός.
 Η μαμά _________________ (σιδερώνω) και ________________
(τακτοποιώ) τα ρούχα.
 Η Νίκη __________________ (ενοχλούμαι) από τον τρόπο που της
μίλησες.
 ___________________ (χάνομαι) και δεν ξέρουμε πώς να βγούμε
στην κεντρική λεωφόρο.
Ο Ρωμαίος δεν πηγαίνει στο σχολείο, αλλά μορφώνεται διαβάζοντας βιβλία
και παρακολουθώντας θέατρο. Έτσι, μαθαίνει τη ζωή, αφού το θέατρο είναι ο
καθρέφτης της.
αστείος, -α, -ο, σκηνή, κωμωδία
Θυμάμαι:
 Οι μετοχές σε –οντας/-ώντας γράφονται με όμικρον όταν δεν τονίζεται το
(ο), ενώ όταν τονίζεται γράφονται με ωμέγα.
π.χ. παίζοντας, τραγουδώντας
 Τα ρήματα σε –αίνω γράφονται με -αι- (π.χ. μαθαίνω).
Εξαιρούνται: μένω, δένω, πλένω
Ορθογραφία

36. Δ’ Δημοτικού
36
ΕΝΑΣ ΑΡΛΕΚΙΝΟΣ ΑΠΟ ΧΑΡΤΙ
 Όταν θέλουμε να δώσουμε οδηγίες ή να κατευθύνουμε κάποιον, μπορούμε
να χρησιμοποιήσουμε διάφορες εγκλίσεις δείχνοντας διαφορετικό ύφος
κάθε φορά. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιούμε:
1. Οριστική, όταν θέλουμε το ύφος μας να είναι ουδέτερο και πιο έμμεσο.
π.χ. Διαβάζουμε τις οδηγίες, πριν το χρησιμοποιήσουμε.
2. Υποτακτική, όταν θέλουμε το ύφος μας να είναι πιο ευγενικό.
π.χ. Να διαβάσετε τις οδηγίες, πριν το χρησιμοποιήσετε.
3. Προστακτική, όταν θέλουμε το ύφος μας να είναι πιο άμεσο και
επιτακτικό.
π.χ. Διαβάστε τις οδηγίες, πριν το χρησιμοποιήσετε.
 Τα επιρρήματα είναι μικρές άκλιτες λεξούλες που προσδιορίζουν ρήματα
(μερικές φορές επίθετα ή άλλα επιρρήματα) και φανερώνουν:
1. Χρόνο: τώρα, χθες, αύριο, τότε, πριν, φέτος, πέρσι, κάποτε κ.ά.
2. Τόπο: εδώ, εκεί, μέσα, έξω, πίσω, μπροστά, αριστερά, δίπλα κ.ά.
3. Τρόπο: αργά, γρήγορα, δυνατά κ.ά.
4. Ποσό: λίγο, πολύ, τόσο, περισσότερο, λιγότερο κ.ά.
5. Επιβεβαίωση: ναι, μάλιστα, βέβαια, σίγουρα, αλήθεια, σωστά κ.ά.
6. Άρνηση: όχι, όχι βέβαια κ.ά.
7. Δισταγμό: ίσως, πιθανόν, μάλλον, άραγε κ.ά.
Για να εντοπίσουμε τα επιρρήματα, βρίσκουμε το
ρήμα και ρωτάμε πότε;(χρονικό), πού; (τοπικό),
πώς; (τροπικό), πόσο; (ποσοτικό). Τα επιβεβαιωτικά,
τα αρνητικά και τα διστακτικά επιρρήματα τα
καταλαβαίνουμε από το νόημά τους.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

37. Δ’ Δημοτικού
37
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Δίνω οδηγίες με τρεις διαφορετικούς τρόπους:
 Στρώνουμε πανιά κάτω από τις ελιές. (οριστική)
____________________________________________________
____________________________________________________
 Να ανακατέψετε το αλεύρι με το μπέικιν πάουντερ. (υποτακτική)
____________________________________________________
____________________________________________________
 Τοποθετήστε τα μπισκότα σε λαδόκολλα. (προστακτική)
____________________________________________________
____________________________________________________
 Μυρίζουμε το άρωμα του τσαγιού. (οριστική)
____________________________________________________
____________________________________________________
 Πίνουμε μια γουλιά από τον καφέ. (οριστική)
____________________________________________________
____________________________________________________
 Να προσθέσετε τη ζάχαρη και τις βανίλιες στο μείγμα. (υποτακτική)
____________________________________________________
____________________________________________________
2. Υπογραμμίζω τα επιρρήματα στις παρακάτω προτάσεις και μετά τα
κατατάσσω στη σωστή ομάδα:
 Αύριο θα πάμε στο θέατρο.
 Κουράστηκα σήμερα, γιατί είχα πολύ διάβασμα για το σχολείο.
 Φεύγω για τη δουλειά νωρίς το πρωί και γυρίζω αργά το απόγευμα.
 Ίσως έρθω στο πάρτι γενεθλίων σου. Θα σου απαντήσω σίγουρα αύριο
στο σχολείο.
 Μόλις άρχισε να βρέχει, έτρεξα γρήγορα και πήγα κάτω από το υπόστεγο
για να μη βραχώ.
 Ο Νίκος έχει κρυφτεί πίσω από τον καναπέ.
 Πηγαίνουμε συχνά εκδρομές στην εξοχή.
 - Πήγες χθες σινεμά;
- ‘Οχι, γιατί διάβαζα για το διαγώνισμα των Μαθηματικών.

38. Δ’ Δημοτικού
38
 Άραγε θα προλάβω να τελειώσω τα μαθήματά μου;
 Τα Χριστούγεννα πέρασαν γρήγορα κι έφτασαν ήδη οι Απόκριες.
 Θα πάμε κάπου να γιορτάσουμε τα γενέθλιά σου;
 Έγραψα χάλια στο τεστ της Ιστορίας!
Χρονικά: ______________________________________________
____________________________________________________
Τοπικά: ______________________________________________
____________________________________________________
Τροπικά: _____________________________________________
____________________________________________________
Ποσοτικά: ____________________________________________
Βεβαιωτικά: ___________________________________________
Αρνητικά: _____________________________________________
Διστακτικά: ___________________________________________
3. Γράφω τα αντίθετα επιρρήματα:
αύριο _____________
συχνά _____________
ποτέ _____________
αρχικά _____________
νωρίτερα _____________
πάνω _____________
αριστερά _____________
μπροστά _____________
αργά _____________
πριν _____________
χαμηλά _____________
Για να κατασκευάσουμε έναν Αρλεκίνο, θα πρέπει να κόψουμε εφτά
γεωμετρικά σχήματα: έναν κύκλο, δύο ισόπλευρα τρίγωνα, που το ένα θα είναι
μεγαλύτερο από το άλλο, και τέσσερα ισοσκελή τρίγωνα, δύο μικρά και δύο
μεγαλύτερα.
Ορθογραφία

39. Δ’ Δημοτικού
39
ΟΡΝΙΘΕΣ
 Ευθύ λόγο έχουμε όταν τα λόγια κάποιου μεταφέρονται όπως ακριβώς
τα είπε.
π.χ. «Το Σαββατοκύριακο θα πάμε στο χωριό» είπε ο πατέρας του.
« Τελείωσες τα μαθήματά σου;» με ρώτησε η μαμά.
 Πλάγιο λόγο έχουμε όταν ακούμε τα λόγια κάποιου, έτσι όπως μας τα
μεταφέρει ένα τρίτο πρόσωπο.
π.χ. Ο πατέρας του είπε ότι το Σαββατοκύριακο θα πάνε στο χωριό.
Η μαμά με ρώτησε αν τελείωσα τα μαθήματά μου.
ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΕΥΘΥ ΛΟΓΟΥ ΣΕ ΠΛΑΓΙΟ
1. Προσθέτουμε ποιος είπε (ρώτησε, απάντησε κλπ.) κάτι.
2. Βάζουμε συνδέσμους (ότι, αν, να, πως κλπ.) για να ενώσουμε τις
προτάσεις.
3. Αλλάζουμε συνήθως το πρόσωπο των ρημάτων από πρώτο ή δεύτερο
σε τρίτο.
4. Δε βάζουμε παύλες και χρησιμοποιούμε τα ρήματα είπε, ρώτησε,
απάντησε κ.ά.
5. Μερικές φορές αλλάζουμε τον χρόνο του ρήματος.
Στον ευθύ λόγο τα λόγια κάποιου μπορεί να είναι μέσα σε εισαγωγικά («…»)
τα οποία παραλείπονται.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Μετατρέπω τον ευθύ λόγο σε πλάγιο:
 «Ποτέ δε θα ξεχάσω πόσο με στήριξες», μου είπε η Μαρίνα.
____________________________________________________
 «Ποιος ήταν στο τηλέφωνο, Νίκο;» ρώτησε η μαμά.
____________________________________________________
 «Διαβάστε καλά την ορθογραφία» είπε η δασκάλα στα παιδιά.
____________________________________________________
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

40. Δ’ Δημοτικού
40
 «Τελείωσες τα μαθήματά σου;» τον ρώτησε ο μπαμπάς του.
____________________________________________________
 «Θέλετε να σας πω ένα παραμύθι;» ρώτησε η γιαγιά τα εγγόνια της.
____________________________________________________
 «Μπαμπά, κάηκε η λάμπα του δωματίου μου» είπε η Ιωάννα.
____________________________________________________
 «Μαρία, θα μου φέρεις ένα ποτήρι νερό;» ζήτησε η Αλίκη από τη Μαρία.
____________________________________________________
2. Μετατρέπω τον πλάγιο λόγο σε ευθύ:
 Ο ανακριτής ρώτησε ποιος οδηγούσε το αυτοκίνητο.
____________________________________________________
 Ο μπαμπάς είπε ότι θα επιστρέψει λίγο μετά το μεσημέρι.
____________________________________________________
 Ο γιατρός τού είπε να προσέχει τη διατροφή του.
____________________________________________________
 Οι γονείς της τη ρώτησαν αν θα είναι εδώ μετά τις εννέα το βράδυ.
____________________________________________________
 Η μαμά με ρώτησε αν έγραψα καλά στο διαγώνισμα της Γλώσσας.
____________________________________________________
 Ο Δημήτρης είπε στον Πέτρο ότι έχασε όλους τους βόλους του.
____________________________________________________
 Η μαμά είπε στα παιδιά της ότι το φαγητό είναι έτοιμο.
____________________________________________________

41. Δ’ Δημοτικού
41
Μερικοί από τους θεατές διαμαρτύρονταν για την τιμή του εισιτηρίου, την
οποία θεωρούσαν ακριβή. Κάποιοι διαμαρτύρονταν επειδή δεν υπήρχαν θέσεις
για να καθίσουν και άλλοι για την καθυστέρηση που υπήρχε στην έναρξη της
παράστασης.
ηθοποιός, σκηνοθέτης, ταμείο
Θυμάμαι:
 Οι λέξεις που τελειώνουν σε –τήριο γράφονται με -η-:
π.χ. εισιτήριο, πλυντήριο, δικαστήριο, γυμναστήριο κ.ά.
Εξαιρούνται: κτίριο, Αντίρριο, μαρτύριο
 Τα θηλυκά ουσιαστικά που τελειώνουν σε –εις στον πληθυντικό αριθμό
γράφονται με -ει-.
π.χ. η πόλη – οι πόλεις, η μέτρηση – οι μετρήσεις, η δύναμη – οι δυνάμεις
 Η λέξη «ηθοποιός» είναι σύνθετη (ήθος=χαρακτήρας + ποιώ). Γράφεται
με -η- (όπως το ήθος και ο ηθικός) και με -οι- (όπως ο
φαρμακοποιός κ.ά.).
 Η λέξη «σκηνοθέτης» γράφεται με -η-, όπως η σκηνή, ο σκηνογράφος και
τα σκηνικά.
 Ο αόριστος του ρήματος «κάθομαι» είναι κάθισα και γράφεται με -ι-.
Ορθογραφία

42. Δ’ Δημοτικού
42
ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ
 Ο υπερσυντέλικος είναι ένας από τους χρόνους των ρημάτων. Ανήκει
στους παρελθοντικούς χρόνους και δείχνει ότι κάτι άρχισε και τελείωσε
στο παρελθόν, πριν γίνει κάτι άλλο. Σχηματίζεται με το βοηθητικό ρήμα
είχα και το απαρέμφατο του ρήματος.
π.χ. Είχα διαβάσει τα μαθήματά μου, όταν γύρισε η μαμά από τη δουλειά.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Στις παρακάτω προτάσεις υπογραμμίζω τα ρήματα και γράφω σε ποιο
χρόνο και σε ποια φωνή βρίσκονται:
 Δεν έγραψα καλά στο διαγώνισμα Ιστορίας.
_____________ , ______________
 Ευτυχώς ο οδηγός της μοτοσικλέτας δεν τραυματίστηκε σοβαρά.
_____________ , ______________
 Οι μαθητές συγκεντρώθηκαν στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου.
_____________ , ______________
 Από δω και πέρα θα πηγαίνουμε κάθε μέρα στο γυμναστήριο.
_____________ , ______________
 Ο Δημήτρης φοβάται τις αράχνες.
_____________ , ______________
 Χρησιμοποιούσαν αυτή τη συσκευή για δύο χρόνια.
_____________ , ______________
 Το φόρεμα πουλήθηκε σε καλή τιμή.
_____________ , ______________
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

43. Δ’ Δημοτικού
43
 Η Νίκη είχε ετοιμαστεί από νωρίς.
_____________ , ______________
 Θα έχω τελειώσει τα μαθήματά μου μέχρι το απόγευμα.
_____________ , ______________
 Ο Γιώργος έχει πάει βόλτα στο πάρκο.
_____________ , ______________
2. Μεταφέρω τα ρήματα στον άλλο αριθμό, χωρίς να αλλάξω τον χρόνο και
το πρόσωπο που βρίσκονται:
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
είχα ετοιμαστεί
ψαρεύουμε
αθωώθηκε
είχαν κοιμηθεί
κάθεστε
έχεις κουρέψει
βαφόσουν
είδαν
συγκεντρωνόμουν
ζεσταινόσουν

44. Δ’ Δημοτικού
44
3. Κάνω χρονική αντικατάσταση:
Ενεστώτας τρώμε
Παρατατικός οδηγούσα
Αόριστος
Εξ. Μέλλ. θα κρυβόμαστε
Συνοπτ. Μέλλ.
Παρακείμενος
Υπερσυντέλικος
Συντ. Μέλλ.
Ο κόσμος είχε σηκωθεί όρθιος και χειροκροτούσε με όλη του τη δύναμη. Οι
ηθοποιοί είχαν βγει όλοι στη σκηνή και χαιρετούσαν τους θεατές. Είχαμε
αρχίσει να κατεβαίνουμε τα σκαλιά, όταν χάσαμε τον κύριο Μαρσέλ.
πρόσκληση, αρχαίος, -α, -ο
Ορθογραφία

45. Δ’ Δημοτικού
45
Ο ΚΕΡΑΜΙΔΟΤΡΕΧΑΛΟΣ
 Ερωτηματικές αντωνυμίες λέγονται οι αντωνυμίες που
χρησιμοποιούμε όταν ρωτάμε και είναι:
1) το άκλιτο «τι;» (π.χ. Τι ώρα είναι;)
2) το «ποιος, ποια, ποιο;» (π.χ. Ποιο είναι το αγαπημένο σου φαγητό;)
3) το «πόσος, πόση, πόσο;» (π.χ. Πόσα χρόνια έχω να σε δω;)
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
Ονομ. ποιος ποια ποιο πόσος πόση πόσο
Γεν. ποιου ή
ποιανού
ποιας ή
ποιανής
ποιου ή
ποιανού
πόσου πόσης πόσου
Αιτ. ποιον ποια ποιο πόσο πόση πόσο
ΠλΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
Ονομ. ποιοι ποιες ποια πόσοι πόσες πόσα
Γεν. ποιων ή
ποιανών
ποιων ή
ποιανών
ποιων ή
ποιανών
πόσων πόσων πόσων
Αιτ. ποιους ποιες ποια πόσους πόσες πόσα
ΠΡΟΣΟΧΗ: ποιο/πιο – ποια/πια
 Η λέξη «ποιο» είναι το ουδέτερο γένος της ερωτηματικής αντωνυμίας,
ενώ η λέξη «πιο» είναι ποσοτικό επίρρημα και σημαίνει περισσότερο.
π.χ. Ποιο είναι το όνομά σου;
Έγραψα πιο καλά στη Γλώσσα παρά στην Ιστορία.
 Η λέξη «ποια» είναι το θηλυκό γένος της ερωτηματικής αντωνυμίας, ενώ
η λέξη «πια» είναι χρονικό επίρρημα και σημαίνει πλέον, κιόλας, ήδη.
π.χ. Ποια από τις δύο είναι η αδερφή σου;
Δεν αντέχω πια την γκρίνια σου.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

46. Δ’ Δημοτικού
46
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Στις παρακάτω προτάσεις υπογραμμίζω τις ερωτηματικές αντωνυμίες:
 Ποιανού ιδέα ήταν να πάμε στην Αράχοβα για σκι;
 Ξέρεις ποιοι θα έρθουν μαζί μας σινεμά;
 Με ρώτησε ποιο φόρεμα της πηγαίνει πιο πολύ.
 Ποιους κάλεσες στο πάρτι γενεθλίων σου;
 Σε πόση ώρα φτάνουμε;
 Σκέφτηκες τι θα ντυθείς τις Απόκριες;
 Ποιες είναι οι καλύτερές σου φίλες;
 Σε ποιο σχολείο πηγαίνεις;
 Ποιανής κοπέλας είναι αυτό το δαχτυλίδι;
 Πόσο ζυγίζει αυτή η κούτα;
2. Συμπληρώνω με ποιο – πιο, ποια –πια:
 ________ αυτοκίνητο να πάρω;
 Δεν ήξερε τι να αποφασίσει _______ .
 ______ όμορφο τοπίο δεν έχω ξαναδεί.
 Δεν εργάζομαι ______ ως δημόσιος υπάλληλος.
 _______ μπλούζα να βάλω, τη μαύρη ή την κόκκινη;
 Το ________ σημαντικό είναι η υγεία.
 Δε σε αντέχω _______ ! Έχεις γίνει πολύ αντιδραστικός.
 Να είσαι _______ ευγενικός.
 Σε _______ χώρα μένουν τα ξαδέρφια σου;
 Ήθελε να μάθει ________ θέση ήταν ελεύθερη.
 Με ποιο χρώμα ανακάτεψες το μαύρο και έφτιαξες τον γκρι τοίχο για
το σκηνικό;
 Ξέρεις ποιο είναι το πιο μεγάλο αρχαίο θέατρο στην Ελλάδα;
παραμύθι, ζωγραφίζω, γραμματόσημο, ξεβιδώνω
Ορθογραφία

47. Δ’ Δημοτικού
47
ΕΝΟΤΗΤΑ 10
Λέξεις φτερουγίζουν πέρα,
ταξιδεύουν στον αγέρα

48. Δ’ Δημοτικού
48
ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΕ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ
 Όταν μια λέξη ή φράση χρησιμοποιείται με την πραγματική της σημασία,
λέμε ότι έχουμε κυριολεξία.
π.χ. Ο Βασιλάκης έφαγε όλο το φαγητό του.
 Όταν μια λέξη ή φράση δε χρησιμοποιείται με την πραγματική της σημασία,
αλλά αποκτά μια άλλη, διαφορετική, τότε λέμε ότι έχουμε μεταφορά.
π.χ. Έφαγα τον κόσμο για να σε βρω. Πού ήσουν;
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Σημειώνω Κ για την Κυριολεξία και Μ για τη Μεταφορά:
 κοφτερό μυαλό ( ___ )
 χρυσή καρδιά ( ___ )
 πικρό φάρμακο ( ___ )
 πικρά λόγια ( ___ )
 γλυκιά φωνή ( ___ )
 κοφτερό μαχαίρι ( ___ )
 χρυσή αλυσίδα ( ___ )
 ράγισε η καρδιά μου ( ___ )
 γλυκό πορτοκάλι ( ___ )
 το ποτήρι ράγισε ( ___ )
 κλείνω μια συμφωνία ( ___ )
 κλείνω την πόρτα ( ___ )
2. Αντιστοιχίζω τις μεταφορές της στήλης Α με τις σημασίες τους στη
στήλη Β:
Αγριεύεται στα σκοτάδια. ● ● Μιλάει πολύ, ακατάπαυστα.
Θα τρίβεις τα μάτια σου. ● ● Δεν έχω διάθεση.
Δε βάζει γλώσσα μέσα. ● ● Με είδε.
Με πήρε το μάτι του. ● ● Φοβάται το σκοτάδι.
Δεν έχω όρεξη για τέτοια. ● ● Δε θα το πιστεύεις.
Έριχνε κλεφτές ματιές. ● ● Με τρόμαξες.
Μου ‘κοψες τη χολή. ● ● Κρυφοκοίταζε.
Βάλε ένα χεράκι να τελειώσω Με εμπιστεύτηκε και μου τα
πιο γρήγορα. ● ● είπε όλα.
Μου άνοιξε την καρδιά του. ● ● Βοήθησέ με στις δουλειές.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

49. Δ’ Δημοτικού
49
3. Σχηματίζω φράσεις ή προτάσεις με τις παρακάτω λέξεις,
χρησιμοποιώντας την κυριολεκτική και τη μεταφορική σημασία τους κάθε
φορά:
 χάνω
____________________________________________________
____________________________________________________
 καρδιά
____________________________________________________
____________________________________________________
 ξύλο
____________________________________________________
____________________________________________________
 κρατώ
____________________________________________________
____________________________________________________
 τρέχω
____________________________________________________
____________________________________________________
 πλημμυρίζω
____________________________________________________
____________________________________________________
Στα παιχνίδια με τις λέξεις τα παιδιά άλλοτε ψάχνουν να βρουν λέξεις που
ξεκινούν από ένα συγκεκριμένο γράμμα ή συλλαβή και άλλοτε ψάχνουν λέξεις
με ομοιοκαταληξία.
γλώσσα, γρίφος, θυμάμαι
Ορθογραφία

50. Δ’ Δημοτικού
50
ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
 Αόριστες αντωνυμίες είναι αυτές που τις χρησιμοποιούμε για να
περιγράψουμε ένα πρόσωπο, ένα ζώο ή ένα πράγμα που δεν το
ονομάζουμε, είτε γιατί δεν το ξέρουμε είτε γιατί δεν το θυμόμαστε είτε
γιατί δε θέλουμε να το ονομάσουμε.
π.χ. Κάποιος πήρε τηλέφωνο. / Δεν ξέρω τίποτα. / Δε μίλησε κανείς.
Αόριστες αντωνυμίες είναι οι εξής:
 ένας, μία/μια, ένα
 κανένας/κανείς, καμία/καμιά, κανένα
 κάποιος, κάποια, κάποιο
 μερικοί, μερικές, μερικά
 κάτι, κατιτί
 τίποτα / τίποτε
 κάθε
 καθένας, καθεμιά (ή καθεμία), καθένα
 καθετί
 άλλος, άλλη, άλλο
 κάμποσος, κάμποση, κάμποσο
 ο/η/το τάδε
 ο/η/το δείνα
π.χ. Αν έρθει ο δείνα και σου πει να πας εκεί, τι θα κάνεις;
Όταν νιώσω καλύτερα, θα σου πω να βρεθούμε την τάδε μέρα.
Έχεις φάει τίποτα όλη μέρα;
Έχω κάμποσες μέρες να δω την Άννα.
 Το αχώριστο μόριο α- ή αν- (όταν η λέξη ξεκινάει από φωνήεν) σημαίνει
άρνηση, στέρηση ή έλλειψη.
π.χ. γνωστός – άγνωστος, άξιος – ανάξιος
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Συμπληρώνω τα κενά με την κατάλληλη αόριστη αντωνυμία:
 Σε ____________ περίπτωση δε θα πάει στο πάρτι, γιατί είναι
τιμωρημένος.
 Πήγα για περπάτημα στην εξοχή και όταν γύρισα ένιωθα __________
άνθρωπος.
 ___________ δε θα βγει διάλειμμα αν πρώτα δεν τελειώσει την άσκηση.
 _________ χτύπησε την πόρτα.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

51. Δ’ Δημοτικού
51
 _________ είδη ζώων είναι υπό εξαφάνιση.
 Δυστυχώς δεν υπάρχουν __________ εισιτήρια για την ταινία.
 Η αδερφή μου είναι πολύ περίεργη και θέλει να ξέρει το __________ .
 Έχω πάει σπίτι του ______________ φορές για να παίξουμε.
2. Υπογραμμίζω τις αόριστες αντωνυμίες που υπάρχουν στις παρακάτω
προτάσεις:
 Κάθε Σαββατοκύριακο πηγαίνουμε στο εξοχικό μας.
 Ένας κύριος με πέρασε για άλλη.
 Ο καθένας μπορεί να το κάνει αυτό.
 Δεν είναι σωστό να ακούς τι λέει ο δείνα και ο τάδε.
 Κάποια μέρα θα μάθει την αλήθεια.
 Πήρε μερικά πράγματα και έφυγε από το σπίτι του.
 Έφαγα κάμποσα σοκολατάκια.
 Μερικοί τον κατηγόρησαν άδικα.
 Δεν έχω ακούσει τίποτα σχετικά με τον τσακωμό των δύο παιδιών.
 Αν πάθει κάτι ο Δημήτρης, θα τρελαθώ.
3. Πώς λέγεται αυτός που:
 δεν έχει ταλέντο _____________________
 δεν είναι ορατός _____________________
 δεν είναι ηθικός _____________________
 δεν είναι σεμνός _____________________
 δεν είναι ήσυχος _____________________
 δε φυλάσσεται _____________________
 δεν είναι υπεύθυνος _________________
 δεν είναι φιλόξενος _________________
 δεν είναι αλατισμένος _________________
 δεν μπορείς να τον ξεχάσεις _____________
Ο Παύλος, πριν αρχίσει να μαθαίνει γράμματα, ξεκαρδιζόταν κάθε φορά
που άκουγε τον ψαρά από την Ιταλία να μιλάει σε μια γλώσσα που δεν
καταλάβαινε. Μεγαλώνοντας, όμως, συνήθισε και τις ξένες γλώσσες και
την καθαρεύουσα, που του φαινόταν αστεία όταν ήταν μικρός.
Ορθογραφία

52. 52
ΧΟΡΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ... ΑΝΗΚΟΥΣΤΟΥΣ ΗΧΟΥΣ
 Τροπικοί προσδιορισμοί λέγονται οι λέξεις ή οι φράσεις που μας
βοηθούν να εκφράσουμε τον τρόπο, δηλαδή να απαντήσουμε στην ερώτηση
«πώς;».
ΤΡΟΠΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ
Τροπικά επιρρήματα
έτσι, ωραία, μαζί, χωριστά, καλά, βιαστικά,
αλλιώς, κάπως, απότομα, άσχημα κ.ά.
Επιρρηματικές εκφράσεις
που δηλώνουν τρόπο
σιγά σιγά, έτσι κι έτσι, έτσι κι αλλιώς,
όπως όπως κ.ά.
Τροπικές μετοχές τελειώνουν σε –οντας ή –ώντας
Εμπρόθετοι προσδιορισμοί
λέξεις που συνοδεύονται από τις προθέσεις
με ή χωρίς
π.χ. Θα φύγουμε μαζί για το σχολείο.
Έφυγε από τη δουλειά όπως όπως, μόλις τον πήραν τηλέφωνο από
το σχολείο της κόρης του.
Μπήκε στην τάξη γελώντας.
Μπήκε στο σπίτι με τα κλειδιά της αδερφής της.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
α) Οι μετοχές της ενεργητικής φωνής γράφονται με ο (-οντας) όταν αυτό
δεν τονίζεται και με ω (-ώντας) όταν αυτό τονίζεται.
π.χ. παίζοντας, αλλά: τραγουδώντας
β) Οι μετοχές της παθητικής φωνής έχουν κατάληξη –μένος, -μένη, -μένο.
β) Προθέσεις είναι οι άκλιτες λέξεις που μπαίνουν μπροστά από άλλες
λέξεις και μαζί με αυτές φανερώνουν τρόπο, τόπο, χρόνο, ποσό, αιτία κλπ.
Αυτές είναι:
α) μονοσύλλαβες: με, σε, για, ως, προς
β) δισύλλαβες: μετά, παρά, αντί, από, κατά, δίχως, χωρίς
γ) τρισύλλαβη: ίσαμε
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

53. Δ’ Δημοτικού
53
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Υπογραμμίζω τους τροπικούς προσδιορισμούς στις παρακάτω προτάσεις:
 Πήγαμε οδικώς στη Θεσσαλονίκη.
 Έτσι κι αλλιώς θα τα πούμε κι από κοντά.
 Μιλούσε στην τάξη χαμηλόφωνα, επειδή είχε πονόλαιμο.
 Έλυσα το πρόβλημα χωρίς δυσκολία.
 Μιλούσε με θαυμασμό για τον αδερφό της.
 Σιγά σιγά θα πετύχει στους στόχους του.
 Τον κοιτούσε με θυμό.
 Ο Νίκος τρέχει γρήγορα.
2. Συμπληρώνω με ο ή ω:
 Κατέβαινε τα σκαλιά χοροπηδ__ντας.
 Καπνίζει πάρα πολύ επιβαρύν__ντας την υγεία του.
 Μπήκε στην τάξη φωνάζ__ντας στον «κολλητό» του.
 Ρωτ__ντας πας στην Πόλη.
 Προσπαθ__ντας πέτυχε στον στόχο του.
 Κουβεντιάζ__ντας μας βρήκε το πρωί.
3. Αντικαθιστώ τους υπογραμμισμένους τροπικούς προσδιορισμούς με
άλλους διαφορετικής μορφής (επιρρήματα, φράσεις, μετοχές ή λέξεις με
προθέσεις) που να έχουν το ίδιο νόημα:
 Με τις φωνές δε θα καταφέρεις τίποτα.
____________________________________________________
 Η μαμά συχνά επεμβαίνει στις υποθέσεις των παιδιών της διακριτικά.
____________________________________________________
 Τα παιδιά διέσχισαν προσεχτικά τον δρόμο.
____________________________________________________

54. Δ’ Δημοτικού
54
 Επέστρεψε με χαρά από το σχολείο, γιατί έγραψε «άριστα» στη φυσική.
____________________________________________________
 Θύμωσα που μου μίλησε η Άννα με αυτόν τον τρόπο.
____________________________________________________
 Η Ευγενία κατάφερε να χορέψει κοπιάζοντας και προσπαθώντας.
 Οι κινήσεις της γίνονταν αργά και κοπιαστικά.
 Οι φίλοι της τη συγχάρηκαν στη Νοηματική Γλώσσα χειροκροτώντας την.
 Η δασκάλα της την κοίταξε υπερήφανα και την αγκάλιασε.
Ορθογραφία

55. Δ’ Δημοτικού
55
Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ
Κύριες
 ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ
Δευτερεύουσες
Οι κύριες (ή ανεξάρτητες) προτάσεις έχουν ολοκληρωμένο νόημα και
μπορούν να σταθούν μόνες τους στον λόγο.
π.χ. Θα πάμε στο πάρκο.
Αντίθετα, οι δευτερεύουσες (ή εξαρτημένες) προτάσεις δεν μπορούν
να σταθούν μόνες τους στον λόγο, αλλά συνοδεύουν κύριες ή άλλες
δευτερεύουσες προτάσεις.
π.χ. Μόλις τελειώσεις τα μαθήματά σου. (Αυτή η δευτερεύουσα πρόταση δεν
μπορεί να σταθεί μόνη της, παρά μόνο δίπλα σε κύρια πρόταση).
π.χ. Θα πάμε στο πάρκο, μόλις τελειώσεις τα μαθήματά σου.
 ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Οι χρονικές δευτερεύουσες προτάσεις ξεκινούν (εισάγονται) με τις
παρακάτω λέξεις ή εκφράσεις, που χρησιμοποιούνται ως χρονικοί σύνδεσμοι:
π.χ. Όταν άρχισε να βρέχει, πήγαμε κάτω από το υπόστεγο.
(δευτερεύουσα χρονική) (κύρια)
Συγύριζα το δωμάτιό μου, ενώ η μαμά μαγείρευε.
(κύρια) (δευτερεύουσα χρονική)
όταν, σαν, καθώς, μόλις, ενώ, αφού, αφότου, πριν (να),
προτού, ώσπου, έως ότου να, κάθε που κ.ά.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

56. Δ’ Δημοτικού
56
 ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΥ
α) Ένα σύμφωνο ανάμεσα σε δυο φωνήεντα το συλλαβίζουμε με το δεύτερο
φωνήεν (π.χ. έ – λα).
β) Δυο σύμφωνα ανάμεσα σε δυο φωνήεντα τα συλλαβίζουμε με το δεύτερο
φωνήεν, εφόσον από αυτά αρχίζει λέξη ελληνική (π.χ. κα – θρέ – φτης).
Αν δεν αρχίζει ελληνική λέξη, τότε τα χωρίζουμε και το πρώτο σύμφωνο το
συλλαβίζουμε με το προηγούμενο φωνήεν, ενώ το δεύτερο με το ακόλουθο
(π.χ. αρ - κού – δα).
γ) Τρία σύμφωνα ανάμεσα σε δυο φωνήεντα τα συλλαβίζουμε με το ακόλουθο
φωνήεν, εφόσον από τα δύο πρώτα τουλάχιστον σύμφωνα αρχίζει λέξη
ελληνική (π.χ. κά – στρο). Αν δεν αρχίζει ελληνική λέξη, τα χωρίζουμε και το
πρώτο σύμφωνο το συλλαβίζουμε με το προηγούμενο φωνήεν, ενώ τα άλλα
δύο με το ακόλουθο (π.χ. άν – θρω – πος).
δ) Τα δίψηφα φωνήεντα, οι δίφθογγοι, οι καταχρηστικοί δίφθογγοι και οι
συνδυασμοί αυ και ευ στον συλλαβισμό λογαριάζονται σαν ένα φωνήεν.
(π.χ. παι – δί / αη – δό – νι / κο – ροϊ – δεύ – ω)
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ
1. Αντικαθιστώ τις υπογραμμισμένες λέξεις ή φράσεις με χρονικές
προτάσεις:
 Φεύγοντας κλείδωσε καλά την πόρτα.
____________________________________________________
 Μελετώντας για το διαγώνισμα, άρχισα να νυστάζω.
____________________________________________________
 Τρώγοντας έρχεται η όρεξη.
____________________________________________________
 Μετά την επιστροφή του από τη Γαλλία, ήταν πιο ήρεμος και ξεκούραστος.
____________________________________________________
 Με τη λήξη της παράστασης οι θεατές χειροκρότησαν τους ηθοποιούς.
____________________________________________________

57. Δ’ Δημοτικού
57
2. Κυκλώνω τις κύριες προτάσεις και υπογραμμίζω τις δευτερεύουσες
χρονικές:
 Να είσαι σπίτι, προτού νυχτώσει.
 Όποτε μας το επιτρέπει ο καιρός, πηγαίνουμε εκδρομή στην εξοχή.
 Καθώς σιδέρωνα, έγινε διακοπή ρεύματος.
 Θα πας να παίξεις με τον Αλέξανδρο, αφού λύσεις τα προβλήματα.
 Πριν από τις εξετάσεις τον Αγγλικών, η Μαρία είχε πολλή αγωνία.
 Σαν έμαθε τα νέα, δάκρυσε από τη συγκίνηση.
 Πρόσεχε το μωρό, έως ότου να γυρίσω από το γραφείο.
 Όταν αρχίσει να βράζει το νερό, κατέβασέ το από το μάτι της κουζίνας.
3. Συλλαβίζω τις παρακάτω λέξεις:
κελαηδώ ______________ αράχνη ______________
εχθρικός ______________ ενθαρρύνω ______________
εκστρατεία ______________ δύσκολος ______________
αμμουδιά ______________ γαϊδουράκι ______________
πραγματικότητα ______________ γάιδαρος ______________
αρχηγός ______________ συλλογισμός ______________
μαϊντανός ______________ σκέφτομαι ______________
αρρώστια ______________ σφάλμα ______________

58. Δ’ Δημοτικού
58
Η γραφή επιτρέπει στον άνθρωπο να καταγράφει τις πληροφορίες που δεν
μπορεί να συγκρατήσει στη μνήμη του σε ένα υλικό, συνήθως χαρτί,
χρησιμοποιώντας χαρακτήρες και σύμβολα.
Θυμάμαι:
 Το ρήμα «συγκρατώ» είναι σύνθετη λέξη (συν + κρατώ). Το ν από την
πρόθεση συν άλλοτε παραμένει όπως είναι και άλλοτε μετατρέπεται σε
λ, μ ή γ.
π.χ. συν + νέφος = σύννεφο
συν + γνώμη = συγγνώμη (και συγνώμη)
συν + λαμβάνω = συλλαμβάνω
συν + μαθητής = συμμαθητής
Ορθογραφία